Εμμανουήλ Ροΐδης -Πάρεργα

Από τα Διηγήματα του Εμμανουήλ Ροΐδη

Πρόλογος
Ὅτε πρὸ ἱκανῶν ἤδη ἐτῶν κατέθεσα τὸν κάλαμον μετὰ τὸ τέλος νεανικοῦ μου ἔργου, εἶχον σταθερὰν ἀπόφασιν νὰ μὴ λάβω πλέον αὐτὸν εἰς χεῖρας, διὰ τοὺς ἑξῆς δυὸ λόγους, τῶν ὁποίων τὸ βάσιμον δύσκολον φαίνεταί μοι ν᾿ ἀμφισβητηθῇ.
Ὁ πρῶτος τούτων εἶναι ὅτι κατὰ τὴν παροῦσαν τῆς γλώσσης ἡμῶν κατάστασιν οὐδὲ δυὸ μεταξὺ δέκα αὐτοῦ ἰδεῶν δύναται ὁ γράφων νὰ μεταδώση, δὲν λέγομεν ἀκριβῶς ἀλλὰ τουλάχιστον ἐπαρκῶς, χωρὶς νὰ προσκρούσῃ εἰς τὴν ἀνάγκην τῆς χρήσεως λέξεώς τινος ἢ γραμματικοῦ τύπου, ἢ ἐξορισθέντος τοῦ γραπτοῦ ἡμῶν λόγου, ὡς δῆθεν χυδαίου, ἢ ἀρχαΐζοντος καὶ ἀχρήστου ἐν τῷ προφορικῷ.
Κατ᾿ ἀμφοτέρας δὲ ταύτας τὰς περιπτώσεις, εἴτε τὸ λεγόμενον καὶ μὴ γραφόμενον, εἴτε τὸ γραφόμενον καὶ μὴ λεγόμενον προτιμήσῃ ὁ συγγραφεύς, ἀδύνατον εἶναι νὰ διατυπώσῃ τὴν ἰδέαν αὐτοῦ ἀμιγῆ καὶ ἀμόλυντον ἀπὸ παντὸς περισπασμοῦ τῆς προσοχῆς ἐπ᾿ αὐτὰς τὰς λέξεις, ἐνῷ αὗται τότε μόνον δύνανται νὰ θεωρηθῶσιν ὡς ἐκπληροῦσαι τὸν προορισμὸν αὐτῶν, ὁσάκις παρελαύνωσι πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ ἀναγνώστου ἐντελῶς ἀπαρατήρητοι. Τοῦτο ὅμως εἶναι παρ᾿ ἡμῖν κατ᾿ ἐξαίρεσιν δυνατὸν μόνον ὁσάκις ἐκ συμπτώσεως τύχωσι πᾶσαι αἱ λέξεις ὁλοκλήρου φράσεως κοιναὶ καὶ ἀκριβῶς ὅμοιαι τὴν κλίσιν ἔν τε τῇ ἀρχαίᾳ καὶ τῇ σήμερον ἑλληνικῇ, τῇ λαλουμένῃ δηλαδὴ καὶ οὐχὶ τῇ γραφομένῃ.
Ὁ ἀναγινώσκων λ.χ. «τράγος, λύκος, ἀετός, πέρδικα» προσέχει εἰς μόνην τὴν παράστασιν τῶν τοιούτων ζῴων· ἀλλ᾿ εἴτε «αἴλουρος» γράψῃ τις εἴτε «γάτος», εἴτε «πάπια» εἴτε «νῆσσα», εἴτε «ὁ χὴν» εἴτε «ἡ χῆνα», εἴτε «ἡ πέρδικα» εἴτε «ἡ πέρδιξ», ἀδύνατον εἶναι νὰ μὴ ἑλκύσῃ τὴν προσοχὴν καὶ ἐπὶ τὸ ἀρχαϊκὸν ἢ τὸ δημῶδες της λέξεως ἢ τῆς κλίσεως, τὰ οὐδὲν ἔχονται κοινὸν πρὸς τὰ πτηνὰ καὶ τὰ τετράποδα ταῦτα, καὶ ἀμαυροῦντα τὴν καθαρότητα τῆς παραστάσεως διὰ τῆς ἀναμίξεως ὅλως ἀσχέτου αὐτὴ γραμματικοῦ περισπασμοῦ. Ὁσάκις κατ᾿ ἐλάχιστον διαφέρουσιν ἀλλήλων, οἱ μὲν τύποι τῆς λαλουμένης ἑλκύουσιν ἀφ᾿ ἑαυτῶν τὴν προσοχὴν ὡς φέροντες τὸ στίγμα τῆς προγραφῆς ὑπὸ τῶν λογίων, οἱ δὲ τῆς ἀρχαίας ὡς νεκροί.
Μόνον κατόρθωμα τῶν δῆθεν διορθωτῶν τῆς γλώσσης ὑπῆρξε ν᾿ ἀτιμάσωσι καὶ νὰ καταστήσωσιν ἄχρηστον ἐν τῷ γραπτῷ λόγω τὸν πλοῦτον τῆς λαλουμένης, χωρὶς νὰ μεταδώσωσιν εἰς τοὺς ἐκταφέντας ἀττικισμοὺς ζωὴν πραγματικήν, ἥτις διὰ μόνου τοῦ στόματος, οὐχὶ δὲ καὶ τοῦ καλάμου, δύναται νὰ ἐμφυσηθῇ. Τὴν αὐτὴν δυσάρεστον αἴσθησιν κατήντησεν οὕτω νὰ προξενῇ εἰς ἡμᾶς καὶ ἡ προσθήκη καὶ ἡ παράλειψις τοῦ ἀναδιπλασιασμοῦ, καὶ ἡ χρῆσις καὶ ἡ ἀποφυγὴ τῆς δοτικῆς πλείστων ὀνομάτων, καὶ τὸ «σεῖς» καὶ «ὑμεῖς», καὶ ἡ «μύτη» καὶ ἡ «ρίς», καὶ τὸ «ἐπρόσφερα» καὶ τὸ «προσήνεγκον», καὶ τὸ «ἐδάγκασα» καὶ τὸ «ἔδηξα» καὶ ἀναρίθμητα ἄλλα, μεταξὺ τῶν ὁποίων ταλαντεύεται ὁ γράφων ὡς ναυτιῶν θαλασσοπόρος μεταξὺ Χαρύβδεως καὶ Σκύλλης.
Πᾶν τὸ μὴ ἀφορήτως σχολαστικὸν φαίνεται ἡμῖν σήμερον χυδαῖον· ἀντὶ δὲ νὰ ὀλιγοστεύῃ διὰ τοῦ χρόνου, αὐξάνει καὶ κορυφοῦται τὸ κακόν, διὰ τῆς καθ᾿ ἡμέραν ἀποκοπῆς ζῶντος τινος μέλους τοῦ λόγου καὶ τῆς ἀντικαταστάσεως αὐτοῦ δι᾿ ὄζοντος ἀττικοῦ ψοφιμίου. Εἰς τὰς πλείστας τῶν λέξεων ὧν ἔχει ἀνάγκην ὁ γράφων, μετεδόθη οὕτω ἰδιάζουσα κομματικὴ χροιά, ὀσμή τις ἀγορᾶς ἢ διδασκαλείου, «Παληανθρώπου» ἢ «Ψευδηρωδιανοῦ», προστιθεμένη εἰς τὴν σημασίαν αὐτῶν καὶ καθιστώσα ἀδύνατον τὴν παράστασιν ἀμιγοῦς ἐννοίας, πρὸς ἣν δύνανται νὰ χρησιμεύσωσι μόνον ἐντελῶς ἄχροοι, ἄοσμοι καὶ ἄυλοι οὕτως εἰπεῖν λέξεις. Ἀλλὰ σήμερον τοιαῦται εἶναι αἱ ἤδη στερηθεῖσαι τοῦ ἀπαραιτήτου τούτου προσόντος, ὥστε καταντῶσιν ἄχρηστα τὰ ἐννέα τουλάχιστον δέκατα τῆς γλώσσης.
Ὁ γράφων νεοελληνιστὶ εὑρίσκεται οὕτω πρὸ τοῦ διλήμματος ἢ νὰ παραιτηθῇ τῆς μεταδόσεως πάσης αὐτοῦ ἰδέας τῆς μὴ δυναμένης νὰ ἐκφρασθῇ διὰ τῶν ὀλιγίστων ἀχρόων, ἤτοι κοινῶν τῇ ἀρχαίᾳ καὶ τῇ ὁμιλουμένῃ ὀνομάτων, ἢ ν᾿ ἀναμίξῃ τὸ γλωσσικὸν ζήτημα εἰς οἱονδήποτε πραγματεύεται θέμα, μολύνων διὰ τοῦ ρυπάσματος τούτου τὴν διαύγειαν πάσης ἐννοίας καὶ τὴν ζωηρότητα πάσης εἰκόνος. Πῶς δὲ νὰ συμβιβάσῃ μετὰ τῆς συγκινήσεως ἐξ οἱουδήποτε αἰσθήματος ἢ τῆς διεγέρσεως οἱουδήποτε πάθους, μετὰ λύπης ἢ γέλωτος, μετὰ χαρᾶς ἢ δακρύων, τὸν διχασμὸν τῆς προσοχῆς τοῦ ἀναγνώστου μεταξὺ τούτων καὶ τῆς τηρήσεως ἢ τῆς παραβάσεως γραμματικῶν κανόνων; Τοὺς δεδακρυσμένους ὀφθαλμοὺς ξηραίνει ὁ ἀναδιπλασιασμός, οἱ δὲ δακρυσμένοι ὄζουσιν ἀφορισμοῦ τῶν λογίων, δημοτικῆς ἐπιτηδεύσεως Ἑπτανήσου καὶ Λασκαράτου.
Ἡ μόνη ἑνὸς τόνου μετάθεσις ἀρκεῖ πολλάκις νὰ καταστρέψῃ τὰ πάντα. Τὸ ἐπίθετον λ.χ. Βυζαντινὸς ἀνακαλεῖ ἀμέσως εἰς τὸν νοῦν μεγαλοπρεπεῖς ναούς, κόνιν ἱπποδρόμου, ἀναθυμιάσεις λιβάνου, χρυσοποίκιλα μωσαϊκά, σκιερὰ κελλία, ὀφθαλμῶν ἐξορύξεις, ῥόπαλα εἰκονοκλαστῶν, ὄργια καὶ τροπάρια, πορφύρας καὶ ῥάσα, πατρικίους ἀσπαζομένους τὸ σανδάλιον ἑταιρῶν, χῆνας σιτοφαγοῦντας ἐπὶ τοῦ γυμνοῦ στήθους τῆς Θεοδώρας, καὶ ὅσα ἄλλα ἐσυνήθισέ τις παιδιόθεν μετὰ τῶν Βυζαντινῶν νὰ συνδέῃ.
Ἀλλ᾿ ἅμα μεταβαπτισθῶσιν οὗτοι «Βυζαντίνοι», ἀμέσως ἀναμιγνύονται εἰς τὰς ἀνωτέρω ἰστορικᾶς ἀναμνήσεις αἱ «Γλωσσικαὶ» τοῦ κ. Κόντου «Παρατηρήσεις»· εἰς τὴν ὀσμὴν τοῦ λιβάνου πνοὴ διδασκαλικῆς κινάβρας, εἰς τοὺς ἱπποδρομικοὺς ἀγῶνας γραμματικαὶ ἔριδες τοῦ κ. Βερναρδάκη πρὸς τὸν σοφὸν τῆς «Ὀλλάνδας», κομβολόγια παραπομπῶν, ὕβρεων καὶ μηνύσεων κατὰ τοῦ Κοραῆ, τοῦ Θεοτόκη, τοῦ Οἰκονόμου καὶ τοῦ Ἀσωπίου, ἐπὶ ἀγραμματοσύνῃ, μανία ἀνθρώπου διατάσσοντος τοὺς σήμερον Ἕλληνας νὰ λέγωσιν «ἂψ ἀναχάζομαι» ἀντὶ ὀπισθοδρομῶν, ἀνεξήγητος μακροθυμία κυβερνήσεως ἀνεχομένης τοιοῦτο κήρυγμα ἀπὸ ἕδρας Πανεπιστημίου, καὶ πᾶν ἄλλο οὐδεμίαν ἔχον σχέσιν πρὸς τοὺς Παλαιολόγους καὶ τὴν Χρυσομάλλῳ.
Ὁ διὰ τούτων διωρθωμένων λέξεων ἀναγκαζόμενος νὰ ἐκφράζῃ τὰ διανοήματα αὐτοῦ εὑρίσκεται εἰς τὴν θέσιν ζωγράφου τοῦ ὁποίου πάντα τὰ χρώματα ἤθελον εἶναι μεμιγμένα μετ᾿ αἰθάλης καὶ βορβόρου. Οὐδὲν ἄλλο τῷ ὄντι ἢ αἰθάλη καὶ βόρβορος εἶναι ἡ προσθήκη εἰς τὴν σημασίαν πάσης λέξεως χροιᾶς σχολαστικότητας ἢ χυδαϊσμοῦ. Ἄλυτον δι᾿ ἐμὲ αἴνιγμα εἶναι πῶς διέφυγε τὸν φιλόσοφον νοῦν τοῦ Κοραῆ ὅτι καὶ αὐτὴ ἡ μετὰ μέτρου καὶ κρίσεως διόρθωσις τῶν τύπων τῆς λαλουμένης ἤθελεν ἔχει ἄφευκτον ἀποτέλεσμα νὰ διχοτομῇ τὴν προσοχὴν τοῦ ἀναγνώστου μεταξὺ τῆς γενομένης διορθώσεως καὶ τοῦ σημαινομένου τῆς λέξεως, καθιστῶσα ἀδύνατον τὴν ἀποκλειστικὴν ἐκείνην εἰς μόνην τὴν ἔννοιαν προσήλωσιν ἄνευ τῆς ὁποίας ὄζει πᾶν ἀνάγνωσμα γυμνάσματος μαθηματικοῦ. Ἔτι δὲ ἀπορώτερον φαίνεται πῶς ὁ Χριστόπουλος, ὁ Βηλαρᾶς, ὁ Ῥίζος καὶ ὁ Σολωμός, οἱ τόσα ἄλλα ὀρθὰ καὶ καλὰ γράψαντες περὶ γλώσσης, οὐδέποτε ἐσκέφθησαν ν᾿ ἀντιτάξωσιν ὡς ἀκαταμάχητον ἐπιχείρημα κατὰ τῆς γνώμης τῶν διορθωτῶν τὴν ἀπόλυτον ἀνάγκην τῆς ἀπαραιτήτου τῶν λέξεων ῥοῆς καὶ τῆς ἐντελοῦς εἰς τοὺς τύπους αὐτῶν ἀπροσεξίας τοῦ ἀναγνώστου. Τὸ ἐπιχείρημα ὠνομάσαμεν ἀκαταμάχητον, διότι ὁ μὴ διχασμὸς τῆς προσοχῆς μεταξὺ τῆς ἰδέας καὶ τῶν ὑλικῶν τῆς παραστάσεως αὐτῆς μέσων οὔτε ἀτομικὴ ἡμῶν γνώμη εἶναι βεβαίως, οὔτε κανὼν μόνης τῆς τέχνης τοῦ γράφειν, ἀλλὰ στοιχειώδης ὅρος πάσης καλλιτεχνίας.
Τοῦ ἀγαθοῦ αὐλητοῦ ἀκούεται μόνον τὸ μέλος καὶ οὐχὶ συγχρόνως τὸ φύσημα καὶ ὁ κροταλισμὸς τῶν δακτύλων· ὁ δὲ καλὸς ζωγράφος ἑλκύει τὸν ὀφθαλμὸν εἰς μόνον τὸ εἰκονιζόμενον ἀντικείμενον καὶ οὐδόλως εἰς τὸ κιννάβαρι, τὴν ὤχραν, τὸν κρόκον καὶ τὴν λοιπὴν προμήθειαν τοῦ χρωματοπωλείου. Οὕτω καὶ τὸ λεκτικὸν ἔνδυμα τῆς ἰδέας πρέπει νὰ ἔχῃ τὴν ἐντελῆ διαφάνειαν ἢ μᾶλλον ἀφάνειαν τῶν ὀνομασθέντων «ἀεροϋφάντων» χιτώνων ἐκείνων τῆς Κέω ὑπὸ τοὺς ὁποίους ἔλαμπον ὡς ὑπὸ κρύσταλλον αἱ σάρκες τῶν δεσποινῶν τῆς Ρώμης. Πᾶσα ἀφ᾿ ἑαυτήν, καὶ οὐχὶ ὑπὸ μόνου του σημαινομένου αὐτῆς, ἑλκύουσα τὴν προσοχὴν λέξις προξενεῖ ἐν τῷ λόγῳ αἴθσησιν οἴαν παράκρουσις ἐν συναυλίᾳ, κηλὶς ἐπὶ εἰκόνος, μυῖα ἐντὸς ζωμοῦ. Ματαία δὲ εἶναι ἡ ἐλπὶς ὅτι δύναται νὰ παύσῃ ἢ τουλάχιστον ἐλαττωθῇ διὰ τῆς ἕξεως καὶ τοῦ χρόνου ἡ ἐξ αὐτῶν ἀηδία. Τοῦτο θὰ ἦτο δυνατὸν ἂν ἡ λεγομένη διόρθωσις περιελάμβανε πλὴν τοῦ γραφομένου καὶ τὸν προφορικὸν λόγον, οὐχὶ τὸν ἀπὸ τοῦ ἄμφωνος καὶ τοῦ βήματος μονόλογον, ὅστις οὐδὲν ἄλλο εἶναι ἡ ἀπαγγελία γραπτοῦ, ἀλλὰ τὸν συνήθη διάλογον τῆς καθ᾿ ἑκάστην πρὸ πάντας ὁμιλίας. Τῆς δὲ μεταξὺ διαλόγου καὶ μονολόγου διαφορᾶς πρόχειρον παρέχει παράδειγμα ἡ ἓν αὐτῷ τῶν Βουλευτηρίῳ ἐπικρατοῦσα διγλωσσία.
Ἐφ᾿ ὅσον τῷ ὄντι οἱ ἀντιπρόσωποι τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους μονολογοῦσιν ἐν ἀταραξίᾳ, μεταχειρίζονται τοὺς τύπους τῆς γραφομένης, ἀλλ᾿ ἅμα ἐξ οἱασδήποτε ἀφορμῆς ἐξαφθώσιν, ἅμα ἀρχίσωσιν αἱ διακοπαὶ καὶ διαδεχθῇ ὁ διάλογος τὴν μονολογίαν, εὐθὺς ἀντικαθιστᾷ τὴν ἀπαγγελίαν γραπτοῦ λόγου ἡ ζῶσα λαλιὰ τῶν Ἑλλήνων, ἡ μόνη δυναμένη μετ᾿ ἀληθοῦς πάθους νὰ συμβιβασθῇ. Οἱ κατακόρως ἀναμασῶντες ὅτι συμπροοδεύει, ἤτοι ἐξαρχαΐζεται, μετὰ τῆς γραπτῆς καὶ ἡ λαλουμένη, καὶ ὡς παράδειγμα φέροντες βουλευτάς, εἰσαγγελεῖς, δικηγόρους καὶ ἱεροκήρυκας μονολογοῦντας, ἤθελον εἶναι πολὺ πειστικώτεροι ἂν ηὐδόκουν νὰ πληροφορήσωσιν ἡμᾶς τίνα οἱ ρήτορες οὗτοι λαλοῦσι γλῶσσαν συνευθυμοῦντες μετὰ φίλων, ὑπομένοντες τοὺς πόνους χειρουργικῆς ἐγχειρήσεως, ἐπιπλήττοντες παῖδα θραύσαντα ποτήριον, ἀποχαιρετῶντες ἐκπνέοντα συγγενῆ, πατούμενοι καθ᾿ ὁδὸν ὑπὸ ἀπροσέκτου διαβάτου, γονατίζοντες ἐνώπιον γυναικός, ἢ παραληροῦντες ἐν ὀνείρῳ.
Οὐδόλως ἐνταῦθα πρόκειται περὶ γλώσσης τοῦ λαοῦ καὶ γλώσσης τῶν λογίων, ἀλλὰ περὶ διγλωσσίας τῶν αὐτῶν ἀνθρώπων, τῶν ἐχόντων γλῶσσαν ζωντανὴν δι᾿ ἧς ἐκφράζουσι πάντα αὐτῶν τὰ αἰσθήματα καὶ τὰ πάθη, καὶ καταδικαζομένων νὰ μεταχειρίζωνται γράφοντες ἢ ἀγορεύοντες ἄλλην τινά, δι᾿ ἧς εἶναι ἀπολύτως ἀδύνατος ἡ ἔκφρασις παντὸς αἰσθήματος καὶ παντὸς πάθους. Ὑφ᾿ οἱανδήποτε καὶ ἂν ἐξετάση τὶς τὸ ζήτημα ἔποψιν, πάντοτε εἰς τὴν διγλωσσίαν καταντᾷ. Οἱ μὴ θέλοντες νὰ ὁμολογήσωσιν ὅτι ἄλλη εἶναι ἡ γραφομένη καὶ ἄλλη ἡ ὁμιλουμένη πρέπει ἐξ ἅπαντος νὰ παραδεχθῶσι τὴν διχοτόμησιν τῆς τελευταίας ταύτης εἰς γλῶσσαν μονολόγου καὶ γλῶσσαν διαλόγου, εἰς γλῶσσαν συγκινήσεως καὶ γλῶσσαν ἀταραξίας, ἐχούσας ἰδιαίτερον ἑκάστη λεξικὸν καὶ ἔτι μᾶλλον διαφέρουσαν γραμματικήν.
Κατὰ τὸν Σαιξπῆρον τεκμήριον σφοδρᾶς συγκινήσεως εἶναι τὸ νὰ λησμονῇ τὶς ἐνδυόμενος τὸν λαιμοδέτην αὐτοῦ καὶ τὰς περικνημίδας· πρὸς ἐκτίμησιν ὅμως τῆς ψυχικῆς καταστάσεως τοῦ σήμερον Ἕλληνος φαίνεται πολὺ ἀσφαλέστερον γνώρισμα ἡ χρῆσις ἢ παράλειψις τοῦ ἀναδιπλασιασμοῦ. Τὴν τοιαύτην τελείαν τῆς διωρθωμένης γλώσσης ἀνεπιτηδειότητα πρὸς διέγερσιν καὶ ἔκφρασιν παντὸς πάθους πρέπει νὰ ὑποθέσωμεν ὅτι εἶχον ὑπ᾿ ὄψιν καὶ αὐτοὶ οἱ διορθωταί, οἱ ἕνεκα τούτου μετονομάσαντες τὸ μανδήλιον «ῥινόμακτρον», ὡς προωρισμένον ῥίνας μόνον καὶ οὐδέποτε ὀφθαλμοὺς νὰ σπογγίζῃ. Ἐν τῇ δημιουργίᾳ τῆς λέξεως ταύτης διαλάμπει ἅπασα τῶν λογιωτάτων ἡ καλαισθησία. Ἂν οὐδὲν δυναταί τις νὰ λάβῃ ἀποχωριζόμενος τῆς φιλτάτης του θελκτικώτερον ἐνθύμημα τοῦ ὑγροῦ αὐτῆς μανδηλίου, κατὰ τί διάφορος ἤθελεν εἶναι ἡ προσφορὰ ὑγροῦ… μάκτρου τῆς ῥινός. Τὸ αἴσθημα καὶ τὰ δάκρυα μετέβαλεν ἡ διόρθωσις εἰς μύξαν καὶ ἀηδίαν. Ἀλλὰ καὶ τοῦ μᾶλλον κορυζῶντος μάκτρου αὐγκρίτως ἀηδεστέρα εἶναι ἡ ἀπὸ τίνος χρόνου κατορθωθεῖσα συγκόλλησις μετὰ τοῦ «θὰ» τῶν μέσων ἀορίστων καὶ ἡ βδελυρὰ πληθυντικὴ δοτικὴ τῶν περιττοσυλλάβων.
Ὁ ἀμφιβάλλων περὶ τούτου ἂς λάβη ἀνὰ χεῖρας προσκλητήριον εἰς τὸν χορὸν τῆς πρώτης του ἔτους, δι᾿ οὗ οἱ μέχρι βαθμοῦ ὑπουργικοῦ γραμματέως ὑπάλληλοι προσκαλοῦνται «σὺν ταῖς συζύγοις αὐτῶν καὶ θυγατράσιν!» Ἐφ᾿ ὅσον τῆς λεγομένης διορθώσεως τῆς γλώσσης προΐσταντο ἄνδρες, οἴοι ὁ Κοραῆς καὶ ὁ Ἀσώπιος, οἱ καὶ ἐν αὐτῇ τὴ πλάνη διαπρέποντες ἐπὶ σωφροσύνῃ καὶ εὐθυκρισία, ἠδύνατο ν᾿ ἀπομένῃ ἀμυδρά τις ἐλπὶς βαθμιαίας προσεγγίσεως τοῦ προφορικοῦ πρὸς τὸν γραπτὸν λόγον. Πᾶσα ὅμως περὶ τούτου συζήτησις καὶ ἀργολογία, καθ᾿ ἣν ὥραν πάντες πλὴν ἑνὸς οἱ ἔχοντες νοῦν λόγιοι θεωροῦσι πρέπον νὰ λησμονήσωσι τὸ «αἰσχρὸν σιωπᾶν, βαρβάρους δ᾿ ἐὰν λέγειν», οἱ δὲ βάρβαροι οὗτοι χρησμοδοτοῦσιν ὅτι πρέπει πᾶς Ἕλλην νὰ μεταχειρίζηται τὸν κάλαμον αὐτοῦ ὡς σκαπάνην, ὅπως εὐρύνῃ καὶ καταστήση ὅσον τάχιστα ἀνυπέρβλητον τὸ μεταξὺ τῆς λαλουμένης καὶ τῆς γραφομένης χάσμα. Ὁ τοιοῦτος γραπτὸς λόγος ἐβαπτίσθη ὑπὸ τοῦ σχολάρχου διὰ τοῦ ὀνόματος «ἀστεῖος», θεμελιώδης δὲ τῆς σχολῆς ταύτης ἀρχὴ φαίνεται οὖσα ἡ ἀκριβῶς ἀντίθετός της ἡμετέρας.
Ἂν ἡμεῖς πιστεύωμεν ἀπαραίτητον τῶν λέξεων προσὸν τὸ νὰ παρέρχωνται ἐντελῶς ἀπαρατήρητοι, «ρέουσαι ἡσυχή» ὡς τὸ ὕδωρ τῆς Σιλωάμ, οἱ ὀπαδοὶ τῆς νέας αἱρέσεως διδάσκουσιν ἀπ᾿ ἐναντίας ὅτι πολὺ μᾶλλον τῆς ἐννοίας πρέπει νὰ ἑλκύῃ τὴν προσοχὴν τῶν λέξεων καὶ τῶν κλίσεων ἡ «ἀστειότης». Ἄδικον δὲ ἤθελεν εἶναι νὰ μὴ ὁμολογήσωμεν ὅτι ἐπιτυγχάνουσι πληρέστατα τοῦ σκοποῦ. Πῶς τῷ ὄντι νὰ προσέξη εἰς τὴν ἔννοιαν ὁ ἔχων νὰ θαυμάση τὰ «ἀφίκετο», τὰ «ἐκδίδοται», τὰ «σχῶν τιμῆς», τὰ «νὰ πληρῶται», τὰ «ἵνα ἐνδῶ», τὰ «ἐπὶ τὸ βῆμα παριῶν», τὰ «ἔχω δι᾿ ἐλπίδος», τὰ «θὰ ποιήσηται», τὰ «ἐγνώρισεν ἡμῖν ὁ τηλέγραφος», τὰ «δέον ἵνα γένηται», τὰ «προενηνεγμένος», τὰ «ἐξηγησάμην, ἐσημειωσάμην, ἐφιλοτιμησάμην, ὑπηνιξάμην», καὶ τὴν ἄλλην ἀπό τινος χρόνου μολύνουσαν τὸν γραπτὸν ἡμῶν λόγον αἰσχίστην κοπρολογίαν; Καὶ ἀστεῖα δὲ ἂν ὑποτεθῶσι ταῦτα, πρέπει καὶ τότε νὰ καταταχθῶσιν εἰς τὴν κατωτάτην βαθμίδα τοῦ ἀστείου. Οὐχὶ μετὰ τῆς ἀστειότητος τοῦ Λουκιανοῦ καὶ τοῦ Μολιέρου, τῆς εἷς τὴν διανοίαν ἀποτεινομένης, ἀλλὰ μετὰ τῆς κωμικότητος τοῦ Ἀρκλεκίνου καὶ τοῦ Πουλκινέλα, τῆς θηρευούσης γέλωτα διὰ παρατάξεως λέξεων ἀλλοκότων. Τὸ δὲ «ἀστειότατον» πάντων εἶναι ὅτι τὰ τέρατα ταῦτα πολιτογραφοῦνται ἄνευ ἀνάγκης, ἄνευ τοῦ ἐλαχίστου της ἐκφράσεως κέρδους, ἐκ πλατωνικοῦ ἔρωτος πρὸς τὴν ἀηδίαν. Εἰς τοιοῦτον ἐπέπρωτο νὰ κατακυλισθῇ βόρβορον ὁ ἀτυχὴς ἡμῶν γραπτὸς λόγος.
Ὁ λογιώτατος τῆς «Βαβυλωνίας» ἦτο τουλάχιστον συνεπής, λαλῶν ἀπαραλλάκτως ὅπως ἔγραφεν· οἱ διάδοχοι ὅμως τούτου, πρὸς ἀπαλλαγὴν αὐτῶν ἀπὸ πάσης φοβερᾶς ὑποχρεώσεως, προτιμότερον ἐνόμισαν νὰ καταδικάσωσι τὸ ἔθνος νὰ ἔχῃ δυὸ γλώσσας. Ἡ διαίρεσις τοῦ λόγου εἰς «ἀστεῖον» καὶ μὴ «ἀστεῖον», ἤτοι τὸ διαζύγιον μεταξὺ λαλουμένης καὶ γραφομένης, δύναται νὰ θεωρηθῇ ὡς γεγονὸς συντελεσθὲν ἀφ᾿ ἧς ἡμέρας εἰσεχώρησαν εἰς πλείστας ἐφημερίδας, εἰς τὰ δημόσια ἔγγραφα καὶ αὐτὰ τὰ ἀνακτορικὰ προσκλητήρια, οἱ μονολεκτικοὶ μέλλοντες, οἱ μέσοι ἀόριστοι, τὰ εἰς μι ρήματα, αἱ περιττοσύλλαβοι δοτικαί, καὶ τὰ ἄλλα βδελύγματα τὰ ὁποῖα ἀνέχεται μὲν ὁ χάρτης, ἀλλὰ σικχαίνεται καὶ ἀποπτύει παντὸς Ἕλληνος τὸ στόμα.
Τὸν κίνδυνον τῆς διγλωσσίας προεῖδε καὶ τὰ ὀλέθρια αὐτῆς ἀποτελέσματα κατέδειξε πρὸ τριακονταετίας ἤδη ὁ ἀείμνηστος Σπυρίδων Τρικούπης, ὁ οὐδόλως προβλέπων ὅτι ἐπὶ τῆς πρωθυπουργίας τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ ἐπέπρωτο νὰ προκηρυχθῇ τὸ σχίσμα ἀπὸ ἄμβωνος πανεπιστημιακοῦ, ἀδιαφορούσης τῆς κυβερνήσεως, γελώντων ἐν σιωπῇ τῶν ἄλλων καθηγητῶν, καὶ οὐδενὸς θέλοντος νὰ κατανοήση ὁποία εἶναι διὰ τὸ ἔθνος συμφορὰ ἡ διγλωσσία.
Παραλείποντες πᾶσαν ἄλλην ἐξ αὐτῆς ἠθικὴν καὶ ὑλικὴν ζημίαν, περιοριζόμεθα νὰ παρατηρήσωμεν ὅτι αὕτη ἰσοδυναμεῖ πρὸς πνιγμὸν ἐν τοῖς σπαργάνοις καὶ ταφὴν ὑπὸ ἀσάλευτον πλάκα τῆς οἱασδήποτε νεοελληνικῆς φιλολογίας, ἥτις οὐδεμίαν εἶχεν ἄλλην αἰσιωτέρου μέλλοντος ἐλπίδα, πλὴν τῆς συνδιαλλαγῆς τῆς λαλουμένης πρὸς τὴν γραφομένη. Ἐφ᾿ ὅσον τῷ ὄντι δὲν ἀποδειχθῇ ἐσφαλμένος ὁ θεμελιώδης νόμος τῆς αἰσθητικῆς ἐπιστήμης, ὁ ἀπαιτῶν ἐν πάσῃ τέχνη τὴν εἰς μόνην τὴν ἰδέαν ἀποκλειστικὴν προσήλωσιν τῆς προσοχῆς, καὶ οὐχὶ τὸν διχασμὸν αὐτῆς μεταξὺ ταύτης καὶ τῶν ὑλικῶν τῆς παραστάσεως μέσων, ἀδύνατον εἶναι νὰ γράψη τὶς καλλιτεχνικῶς ἑλληνιστί, δι᾿ ἔλλειψιν λέξεων παρερχομένων ἀπαρατηρήτων. Τοιαύται εἶναι αἱ μόναι αἱ καθ᾿ ἑκάστην χρησιμεύουσαι ἡμῖν πρὸς ἔκφρασιν οὗ μόνον τῶν διανοημάτων ἀλλὰ καὶ τῶν αἰσθημάτων ἡμῶν, ἐν πάσῃ τῆς ψυχῆς καταστάσει.
Πρὸς ἀπεικόνισιν οἱουδήποτε αἰσθήματος ἀδύνατον εἶναι νὰ χρησιμεύσωσι λέξεις διαφέρουσαι κατὰ ἐν ἰῶτᾳ ἢ μίαν κεραίαν ἐκείνων τὰς ὁποίας αὐτομάτως ἐκστομίζομεν ὑπὸ τὸ κράτος εὑρισκόμενοι τοῦ αἰσθήματος τούτου. Ἀλλ᾿ εἷς τὰς πλείστας τούτων ἐνεκόμλαψαν ἤδη τῆς γλώσσης οἱ διορθωταὶ τὸ στίγμα τοῦ χυδαϊσμοῦ, τὸ ἑλκύον ἐπ᾿ αὐτοῦ τὴν προσοχὴν καὶ καθιστῶν αὐτὰς ἀχρήστους ἐν τῷ γραπτῷ λόγω. Αἱ λέξεις καὶ οἱ τύποι τῆς λαλουμένης εὑρίσκονται εἰς ἣν περίπου θέσιν ἄνθρωπος καταδικασθεὶς δι᾿ ἀδίκου ἀποφάσεως, τοῦ ὁποίου πάντες μὲν ἀναγνωρίζουσι τὴν ἀθῳότητα, ἀλλ᾿ οὐδεὶς δύναται νὰ ἐξαλείψῃ τὸν ὑπὸ μωροῦ ἢ ἀσυνειδήτου δικαστοῦ στιγματισμόν. Ταύτας ἐξαναγκάζεται ὁ συγγραφεὺς ν᾿ ἀποφεύγῃ οὐχὶ ὡς χυδαίας, ἀλλ᾿ ὡς στερηθείσας τὸ προσὸν τοῦ ἀχρόου καὶ ἀπαρατηρήτου. Ἀληθῶς δὲ εὔχρηστοι ἀπέμειναν οὕτω μόναι αἱ κοιναὶ τῇ ἀρχαίᾳ καὶ τῇ λαλουμένῃ. Ἀλλ᾿ ὅσα δύναταί τις νὰ ἐκφράσῃ διὰ τοῦ ἐλλιπεστάτου τούτου λεξιλογίου εἶναι τόσον ὀλίγα ὥστε ταχέως ἀποκάμνει ἀναγκαζόμενος νὰ θυσιάζει τὰς πλείστας καὶ πολλάκις τὰς καλλίστας τῶν ἰδεῶν αὐτοῦ πρὸς ἀποφυγὴν γλωσσικῆς ἀηδίας.
Περὶ τοῦ Παγανίνη λέγεται ὅτι κατώρθωσε νὰ θέλξη τοὺς ἀκροατὰς αὐτοῦ διὰ βιολίου εἰς τὸ ὁποῖον μία μόνη ἀπόμεινε χορδή. Τοιοῦτο τί ὄργανον κατήντησεν ἐκ τῶν ἀδίκων ἐξοστρακισμῶν καὶ τῆς βρυκολακιάσεως τῶν ἀττικῶν τύπων ἡ γραφομένη γλῶσσα. Ἀλλ᾿ οὔτε εὔκολον εἶναι νὰ γίνῃ τις Παγανίνης, οὔτε πιστεύομεν ὅτι κακεῖνος δὲν ἤθελε προτιμήσει νὰ φυτεύῃ λάχανα, ἂν κατεδικάζετο εἰς ἰσόβιον χρῆσιν μονοχόρδου. Ὁ δ᾿ ἕτερος τῶν ἐν ἀρχῇ τοῦ προλόγου τούτου μνημονευθέντων δυὸ λόγων περιορίζεται εἰς τὸν ἑξῆς ἁπλούστατον συλλογισμόν: ὅτι κατὰ τὸ αὐτὸ χρονικὸ διάστημα τὸ ὁποῖον ἤθελα δαπανήσει ὅπως γράψω μίαν μόνην μετριωτάτην σελίδα, ἠδυνάμην ν᾿ ἀναγνώσω εἴκοσι τουλάχιστον καλλίστας τοῦ Σπένσερ, τοῦ Ἡλιοδώρου, τοῦ Ῥενάν, τῆς Σάνδ, τοῦ Λουκιανοῦ, τοῦ Ἄινε ἢ τοῦ Τενυσῶνος· ἀκαταμέτρητος δὲ ἤθελεν εἶναι παρ᾿ ἐμοὶ οἴησις ὁ φόβος μὴ ζημιώσω ἐκ τούτου τοὺς τυχὸν ἀναγνώστας μου, ἐνῷ πρόχειρα εἶναι καὶ αὐτοῖς τῶν συγγραφέων τούτων καὶ πλείστων ἄλλων ἰσαξίων τὰ ἔργα. Τοιαύτην πάντοτε ἀντέταξα ἔνστασιν εἰς τοὺς ζητοῦντας ἄρθρα ὑπὲρ περιοδικῶν, ἐφημερίδων καὶ ἡμερολογίων. Μεταξὺ ὅμως τούτων εὑρέθησαν καὶ τινὲς κατορθώσαντες δι᾿ ἐκτάκτων ἐκβιαστικῶν μέσων νὰ μὲ μεταβάλωσιν εἰς ἀκούσιον συγγραφέα τῶν ἐν τῷ παρόντι συνεκδιδομένων σκαλαθυρμάτων.
Ἐ. Ροΐδης, 1885
http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tributes/emmanuel_roides/parerga.htm