Δυναμική παρουσία τῶν Ἑλλήνων στήν ἱστορία τῆς Ρωσσίας

της Ναταλίας Νικολάου, καθηγήτριας Ἑλληνικῆς γλώσσας στό Πανεπιστήμιο ΛΟΜΟΝΟΣΩΦ τῆς Μόσχας
Ἡ Ἑλληνική γλῶσσα καί οἱ Ἕλληνες ὡς φορεῖς τῆς γλώσσας αὐτῆς εἶχαν ὄχι μόνο καθαρά πολιτιστική ἐπιρροή στήν Ρωσσία, ἀλλά κυρίως θρησκευτική, ἡ ὁποία εἶχε τῆς συνέπειές της στόν πολιτισμό τῶν Ρώσσων. Ἡ βάπτιση τῶν Ρώσσων ἔγινε ἀπό τούς Ἕλληνες τό 988 μ.Χ.

Εἶναι γνωστό ὅτι μέ βάση τήν Ἑλληνική γλῶσσα οἱ ἅγιοι ἰσαπόστολοι Κύριλλος καί Μεθόδιος δημιούργησαν τήν λογοτεχνική σλαβική γλῶσσα καί ἡ λογοτεχνική σλαβική ἐξήσκησε εὐρύτερη ἐπίδραση ἐπί τῆς ρωσσικῆς γλώσσας καί τόν πολιτισμό τῆς χώρας γενικά.
Τό 1472 ἡ ἀνηψιά τοῦ τελευταίου αὐτοκράτορα τοῦ Βυζαντίου, ἡ Σοφία Παλαιολογίνα, ἔγινε γυναῖκα τοῦ Μεγάλου Κούκα τῆς Μοσχοβίας τοῦ Ἰωάννου τοῦ Γ΄. Τό προξενειό ἔγινε ἀπό τήν Ρώμη, μέ σκοπό ἡ Σοφία νά γίνη δάχτυλος τῆς Ρώμης. Ἡ Πριγκίπισσα ὅμως κράτησε τήν Ὀρθοδοξία, ἐπηρέασε τόν Τσάρο καί ἄλλαξε ὅλο τό τυπικό τῆς Αὐλῆς. Ἡ προίκα τῆς Σοφίας ἦταν τά βιβλία, τά ὁποῖα τά ἔφεραν στήν Μόσχα φορτωμένα 70 ἅμαξες μέ ἄλογα. Ἔτσι φτάνουν στήν Ρωσσία τά ἔργα τοῦ Ὁμήρου, τοῦ Αριστοτέλη, τοῦ Πλάτωνα, τά ἔργα τῶν Μεγάλων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτή ἦταν ἡ κληρονομιά τοῦ Βυζαντίου.

Ἡ δεύτερη κληρονομιά ἦταν τά ἴδια τά Ἑλληνικά γράμματα, ὁ ἑλληνικός λόγος! Τό 1634 στήν Ρωσσία ἱδρύεται Ἑλληνο ― Λατινική Σχολή καί τό 1681 στάλθηκε πρεσβεία στήν Κωνσταντινούπολη γιά νά καλέση τούς διδασκάλους ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο στήν Σλαβο ― Ἑλληνο ― Λατινική Ἀκαδημία. Ἔτσι τό 1685 οἱ κεφαλλονῖτες ἀδερφοί Ἰωαννίκιος καί Σωφρόνιος Λιχούδη φτάνουν ἀπό τήν Πόλη στήν Μόσχα καί γίνονται οἱ πρῶτοι διδάσκαλοι τῆς Ἀκαδημίας αὐτῆς. Ἦταν καί ἱδρυτές τοῦ πρώτου ρωσσικοῦ τυπογραφείου καί πρωτεργάτες τῆς πνευματικῆς ἀναγεννήσεως τῆς Ρωσσίας.
Οἱ ἀδερφοί Λιχούδη ἀναφέρονται στά Ἀρχεῖα τῆς Μόσχας ὡς ἐπιφανέστεροι κάτοικοι τοῦ Ἑλληνικοῦ συνοικισμοῦ τῆς Μόσχας. Ὅταν τό 1755 ἱδρύθηκε τό Πανεπιστήμιο Μόσχας, ἡ πρώτη Ἕδρα τοῦ Πανεπιστημίου αὐτοῦ ἦταν ἡ Ἕδρα Κλασσικῆς Φιλολογίας. Τά Ἑλληνικά δίδαξαν καί σέ ὅλα τά θεολογικά Σεμινάρια. Σημαντικό ἐπίσης γεγονός ἦταν ὅτι σ᾿ ὅλη τήν Προμογγολική περίοδο τῆς Ἱστορίας τῆς Ρωσσίας (δηλαδή μέχρι τό 1237), μόνο δύο Μητροπολῖτες τῆς Ρωσσίας δέν ἦταν Ἕλληνες. Ἀλλά καί ἀργότερα ἔχουμε Ἀρχιερεῖς ἑλληνικῆς καταγωγῆς ― ὅπως Μητροπολῖτες Θεογνώστης καί Φώτιος (15ο αἰῶνα), Ἀρχιεπίσκοπος Ἀστραχάν, Νικηφόρος Θεοτόκης, ὁ ὁποῖος στό Μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Δανιήλ τῆς Μόσχας συνέγραψε τό Κυριακοδρόμιόν του καί ἄλλα βιβλία γιά τήν ὠφέλεια καί φωτισμό καί τῶν Ρώσσων, ἀλλά καί τῶν ὑποδούλων συμπατριωτῶν του.

Ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης καί ὁ Νικηφόρος Θεοτόκης, δύο μεγάλοι διαφωτιστές καί παιδαγωγοί ἀπό τήν Κέρκυρα, εἶχαν σημαντική ἐπιρροή στήν ἱστορία τῆς Ρωσσίας. Ὁ πρῶτος πού ἄρχισε τό ἔργο τό μεταφραστικό ἦταν ὁ Μάξιμος ὁ Γκραικός, ὁ ὁποῖος μέ παράκληση τοῦ Μέγα Πριγκήπου Βασιλείου ― γυιοῦ τῆς Σοφίας τῆς Παλαιολόγου ἔφτασε τό 1518 στήν Μόσχα ἀπό τό Ἅγιον Ὄρος ― ἀκριβῶς γιά νά ἀναλάβη τήν διόρθωση καί τήν μετάφραση τῶν Λειτουργικῶν βιβλίων καί τῶν Βυζαντινῶν βιβλίων πού ἔφερε ἡ πριγκίπισσα Σοφία.
Ἐπί 38 χρόνια (μέχρι τόν θάνατό του τό 1556), ὁ ἅγιος Μάξιμος ὑπηρετοῦσε τήν Ὀρθοδοξία στήν Ρωσσική Γῆ καί ὅπως γράφουν στόν πρόλογο τῶν ἔργων του πού βγῆκαν στήν ρωσσική γλῶσσα: «Ἡ Ὀρθόδοξη Ἑλλάδα στό πρόσωπο τοῦ Μαξίμου παρέδωσε στήν Ἐκκλησία μας μιά σημαντική βοήθεια γιά νά ὑπερασπίσουμε τήν πίστη μας τήν ὁποίαν δεχτήκαμε ἀπό τούς Ἕλληνες».
Χάρη στήν ἐργασία τῶν μεταφραστῶν Ἑλλήνων καί Ρώσσων (ὅπως π.χ. τοῦ ρώσσου ποιητοῦ Γνέντιτς πού μετέφρασε τήν «Ἰλιάδα» καί τόν ποιητῆ Ζουκόφσκι πού μετέφρασε τήν «Ὀδύσσεια»), τά ἔργα τῶν Ἑλλήνων γίνονται πνευματική κληρονομιά τῆς Ρωσσίας.

Οἱ Ἕλληνες ἀπό πότε ἐγκαταστάθηκαν στήν Ρωσσία;
Ἀπό τόν IV αἰ. π.Χ. οἱ Ἕλληνες δημιουργοῦσαν ἀκμαῖες πολιτεῖες στά παράλια τοῦ Καυκάσου (Κολχίδα), στίς περιοχές τῆς Ἀζοφικῆς καί Μαύρης Θάλασσας,στήν Κριμαία (ἡ Ἀρχαία Ταυρίς). Ἦταν ἡ πρώτη περίοδος στήν ἱστορία τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Ρωσσίας γιά τήν ὁποία γνωρίζουμε ἀπό τίς ἀνασκαφές πού γίνονται κατά καιρούς στίς περιοχές αὐτές. Ἡ δεύτερη περίοδος ἄρχισε μέ τόν ἐκχριστιανισμό τῆς Ρωσσίας.
Οἱ Ἕλληνες στήν Βυζαντινή περίοδο ἔφταναν στήν Ρωσσία στά πλαίσια τῶν θρησκευτικῶν ― πολιτιστικῶν σχέσεων καί ἐμπορικῶν ἀνταλλαγῶν πού εἶχε τό Βυζάντιο μέ τούς ἡγεμόνες τοῦ Κιέβου πρῶτα καί μετά μέ τούς ἡγεμόνες τῆς Μόσχας. Μετά τήν πτώση τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἡ μετανάστευση τῶν Ἑλλήνων στήν Ρωσσική Γῆ εἶχε σάν ἀποτέλεσμα τήν δημιουργία νέων ἑλληνικῶν παροικιῶν στόν Νότο τῆς Ρωσσίας, στίς Βόρειες ἀκτές τῆς Μαύρης Θάλασσας, στόν Καύκασο.
Ἡ Ἑλληνική μετανάστευση στήν Ρωσσία γινόταν σ᾿ ὅλη τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας. Οἱ ρωσσο ― τουρκικοί πόλεμοι 1768 ― 1774 καί ἡ ὑπογραφή τῆς συνθήκης τοῦ Κιουτσούκ ― Καϊναρτζῆ ἔφεραν μεγάλο ρεῦμα μεταναστῶν στήν Ρωσσία, τό μεγαλύτερο σ᾿ ὅλη τήν ἱστορία τῶν ρωσσο ― ἑλληνικῶν σχέσεων. Σύμφωνα μέ τό διάταγμα τῆς αὐτοκράτειρος Ἐλισάβετ ἀπό τήν 29/12/1751 καί τῆς Αἰκατερίνης τῆς Μεγάλης ἀπό τήν 04/12/1762 καί 1763, οἱ Ἕλληνες ἀποκτοῦν προνόμια καί δημιουργοῦνται ἑλληνικοί οἰκισμοί στήν Κριμαία ― Γιάλτα, Θεοδοσία Εὐπατόρια, στήν Ὀδησσό, στό Ταγκάνιο καί ἀλλοῦ. Ὅταν ἡ Ρωσσία ἐπιδιώκοντας τήν ἔξοδό της στήν Μαύρη Θάλασσα ἔρχεται σέ σκληρές πολεμικές συγκρούσεις μέ τήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, μέ ἀρχή τοῦ ρωσσο ― τουρκικοῦ πολέμου 1787 ― 1791, ἐκδίδεται μιά εἰδική ἀπόφαση τῆς ρωσσικῆς Κυβερνήσεως γιά παροχή ρωσσικῆς ἰθαγενείας σέ ὁποιονδήποτε ἐνδιαφερόμενο Ἕλληνα ― ὑπήκοο τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Ἡ ρωσσική διπλωματία δικαιολογημένα θεωρεῖ τούς Ἕλληνες φλογερούς συμμάχους της. Ἀλλά καί οἱ Ἕλληνες γνωρίζοντας τίς προφητεῖες γιά τό «ξανθόμαλλο γένος» τοῦ Βορρᾶ εὕρισκαν προστασία, καταφεύγοντας ὡς μετανάστες στήν Ρωσσία τήν ὁποίαν τήν ἔνοιωθαν καί αὐτοί σύμμαχο στόν ἀπελευθερωτικό τους ἀγῶνα.
Ἑπομένως τά αἰσθήματα ἦταν ἀμοιβαῖα! Τέλος τοῦ 18ου αἰῶνα μόνον στήν Κριμαία ἐγκαταστάθηκαν πάνω ἀπό 20.000 Ἕλληνες. Στά Κρατικά Ἀρχεῖα Μόσχας βρήκαμε ἕνα ἔγγραφο ― ἀναφορές τῶν ρωσσικῶν Ἀρχῶν ἐκείνης τῆς ἐποχῆς. Νά, τί ἀναφέρει: «Οἱ Ἕλληνες ἔχουν μεγάλο ταλέντο σέ διάφορες τέχνες, θαυμάσια γνωρίζουν τήν ἀμπελουργία, τήν κηπουρική καί ὅλες τίς ἀγροτικές δουλειές, τούς ξεχωρίζει ἕνα πνεῦμα ἀγαθό. Εἶναι ἄνθρωποι τολμηροί καί λίαν ἱκανοί στίς πολεμικές τέχνες καί στήν ναυτιλία».
Σέ σύντομο χρονικό διάστημα ἀνοίγουν στήν Κριμαία καί σέ ὅλες τίς μεγάλες πόλεις τῆς Ρωσσίας Κρατικά Γυμνάσια, ὅπου διδάσκεται ἐκτός τῆς Ἑλληνικῆς γλώσσας καί ἡ ἑλληνική Ἱστορία. Στά θέματα ἀναπτύξεως τῆς Ἑλληνικῆς Παιδείας τόν πρωταρχικό ρόλο ἔπαιζαν οἱ ἴδιοι οἱ Ἕλληνες. Ἕνας ἀπό αὐτούς ― ὁ καπνοέμπορος Μεσαξούδης ― ὁ ὁποῖος ἐκλέχθηκε Δήμαρχος τῆς πόλεως Κέρτς (ἀρχαία Ποντικάπεον) τῆς Κριμαίας. Στήν Ὀδησσό, Δήμαρχος ἐκλέγεται ὁ Μαραζλῆς.
Ἡ Συνθήκη τοῦ Κιουτσούκ ― Καϊναρτζῆ 1774 γιά τήν ὁποίαν εἴπαμε πιό πάνω, μεταξύ Ρωσσίας καί Τουρκίας ἐξασφάλιζε στούς Ἕλληνες ὄχι μόνον τήν ἐλευθερία τοῦ ἐμπορίου καί τῆς ναυσιπλοΐας, ἀλλά παρουσίασε λαμπρές προοπτικές γιά τήν ἀνάπτυξη τοῦ διαμετακομιστικοῦ ἐμπορίου. Στήν δεύτερη περίοδο στήν ἱστορία τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Ρωσσίας μέ αὐτό τό εἶδος τοῦ ἐμπορίου ἀσχολήθηκαν πολλοί Ἕλληνες. Π.χ. ἡ γνωστή οἰκογένεια Ζωσιμαδῶν. Ἀνέδειξαν τήν πόλη Νίζνα τῆς Νοτίου Ρωσσίας μαζί μέ τούς ἄλλους ἕλληνες σέ σπουδαῖο Ἐμπορικό καί πνευματικό ἑλληνικό Κέντρο. Στήν Ἑλληνική Κοινότητα Νίσνας, μᾶλλον στό περίφημο Γραικικό Μαγιστράτο, δηλαδή Ἑλληνικό Δημαρχεῖο, οἱ ἀρχές παραχώρησαν πολλά προνόμοια∙ ἀναγνωριζόταν ἀπό τούς Ρώσσους ὡς ἀνεξάρτητη ἑλληνική πολιτεία.
Στόλισαν τήν πόλη αὐτή μέ κοινωφελῆ ἱδρύματα, νοσοκομεῖα, φαρμακεῖα, ἐκκλησίες καί ἐκπαιδευτήρια. Ὁ Ζώης Ζωσιμᾶς ἀπό τά Ἰωάννινα ἀφιέρωσε τήν περιουσία του στό διαφωτισμό τῶν Ἑλλήνων καί στήν ἀνάπτυξη τοῦ Ἐκπαιδευτικοῦ συστήματος τῆς Ρωσσίας. Δημιούργησε στό κλασσικό Γυμνάσιο Μόσχας μιά ἑλληνική τάξη, πλήρωνε ὑποτροφίες καί τούς δασκάλους τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας. Χρηματοδότησε τήν ἔκδοση «Γραμματικῆς τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας» καί τοῦ «Μεγάλου Ἑλληνο ― Ρωσσικοῦ Λεξικοῦ». Τό 1810 ἔγινε ἕνας ἀπό τούς Ἱδρυτές τῆς Οἰκονομικῆς Ἀκαδημίας Μόσχας. Ὅταν ἤμουν φοιτήτρια τοῦ Κρατικοῦ Πανεπιστημίου Μόσχας δέν γνώρισα ὅτι ἕνας Ἕλληνας ― ὁ Ζώης Ζωσιμᾶς ― παραχώρησε ἕνα τεράστιο οἰκόπεδο στό Πανεπιστήμιό μας γιά νά κτίσουν τό Ἀστεροσκοπεῖο. Καί εἴμαστε περήφανοι τώρα, ὅτι ἀπό τό 1831 μέχρι σήμερα, στό ἑλληνικό οἰκόπεδο λειτουργεῖ καί τό Ἀστεροσκοπεῖο καί «Ἡ Κρατική Ἀστρονομική Ἀκαδημία».

Θά ἀναφέρουμε ἐδῶ μερικά ὀνόματα: Οἰκογένεια Μελισσίνο, μιά ἀπό τίς πιό γνωστές Βυζαντινές οἰκογένειες πού ἔφτασε στήν Ρωσσία. Μετά τήν Ἅλωση μετακόμισαν στήν Κρήτη, στά Ἰόνια νησιά καί ὕστερα φτάνουν ὡς μετανάστες στήν Ρωσσία, ὅπου καί κάνουν μιά λαμπρή καριέρα Ἕνας ἀπό τούς Μελισσίνο ἔγινε διευθυντής τῆς Βιβλιοθήκης τῶν Τσάρων. Ὁ Ἰβάν Μελισσίνο ἦταν προσωπικός γιατρός τῆς αὐτοκράτειρος Ἐλισάβετ. Ὁ γυιός του (1717 ― 1795) ἦταν γνώστης τῆς κλασσικῆς φιλολογίας καί ἐπί 24 ὁλόκληρα χρόνια διηύθυνε τό Πανεπιστήμιο Μόσχας.
Ὁ Μελισσίνο ἦταν αὐτός πού ἔψαχνε παντοῦ καί ἀγόραζε ἑλληνικά χειρόγραφα. Γι᾿ αὐτό οἱ Κρατικές βιβλιοθῆκες καί τά Ἀρχεῖα τῆς Ρωσσίας σήμερα διαθέτουν τήν πλουσιώτερη στόν κόσμο Συλλογή Ἑλληνικῶν Βυζαντινῶν χειρογράφων. Στήν ἐπιδημία τῆς πανούκλας πού ξέσπασε κάποια χρονιά στήν Μόσχα, ὁ Μελισσίνο ὁ ἴδιος μέ κίνδυνο τῆς ζωῆς του βοηθοῦσε τούς ἀρρώστους φοιτητές του. Ὁ ἀδερφός τοῦ Ἰβάν Μελισσίνο, ὁ Πέτρος, πῆρε μέρος στόν ρωσσο ― τουρκικό πόλεμο τοῦ 1768 ― 1774, καί ἀμέσως μετά τόν διόρισαν διευθυντή τῆς Σχολῆς Εὐελπίδων τῆς Ρωσσίας. Κάναμε μιά ἔρευνα καί στό «Ρωσσικό βιογραφικό λεξικό» πού ἐκδιδόταν στήν Ρωσσία ἀπό τό 1896 μέχρι τό 1916. Ἐκδόθηκαν συνολικά 20 τόμοι. Σ᾿ αὐτό τό λεξικό, λοιπόν, βρήκαμε 130 ὀνόματα ― βιογραφίες Ἑλλήνων μεταναστῶν. Ὅλοι αὐτοί ἔγιναν ρῶσσοι πολῖτες καί ἡ δράση τους ἐπηρέασε σημαντικά τήν ἐξέλιξη τῆς Ρωσσίας. Ἐδῶ πρέπει νά κάνουμε μιά παρέμβαση καί νά ποῦμε ὅτι ἀρκετοί Ἕλληνες δέν ἀπέκτησαν τήν ρωσσική ὑπηκοότητα, ἤθελαν νά μένουν ἀνεξάρτητοι,ἔμειναν μέ τά δικά τους διαβατήρια, καί ὅμως κατάφεραν νά κάνουν μιά λαμπρή καριέρα στίς δημόσιες ὑπηρεσίες τῆς Ρωσσίας.
Ἄλλος τομέας τῆς ἔρευνάς μας ― ἦταν ἡ Ἁγία Πετρούπολη ― Πινακοθήκη τῶν Χειμερινῶν Ἀνακτόρων τοῦ Τσάρου. Στήν Πινακοθήκη αὐτή, λοιπόν, βρίσκονται τά πορτραῖτα τῶν πιό σημαντικῶν προσώπων τῆς Ρωσσικῆς Αὐτοκρατορίας. Ἐδῶ ἀνακαλύψαμε τά ἑξῆς ὀνόματα Συμεών Σταυράκωφ (1764 ― 1819), στενός φίλος καί συνεργάτης τοῦ πιό ἐνδόξου στρατηλάτου τῆς Ρωσσίας, τοῦ στρατάρχου Ἀλεξάνδρ Σουβόρωφ. Μαζί του ἦταν στίς λαμπρές ἐκστρατεῖες του καί στίς μάχες στήν Εὐρώπη, μαζί τόν πῆγε καί ἐξορία, ὅπου τόν ἔστειλε ὁ Τσάρος (δεύτερος Κολοκοτρώνης, δηλαδή ὁ Σουβόρωφ). Στόν φίλο του στόν Σταυράκωφ, ὁ Σουβόρωφ ὑπαγόρευσε τό περίφημο βιβλίο του «Ἡ τέχνη τῆς Νίκης». Ἀπό τό 1813 ὁ Συμεών Σταυράκωφ πῆρε τόν βαθμό Στρατηγοῦ τοῦ ρωσσικοῦ στρατοῦ καί ἔγινε ἐπιθεωρητής ὅλων τῶν Στρατιωτικῶν Νοσοκομείων τῆς Ρωσσίας.
Ἀναφέρουμε καί ἄλλα ὀνόματα πού ἦταν τελείως ἄγνωστα γιά μᾶς: Ὁ στρατηγός Μπερνάρδος (1763 ― 1839), βραβεύτηκε δύο φορές μέ χρυσό σπαθί Ἀνδρείας! Ὁ Δημήτριος Κουρούτας ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη (1770 ― 1838). Ἀπόφοιτος τῆς Σχολῆς ξένων ὁμοθρήσκων παιδιῶν, ἔτσι ὀνόμασε ἡ αὐτοκράτειρα Αἰκατερίνη ἡ Μεγάλη, τήν Εἰδική Στρατιωτική Σχολή γιά τά παιδιά τῶν Ἑλλήνων γιά νά μήν δώσουν προκλητικά ὄνομα «Ἑλληνική Στρατιωτική Σχολή τῆς Ρωσσίας». Ὁ Κουρούτας πῆρε βαθμό Στρατηγοῦ καί ἀπέκτησε τίτλο τοῦ Κόμη. Ὅταν ἦταν ἀκόμα 16 χρονῶν τόν ἐπέλεξαν νά διδάσκη ἑλληνικά στό Παλάτι, στόν ἐγγονό τῆς Αἰκατερίνης τῆς Μεγάλης, τόν Κωνσταντῖνο. Ἐπί 45 χρόνια βρισκόταν ἀνάμεσα στόν στενό κύκλο ἀνθρώπων ― φίλων τοῦ διαδόχου τοῦ Θρόνου, ἄκουγε καί ἤξερε πολλά μυστικά τοῦ κράτους.
Γιά νά εἶναι πιό ἀποτελεσματική ἡ ὑπηρεσία τῶν Ἑλλήνων στόν ρωσσικό στρατό, τό 1775 στήν Πετρούπολη ἱδρύεται Ἑλληνικό Γυμνάσιο νά σπουδάζουν 100 ἑλληνόπουλα, τά ὁποῖα προοριζόταν ὕστερα νά ὑπηρετήσουν στόν στρατό. Τό 1792 τό Γυμνάσιο τό μεταμόρφωσαν σέ Σχολή ξένων ὁμοθρήσκων νέων. Ἡ διδασκαλία γινόταν σέ δύο γλῶσσες, Ρωσσικά καί Ἑλληνικά. Τιμοῦσαν ὅλες τίς γιορτές τίς ἑλληνικές, ἤθη καί ἔθιμα ἑλληνικά. Μαθήματα: ρωσσικά, ἑλληνικά, γαλλικά, γερμανικά. Νόμοι τοῦ κράτους, ἱστορία, γεωγραφία, γεωμετρία καί στρατιωτικά ― ναυπηγική, πυροβολικό κ.λπ.
Μόνο μερικά ὀνόματα θά ἀναφέρουμε ἀπό πάρα ― πάρα πολλά καί ἄξια: Ἀλεξιάνο Ἀντώνιος, ἀντιναύαρχος (1749), πῆρε μέρος στήν Μάχη τοῦ Ναυαρίνου καί στήν μάχη τοῦ ρωσσικοῦ στόλου στό Τσεσμέ, πολεμοῦσε μαζί μέ τόν κόμη Ὀρλώφ. Μέ τόν ρῶσσο ναύαρχο Θεόδωρο Οὐσακώφ, πῆρε μέρος στήν Ναυμαχία κατά τῶν Γάλλων στήν Κέρκυρα (1799). Βεργόπουλος Ἐμμανουήλ, ἀντιναύαρχος, διευθυντής τοῦ Στρατιωτικοῦ Ἐπιτελείου τοῦ Στόλου τῆς Ρωσσίας στήν Μαύρη Θάλασσα. Γκολοβίν Θεόδωρος, ναύαρχος, στενός συνεργάτης τοῦ Πέτρου τοῦ Μεγάλου, ἀπόγονος τοῦ Στεφάνου Γαβρᾶ, ὁ ὁποῖος τόν 14ο αἰῶνα ἦρθε στήν Μόσχα ἀπό τήν Κριμαία. Στήν Μόσχα ἔδωσε στούς ἀπογόνους του ἕνα νέο ἐπίθετο Γκολοβίν (ἀπό τήν ρωσσική λέξη Γκολοβά ― κεφάλι. Δηλαδή Κεφαλᾶς). Ὁ Θεόδωρος Γκολοβίν (Κεφαλᾶς) εἶναι ἕνας ἀπό τούς ἱδρυτές τοῦ Στρατιωτικοῦ Ναυτικοῦ τῆς Ρωσσίας. Μέ ἐντολή τοῦ Πέτρου τοῦ Μεγάλου ἀγόραζε στήν Εὐρώπη ὅλα τά ὑλικά γιά τά ναυπηγεῖα. Ὁ γυιός τοῦ Θεοδώρου, ὁ Νικόλαος Γκολοβίν, ἔγινε ναύαρχος καί διηύθυνε τόν Στόλο τῆς Βαλτικῆς Θάλασσας. Ὁ ξάδερφός του Ἰβάν Γκολοβίν, ναύαρχος καί αὐτός πῆρε μέρος στόν πόλεμο κατά τῶν Σουηδῶν καί ἔχει βραβευθῆ μέ ὅλα τά παράσημα στρατιωτικά καί πολιτικά πού εἶχε ἡ τότε Ρωσσία.
Καπνίστη Ἀλέξιος (Ζακυνθινός), Κόμης, ἦταν στρατιωτικός ἀκόλουθος τῆς Ρωσσικῆς Πρεσβείας στήν Αὐστρο ― Οὐγγαρία καί στήν Ἰταλία. Ὅταν ἄρχισε ὁ Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος ἔγινε διευθυντής τοῦ Γενικοῦ Ἐπιτελείου τοῦ Ναυτικοῦ. Ἐκτελέστηκε ἀπό τούς κομμουνιστές τό 1918 στόν Β. Καύκασο, ὅπου ἔφτασε νά πάρη τήν οἰκογένειά του. Μαζί του ἐκτελέστηκαν ἄλλοι 70 ρῶσσοι ἀξιωματικοί τοῦ Ναυτικοῦ. Κουμάνης Νικόλαος, ναύαρχος, (γεννήθηκε τό 1730 στήν Κρήτη). Πῆρε μέρος στήν Ναυμαχία κατά τοῦ Τουρκικοῦ στόλου στό Τσεσμέ. Εἶχε βραβευτῆ μέ χρυσό σπαθί Ἀνδρείας! Ἡ ἴδια ἡ αὐτοκράτειρα Αἰκατερίνη ἡ Μεγάλη τόν βράβευσε μέ τό παράσημο τοῦ ἁγίου Βλαδιμήρ. Ἐλεύθερα μιλοῦσε ἑπτά γλῶσσες. Ἀλλά νά γράφη τίς γλῶσσες αὐτές δέν ἤξερε, ὅλα τά εἶχε στό μυαλό (!), ὅλα τά ἤξερε ἀπ᾿ ἔξω. Ὁ γυιός του ὁ Μιχαήλ, μέχρι τό 1816 διηύθυνε τόν Στόλο τῆς Μαύρης Θάλασσας. Εἶχε κι αὐτός χρυσό σπαθί Ἀνδρείας. Στά ναυτικά του χρόνια ἔζησε τό ἑξῆς: Ὡς νέος ναύτης πῆρε μέρος σέ μία Ναυμαχία, τῆς ὁποίας ὁ ἀρχηγός ἦταν ὁ πατέρας του. Κάποια στιγμή φοβήθηκε πολύ καί κρύφτηκε κάπου στό πλοῖο. Ὁ πατέρας του τό πρόσεξε. Ὁ ἴδιος ἔβγαλε τό παιδί του ἀπό κάποια τρύπα πού ἦταν κρυμμένο καί τό ἔβαλε πάνω σ᾿ ἕνα τεράστιο κανόνι πού πυροβολοῦσε συνέχεια. Αὐτό ἦταν τό φάρμακο. Ἀπό τότε ὁ Μιχαήλ ἔγινε ὁ τολμηρώτερος καί καλύτερος στό Πολεμικό Ναυτικό τῆς Ρωσσίας!
Μαγκανάρης Μιχαήλ, ναύαρχος, μέ παγκόσμια φήμη, ὑδρογράφος καί τοπογράφος, ἑτοίμαζε τούς χάρτες γιά τό Ναυτικό χωρίς τούς ὁποίους ἦταν ἀδύνατο νά προχωροῦν τά πλοῖα στίς ἐκστρατεῖες. Τό ὄνομα Μαγκανάρης δόθηκε σ᾿ ἕνα ἀκρωτήρι τῆς Κριμαίας κοντά στήν Σεβαστούπολη καί ὑπάρχει μέχρι σήμερα σ᾿ ὅλους τούς χάρτες τοῦ κόσμου. Γιά τόν Ἰωάννη Καπποδίστρια νά μήν ἀναφέρουμε πολλά, γιατί εἶναι πολύ γνωστό τό ἔργο του, ὅμως, νά ἀναφέρουμε τά λόγια τοῦ Γάλλου Πρέσβη στήν Ρωσσία ἐκείνης τῆς ἐποχῆς: «Τίποτα στήν Ρωσσία δέν γίνεται χωρίς τόν κύριον Καπποδίστρια. Μέ αὐτόν κανονίζουν τήν ἀκρόαση στόν Τσάρο. Ὁ Ἀλέξανδρος ὁ Α΄ πολύ ἐκτιμάει τό διπλωματικό του ταλέντο». Ὁ Καπποδίστριας χρησιμοποιοῦσε τήν ἐπιρροή του στόν Τσάρο γιά νά βοηθάη πολλούς ἐπιστήμονες, ποιητές, συγγραφεῖς. Θαυμαστά παραδείγματα, λαμπρά ὀνόματα!
Ἀναφέραμε λίγους ἀπό τούς Ἕλληνες πού βρέθηκαν ἀνάμεσα σέ ἄλλους λαούς τῆς Ρωσσίας καί ἀποτέλεσαν οἰκονομικούς καί πολιτισμικούς σημαντικούς παράγοντες μέσα σέ γεωγραφικά σύνορα ἑνός ὑπερεθνικοῦ πολιτικοῦ συγκροτήματος τῆς Ρωσσικῆς Αὐτοκρατορίας. Ἡ προσπάθεια τοῦ ἑλληνισμοῦ νά διαφυλάξη τήν ἰδιαίτερή του προσωπικότητα ὡς λαός, ὁδηγοῦσε τούς Ἕλληνες νά ἔχουν ὡς μία ἀπό τίς μύριες φροντίδες τους, τήν Παιδεία. Ἡ δεύτερη αὐτή λαμπρή περίοδος τῆς ἱστορίας τῶν Ἑλλήνων τῆς Ρωσσίας τελείωνε ἀπότομα τό 1917 μέ τήν Ὀκτωβριανή Σοσιαλιστική Ἐπανάσταση.
Οἱ ἑλληνικές πνευματικές ἑστίες κατάφεραν καί ἄντεξαν ἀρκετό χρονικό διάστημα τίς νέες φοβερά δύσκολες συνθῆκες τῆς ἐπαναστατικῆς Ρωσσίας. Μέχρι τό 1934 στήν Μόσχα, στήν Ἑλληνική Μονή Ἁγίου Νικολάου κοντά στό Κρεμλῖνο, συνεχίζανε οἱ Ἀκολουθίες στά Ἑλληνικά. Τό 1940 οἱ Σοβιετικές Ἀρχές κλείνουν τελικά τό μετόχι τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ― Ναό τοῦ Ἁγίου Σεργίου, ὁ ὁποῖος ἀπό τό 1880 συνέχεια λειτουργοῦσε στά Ἑλληνικά, εἶχε καί σπουδαία ἑλληνική Βιβλιοθήκη. Ἔτσι ἀρχίζει, λοιπόν, ἡ τρίτη τρομερά δύσκολη περίοδος του Ἑλληνισμοῦ τῆς Ρωσσίας. Σ᾿ ἐκεῖνα τά χρόνια, τό 1921 κλείνουν τήν Φιλοσοφική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Μόσχας, σταματοῦν τήν διδασκαλία Ἑλληνικῆς σέ ὅλα τά μορφωτικά Ἱδρύματα τῆς πόλεως. Στήν ἐπαρχία τά πράγματα ἦταν κάπως καλύτερα. Τά ἑλληνικά σχολεῖα λειτουργοῦσαν κανονικά: 106 στήν Γεωργία, 60 στόν Β. Καύκασο, 25 στήν Μαριούπολη. Ἁπλῶς ἄλλαξαν τό περιεχόμενο τῶν μαθημάτων τῆς Ἱστορίας καί τῆς λογοτεχνίας. Ἀπαγορεύτηκαν οἱ προσευχές, οἱ εἰκόνες. Τήν γλῶσσα καί αὐτή προσπάθησαν νά τήν ἀλλάξουν. Ἔγινε μιά προσπάθεια ἁπλοποιήσεως τῆς ὀρθογραφίας, καταργήθηκαν οἱ τόνοι, ἄρχισαν νά ἐκδίδουν ἑλληνικά σχολικά βιβλία μέ ρωσσικούς χαρακτῆρες. Καί φυσικά καταργήθηκαν σχολικές γιορτές Χριστουγέννων καί Πάσχα.
Δεκάδες χιλιάδες Ἕλληνες μέ ἑλληνικά διαβατήρια, τά ὁποῖα μέ καμμία δύναμη δέν ἤθελαν νά τά ἀρνηθοῦν, πήγαιναν φυλακή καί ἐξορία. Ἔγραφαν ἐπιστολές στόν Πρέσβη τῆς Ἑλλάδος στήν Μόσχα, ζητοῦσαν βοήθεια ἀπό τήν Ἑλλάδα, ἀλλά τά γράμματα φυσικά τά ἐλάμβαναν καί τά κρατοῦσαν οἱ μυστικές ὑπηρεσίες τῶν Σοβιετικῶν. Ὑπῆρχαν καί ἀνεπίσημα γράμματα σέ κομμάτια ἀπό σεντίνια τῶν φυλακῶν καί σέ φατέλες. Αὐτά μέ κίνδυνο ζωῆς τά μετέφεραν οἱ πρώην κρατούμενοι στούς συγγενεῖς τῶν φυλακισμένων πού χρόνια προσπαθοῦσαν νά μάθουν γιά τήν τύχη τῶν συγγενῶν τους. Μερικά γράμματα ἦταν γραμμένα στά ἑλληνικά, στά ποντιακά καί στήν ἁπλή ρωσσική γλῶσσα.
Ἀλλά νά μήν σχηματίσουμε τήν εἰκόνα τῆς ζωῆς τῶν Ἑλλήνων στά σοβιετικά χρόνια μόνο μέ μαῦρο χρῶμα. Ζεῖ Κύριος! Ἀρκετοί Ἕλληνες δέν πειράχτηκαν καθόλου, ἦταν κρυπτοχριστιανοί, σπούδασαν, ἔγιναν γιατροί, πολιτικοί μηχανικοί, ζωγράφοι, ἐπιστήμονες. Ἀρκετοί ἄλλαξαν τά ὀνόματα γιά νά σπουδάσουν. Ἔτσι, π.χ. ὁ Παπανίδης ἔγινε Παπάνιν. Τόν Παπάνιν τόν γνώριζαν ὅλοι. Ἦταν διευθυντής τῆς Ὁμάδος ἐρευνητῶν στήν Ἀνταρκτική, στόν Β. Παγωμένο Ὠκεανό, ἦταν πρῶτος ἥρωας τῆς Σοβιετικῆς Ἑνώσεως. Τώρα στήν Μόσχα ἔχουμε Ἀκαδημαϊκό Ἵδρυμα μέ τό ὄνομα Παπάνιν. Ἄλλο ὄνομα, Χρονόπουλος! Δέν ἔγινε Χρόνωφ, ἔμεινε Χρονόπουλος, ὅπως ἦταν. Ἔγινε ναύαρχος τοῦ Σοβιετικοῦ Στόλου, διηύθυνε τόν Στόλο τῆς Μαύρης Θάλασσας, ὁ καλύτερος στόλος! Ἔγινε ὑπόδειγμα ὅλων τῶν στρατιωτικῶν μονάδων τοῦ σοβιετικοῦ Πολεμικοῦ Ναυτικοῦ.
Ὁ Ζγουρίδης, παγκόσμιος ἀναγνωρισμένος σκηνοθέτης μέ πολλά βραβεῖα. Ὁ Γκρέκοφ, ζωγράφος, πού ἵδρυσε ὁλόκληρη σχολή ζωγραφικῆς στά σοβιετικά χρόνια. Ὀδυσσέας Δημητριάδης, περίφημος μαέστρος τοῦ θεάτρου Μπολσόϊ. Χριστοφόρος Τριανταφυλλίδης, σκηνοθέτης ταινιῶν ντοκυμαντέρ. Χρειάστηκαν πάνω ἀπό 40 χρόνια τοῦ ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων τῆς Σοβιετικῆς Ἑνώσεως γιά νά ἐπιτευχθῆ ἡ διδασκαλία τῆς Ἑλληνικῆς ὡς ξένης γλώσσας στά σχολεῖα, σέ περιοχές μέ συμπαγεῖς ἑλληνικούς πληθυσμούς. Ὑπολογίζεται ὅτι στίς Δημοκρατίες τῆς τότε Σοβιετικῆς Ἑνώσεως ζοῦσαν 100.000 Ἕλληνες στήν Γεωργία, 80.000 στόν Β. Καύκασο, 40.000 στήν Κριμαία, 20.000 στήν Ὀδησσό, 80.000 στήν Οὐκρανία, 12.000 στήν Μολδαβία. Μέ τήν ἀλλαγή τοῦ πολιτικοῦ συστήματος στήν χώρα στίς δεκαετίες τοῦ ᾿80 ― ᾿90, ἀρχίζει ἡ τετάρτη περίοδος τῆς ἱστορίας τοῦ Ἑλληνισμοῦ τῆς Ρωσσίας, περίοδος τῆς ἀναγεννήσεως πού συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Ἱδρύθηκαν παντοῦ Ἑλληνικές Λέσχες, Σύλλογοι, Ἑλληνικές Κοινότητες. Παντοῦ ἄρχισαν νά λειτουργοῦν σχολεῖα τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας. Στήν Μόσχα π.χ., στό σχολεῖο τῆς Ἑλληνικῆς Κοινότητος πού διευθύνω ἐδῶ καί 20 ὁλόκληρα χρόνια, ἦρθαν ἑκατοντάδες Ἕλληνες τῆς Ρωσσικῆς πρωτεύουσας, ἀλλά καί Ρῶσσοι φιλέλληνες. Ἡ στροφή τῶν Ρώσσων καί τῶν Ἑλλήνων τῆς πρώην Σοβιετικῆς Ἑνώσεως πρός τίς ρίζες τους στήν ἑλληνική γλῶσσα εἶναι ἡ στροφή πρός τήν πηγή. Μεγάλη εὐθύνη πρέπει νά νοιώθετε ἐσεῖς, καί ἐμεῖς πού τήν διδάσκουμε στήν Ρωσσία νά κρατᾶμε τήν πηγή αὐτή καθαρή. Ὅπως εἶπε ἕνας ἱερέας, μαθητής τοῦ σχολείου τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας «εἶτε τό θέλουν εἶτε ὄχι, οἱ Ἕλληνες εἶναι κληρονόμοι μιᾶς τεράστιας πνευματικῆς καί ἠθικῆς δυνάμεως, μιᾶς κουλτούρας, εἶναι κάτοχοι μιᾶς λειτουργικῆς, θαυμάσιας γλώσσας, τήν ὁποία τήν ἔχουν ὡς μητρική!». «Θέλουμε νά ἀποκτήσουμε καί ἐμεῖς αὐτή τήν δύναμη μαθαίνοντας τήν γλῶσσα τῶν Ἑλλήνων!». Ἕνα δεῖγμα τῆς ἐκτιμήσεως τῆς Ρωσσίας στήν συμβολή ὅλων τῶν Ἑλλήνων στήν ἀνάπτυξη τοῦ μορφωτικοῦ συστήματος τῆς χώρας, εἶναι τό ἄγαλμα πού ἐγκαινίασε τό 1995 μπροστά στό Κρεμλῖνο ὁ Πατριάρχης Μόσχας Ἀλέξιος! Εἶναι ἄγαλμα τῶν ἀδερφῶν Λιχούδη.
Οἱ δύο αὐτοί Ἕλληνες, καί ὄχι μόνον αὐτοί, μετέδωσαν στούς Ρώσσους ἕναν ρυθμό μέ τήν διδασκαλία τῆς ἑλληνικῆς, μιά τεχνική τῆς γραφῆς πού ἐπηρέασε τήν πνευματική ἀνάπτυξη ὁλοκλήρου τοῦ ρωσσικοῦ ἔθνους. Θέλαμε καί ἐμεῖς οἱ σημερινοί Ἕλληνες τῆς Μόσχας νά κάνουμε κάτι, νά ἐκφράσουμε τήν εὐγνωμοσύνη καί τόν θαυμασμό μας πρός αὐτούς τούς Ἕλληνες πού ζοῦσαν στήν Ρωσσία. Τό ἐλάχιστο πού μπορούσαμε εἶναι νά υἱοθετήσουμε τούς τάφους τῶν Ἑλλήνων στήν Ἱερά Μονή Ντονσκόϊ. Στολίζουμε μέ λουλούδια τούς τάφους στίς Ἐθνικές γιορτές, κάνουμε παννυχίδες καί ψάλλουμε στά ἑλληνικά τό τρισάγιο. Μετά τό γράμμα τῶν παιδιῶν μας στό περιοδικό «Ἡ Δράση μας», τό Ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδος χρηματοδότησε τήν ἀναστήλωση τῶν μνημείων Ἑλλήνων ― Εὐεργετῶν στήν Μονή Ντονσκόϊ.

Ἔγραφαν στήν ἐπιστολή τους οἱ μαθητές μας: «Θέλουμε νά ξέρουν οἱ συμπατριῶτες τῶν θαμμένων στήν Μόσχα Ἑλλήνων ὅτι βρέθηκαν τώρα στήν Ρωσσία οἱ συγγενεῖς αὐτῶν∙ εἴμαστε ἐμεῖς! Ἐκεῖνοι ἔζησαν τόν 18ο ― 19ο αἰῶνα στήν Ρωσσία, ἐμεῖς Ἕλληνες καί φιλέλληνες ζοῦμε τώρα! Τούς αἰσθανόμαστε σάν παπποῦδες μας πού μᾶς εὔχονται καί μᾶς ἀφήνουν τό παράδειγμα αὐτοθυσίας καί ἀγάπης πρός τήν Πατρίδα! Τά ὀνόματα αὐτῶν δέν εἶναι στίς προσευχές τῶν ἱερέων μόνον, ἀλλά ὅλων τῶν μαθητῶν τοῦ Σχολείου Ἑλληνικῆς Κοινωνίας Μόσχας!». Τά λόγια πού εἶναι γραμμένα στόν τάφο τοῦ Ματθαίου Ριζάρη, θά μποροῦσαν νά γραφοῦν σέ πολλά ἑλληνικά μνήματα: «Ἔζησεν αὐτός εὐσεβῶς καί ἐντίμως, Βλαστός Ἑλλάδος καί ζηλωτής Πατρίδος!».
Τελειώνω τήν εἰσηγησή μου μέ τά λόγια τοῦ ἱερέα π. Ἀλεξίου Μπαμπόριν, ὁ ὁποῖος μετά τήν παννυχίδα στούς τάφους τῶν Ἑλλήνων, μᾶς εἶπε τό ἑξῆς: «Νά ἔρχεστε Ἕλληνες καί φιλέλληνες μέ τά παιδιά στό νεκροταφεῖο αὐτό καί νά μνημονεύετε τούς θαμμένους ἐδῶ Ἕλληνες ἕναν ― ἕναν μέ τά ὀνόματά τους Ὑπάρχουν ἴσως ἀνάμεσά τους ἅγιοι πού μπορεῖ νά μήν τούς ἀναγνώρισε ἀκόμα ἡ Ἐκκλησία ὡς ἁγίους, ἀλλά ὁ Θεός ἤδη τούς δόξασε. Νά ξέρετε, ἀγαπητοί μου, μή ἀναγνωρισμένοι ἅγιοι, ἀλλά πραγματικά ἅγιοι ὑπῆρχαν καί ὑπάρχουν πάντα στήν ζωή μας, γύρω μας. Αὐτοί κρατᾶνε καί στηρίζουνε τίς χῶρες». Ὅπως ἀκριβῶς μαρτυρεῖ ἡ θαυμαστή δυναμική παρουσία τῶν Ἑλλήνων στήν Ἱστορία τῆς Ρωσσίας!
Αἰωνία ἡ μνήμη σέ ὅλους τούς Ἕλληνες πού δημιουργοῦσαν στήν Ρωσσία. Αἰωνία μνήμη στούς Ἕλληνες πού μέ τήν ζωή καί τό ἔργο τους δόξασαν τήν Πατρίδα τους τήν Ἑλλάδα καί τήν χώρα πού τούς φιλοξένησε, τήν Ὀρθόδοξη Ρωσσία!
Ἀμήν.
[enromiosini.gr]