ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΣ: Η ΜΗΤΡΑ ΤΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΩΝ ΚΑΙ ΚΥΡΙΩΣ ΤΟΥ ΜΑΡΞΙΣΜΟΥ
Γράφει ὁ Γιῶργος Νικολακάκος
Ο Μαρξισμός εῑναι μιά ἰδεολογία πού βρῆκε τεράστια ἀπήχησι ὄχι μόνον στίς λαϊκές μάζες ἀλλα καί στίς
τάξεις τῶν διανοουμένων. Φιλοσοφικές θεωρίες ἔχουν διατυπωθῆ πολλές ἀλλα δέν μπόρεσαν να ἀπογειωθοῦν τόσο γρήγορα καί να διαδωθουν τόσο εὑρέως. Ο Μαρξισμός εἶναι μιά οὐτοπιστική ἰδεολογία καί τά σχέδια πού ἐξεπόνησε δέν εἶχαν καμία πιθανότητα νά τελεσφορήσουν. Πῶς κυοφορήθηκαν αὐτές οἱ ἰδέες καί πῶς μπόρεσαν να βροῦν τέτοια ἀπήχησι; Γιά τήν κατανόησιν αυτοῦ τοῦ φαινομένου θά πρέπη νά μεταφερθοῦμε στήν ἐποχή τοῦ Διαφωτισμοῦ.
Γιά νά κατανοήσωμε τούς παράγοντες πού συνέβαλλαν στήν γέννησιν τῆς Μαρξιστικῆς ἰδεολογίας, θά πρέπη νά τοποθετήσωμε καί νά ἐξετάσωμε τίς ἰδέες πού συγκροτοῦν αὐτήν ἰδεολογία μέσα στό συγκεκριμένο ἰστορικό της πλαῖσιο. Θά πρέπη νά ἀνατρέξωμε στίς πηγές της καί νά ἐντρυφήσωμε στήν φιλοσοφική καί γενικά τήν πνευματικήν κατάστασιν τῆς ἐποχῆς . Δίχως νά ἐξετασθοῦν οἱ πνευματικές τάσεις καί ροπές πού ἐπικρατοῦσαν ἐκείνη τήν ἐποχή ἡ κατανόησις αυτοῦ τοῦ φαινομένου θά παραμένη πάντα ἐλλειπῆς. Τό ὑλικό γιά τήν συγκρότησιν αὐτῆς τῆς ἰδεολογίας φαίνεται ὄτι προμήθευσαν οἱ ψυχικές λειτουργίες τῶν άνθρώπων. Δηλαδή, τό ὑλικό αὐτο ὑπῆρξε προσφορά τῆς συνειδήσεως πού ἔφερε πολλά κατάλοιπα ἀπό τό ἀπώτερον παρελθόν.
Οἱ προσπάθειες πού ἔχει καταβάλλει τό ἀνθρώπινο πνεῦμα γιά νά κατασκευάση ἰδεατούς τύπους κοινωνικῆς ὀργανώσεως ἥ νά κατασκευάση ἐρμηνεῖες γιά νά μπορῆ νά θέση μιά τάξι στό χάος τῶν κοινωνικῶν φαινομένων, ἀνάγονται σέ πολύ μακρυνές ἐποχές. Τά χαρακτηριστικά γεγονότα τῆς νεωτέρας ἰστορίας παρήγαγον ἰδιαίτερες ψυχικές καταστάσεις καί δημιούργησαν τήν ἀνάγκη ἀντικαταστάσεως τῶν μέχρι τότε ἐπικρατουσῶν ἐρμηνειῶν μέ ἄλλες, Τίς ἐρμηνεῖες ἐπρόκειτο νά τίς προσφέρουν οἱ ἰδεολογίες. Οἱ φιλοσοφικές ἰδέες πού διετυπώθηκαν τότε βρῆκαν τήν τέλεια σύνθεσιν τους μέ τίς ψυχικές καταστάσεις πού εἶχαν δημιουργήσει τά γεγονότα καί οἰ νέες συνθῆκες πού εἶχαν άνακύψει.
Ἐξετάζοντας τίς ἰδεολογίες μέσα ἀπό τό πρίσμα τοῦ πνεύματος καί τῶν συνθηκῶν τῆς ἐποχῆς πού τίς γέννησαν, κατανοοῦμε καί τήν κριτική τοῦ Μάρξ γιά τήν θρησκεῖα καί τήν φιλοσοφία ἐπάνω στήν ὀποῖαν διασπάθησε τεράστια ποσότητα φαιάς οὐσίας. (βλέπε «Ἠ Ἀθλιότης τῆς Φιλοσοφίας»). Ὀ Μάρξ ἐξέφρασε τήν ἀπέχθεια του γιά τήν θρησκεῖα καί τήνφιλοσοφία γιατί σέ αὐτές βρῆκαν καταφύγιον οἱ ὄποιες διαφωτιστικές ἰδέες τῆς ἐποχῆς. Μέ τήν καταστολή τῶν πολιτικῶν ἐπαναστάσεων, οἱ φιλοσοφικές ἰδέες χρησιμοποιήθηκαν σέ μιά συστηματική προσπάθεια ἀνανεώσεως τῶν προτύπων τοῦ Μεσαιῶνος. Ἔτσι ἠ κάθε παρορμητική ἐνέργεια πού θά μποροῦσε νά διοχετευθῆ σέ πολιτική δράσι, μετετράπη σέ ἐνδόστρεφη δραστηριότητα ἥ σέ πνευματική δραστηριότητα ἡ ὀποῖα, γιά τόν Μάρξ, –καί δικαίως—δέν εἶχε καμία πρακτικήν ἀξία.Οἰ ἄνθρωποι τήν ἐποχή ἐκείνη, ίδίως στήν Γερμανία μεταμόρφωσε τό πνεῦμα τοῦ διαφωτισμοῦ σέ πνευματικές ἀρετές καί ὄχι σέ κοινωνική καί πολιτική δράσι. Δηλαδή, ὁ λαός μετέθεσε τήν ψυχική του ένέργεια σέ πνευματική δραστηριότητα. Οἱ ἀπαιτήσεις γιά κοινωνικές μεταρρυθμίσεις καί πολιτική ἐλευθερία ἔγιναν ἀπαιτήσεις γιά πνευματική ἐλευθερία. Στήν πραγματικότητα, οἱ ἰδέες πού διετύπωσε ἡ Γερμανική Μεταρρύθμισις καί διαφωτισμός δημιούργησαν μιάν ἔκφρασι προσαρμοσμένη στήν ἰδαίτερη ἰδιοσυστασία τοῦ Γερμανικοῦ καί Γαλλικοῦ λαοῦ.
Τό πνευματικό κίνημα ποῦ χαρακτηρίζεται ὧς ἡ ἐποχή τοῦ Διαφωτισμοῦ ἔμελλε νά ἔχει τεράστιες έπιπτώσεις στήν σκέψη τοῦ σύγχρονου ἄνθρώπου. Οί ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ τροφοδότησαν μέ ἰδέες τίς διάφορες ἰδεολογίες πού ἐμφανίστηκαν στήν σύγχρονη ἐποχή. Ο διαφωτισμός ἐξῆρε τόν ἄνθρωπον, ὧς ὑπερτάτη δύναμιν του, τό λογικό καί τήν ἐπιστήμη. Ενῶ τα μεγάλα μεταφυσικά συστήματα του 17ου ἐνεφάνιζαν τό λογικό ὧς τήν περιοχήν τῶν αἰώνιων ἀληθειῶν, ο 18ος δίνει στό λογικό διαφορετική σημασία. Τήν γνώσιν δέν τήν ἔβλεπαν οι άνθρωποι τοῦ διαφωτισμού ὧς ἀριστοκρατικό προνόμιο λίγων σοφῶν, ἀλλά ὧς ἐργαλεῖο γιά τήν ἀνανέωσιν τῆς κοινωνικῆς ζωῆς, γιά νά
ὑπερνικηθοῦν οἱ προλήψεις καί νά ἐκμηδενιστοῦν τά δόγματα. Στό πρωτεῖο τῆς ἐπιστήμης καί τοῦ λογικοῦ ἀντιτάχθηκε συχνά ὁ ρομαντισμός –πού δέν ὑπῆρξε ἐντελῶς ὀπισθοδρομικός καί ἀναστηλωτῆς παλαιῶν ἀξιῶν, ὄπως ὑποστηρίζουν μερικοί σήμερα– στήν ἀπόπειρά τοῦ νά καταστρέψει τό ἐνδιαφέρον καί τήν πολιτιστική σημασία τους. Ο ρομαντισμός ἀνεγνώρισε τήν μεγάλη ἀξία τοῦ συναισθήματος,
Παρά τήν ὄποια ἀξἰα τοῦ λογικού καί τῆς έπιστήμης, τό λογικό έγκυμονεῖ πολλούς κινδύνους τους oποίους αντιπροσωπεύει ἡ ὑπερβολική λογικοποίησις ἥ ἡ πνευματικοποίησις στήν παιδεῖα καί στήν κοινωνικήν ζωή. Η πίστις στήν λυτρωτικήν καί προοδευτική δύναμιν τοῦ λογικού βρῆκε τήν πιό μεγαλειώδη ἐκδήλωσιν της στό σύστημα τοῦ Χέγκελ, ὁ ὁποῖος ἀντιλαμβάνεται τήν παγκόσμια ἰστορία ὧς «τήν ἐκδήλωσιν τῆς θεἶας καί άπολύτου πορεῖας τοῦ πνεύματος στίς ὑψηλότερες μορφές του». Και ο πολιτισμός ἐπίσης τοῦ Καντ καί τοῦ Σπένσερ πιστεύει σέ μιάν προοδευτικήν ἐξέλιξιν του πολιτισμοῦ καί τοῦ λογικοῦ. Καί στόν 19o οἱ μεγάλοι πολιτικοί καί κοινωνικοί μεταρρυθμιστές, από το Σεν-Σιμόν μέχρι τόν Φουριέ, τόν Προυντόν καί τόν Μαρξ ἐφλέγονται ὄλοι ἀπό τήν πίστιν στόν ἄνθρωπον καί στήν πρόοδον καί ἀπό τἠν ἐλπίδα ὄτι εἶναι δυνατή ἡ δημιουργία ἑνός νέου πολιτισμοῦ, στον όποῖον ὁ ἄνθρωπος θά κυριαρχήση πλήρως, μέ τήν ὀρθολογιστική, τεχνική καί ἐπιστημονική του ὀργάνωσιν, πάνω στίς δυνάμεις τῆς φύσεως καί στίς ἀντιφάσεις τῆς κοινωνίας. Η ιδέα τοῦ πολιτισμοῦ. ὧς προόδου ἐνσωματώθηκαν καί ἐξακολουθοῦν νά ζοῦν στίς ιδεολογίες τοῦ φιλελευθερισμοῦ, τοῦ σοσιαλισμοῦ, τοῦ κομουνισμοῦ καί σέ ὄχι λίγες φιλοσοφίες μέ προέλευσιν ἱδεαλιστική, ποζιτιβιστική καί ἀπό τόν διαφωτισμόν. Ὄμως πρόοδος καί ἐκπολιτισμός εἶναι δυνατά, ἀλλά δέν πηγάζουν ἀπό ἕνα εἶδος μεταφυσικῆς ἐπιταγῆς ἥ ἱστορικῆς μοίρας. Η ιστορία εἶναι ὡστόσο πάντα ἐκτεθειμένη στίς πτώσεις καί στίς ὑποτροπές τῆς βαρβαρότητας στόν κόσμο, αν οι ἄνθρωποι δέν ἀγρυπνοῦν καί δέν ἀγωνίζονται μέ ὄλες τίς πνευματικές καί ἡθικές δυνάμεις τους γιά νά μήν ἀποκτοῦν καί ἐπανακτοῦν τήν ὑπεροχή οἱ δυνάμεις τῆς ὀπισθοδρομήσεως καί τοῦ σκοταδισμοῦ. Στήν θέσιν τῆς μεταφυσικῆς ἀσφάλειας πού προσφέρει ἕνας ἐγγενής νόμος στήν πορεῖα τῶν γεγονότων ἥ στήν διάρθρωσιν τῆς πραγματικότητος, ὑπεισέρχεται ἡ εὐθύνη ἑνός ἀνθρώπινου καθήκοντος, μιᾶς ἐνσυνείδητης ἐκλογῆς στήν δυνατήν ἀλλά ὄχι ἀναγκαῖα κατεύθυνσιν, μιᾶς προόδου πού ἀπαιτεῖ ἀγῶνες, θυσίες, ἐργασία.
Ὄπως ὁ Ιδεαλισμός, καί ὁ Μυστικισμός καί ἡ Διαφώτησις, ὑπῆρξε μιά ἐπινόησις γιά νά ἀμυνθῆ ὁ κόσμος κατά τῆς άγωνίας πού γεννοῦσε τό σκότος στό ὀποῖον ἤταν βυθισμένη ἡ ψυχή τῶν ἀτόμων τῆς ἐποχῆς αὐτῆς. Οἰ ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ οἰκοδομοῦσαν ἕναν κόσμο ποῦ μποροῦσε κάλλιστα νά χαρακτηρισθῆ σάν ἡ ἔκφρασις τῆς τελειότητος. Ο Διαφωτισμός βασικά ἐξέφραζε τίς ἴδιες ἰδέες μέ τόν Γερμανικό Ἱδεαλισμό. Επίστευαν ὄτι διά τῆς Λογικῆς ἡ ἀνθρωπότης θά μποροῦσε νά ἀπαλλαγῆ ἀπό τίς προλήψεις καί νά ἀρθῆ στήν σωστή ἀντίληψιν περί τῆς ζωῆς καί τοῦ σύμπαντος.
Ταυτότης ἰδεῶν καί ἀντιλήψεων τῆς Γαλλικῆς ἑπαναστάσεως καί τοῦ Γερμανικοῦ Ιδεαλισμοῦ διαπιστοῦται ὄπου καί νά ἐντρυφήση κανεῖς. Σύμφωνα μέ τίς ἰδέες τῆς Γαλλικῆς Ἐπαναστάσεως, ἡ ζῶσα ἐνότητα τοῦ Κράτους ἤταν τό ἀφηρημένο ἄτομο τό ὀποῖον χαρακτηρίζετο ἀπό ὡρισμένες, αὐθαίρετα ἐπιλεγμένες, ἰδιότητες. Βέβαια, οἱ ἰδιότητες τίς ὀποῖες προσάπτει ὁ Ρουσσώ στά ἄτομα διαφέρουν ἀπό τίς ἰδιότητες πού προσάπτει ὁ Χέγγελ καί ὁ Μάρξ, ἀλλά δέν παὐουν νά εἶναι αὐθαίρετα ἐπιλεγμένες. Καί οἱ αὐθαίρετες ἐπιλογές εἶναι τό κύριο χαρακτηριστικό τῶν περισσοτέρων ἰδεολογιῶν.
Εδῶ θά πρέπη νά τονισθῆ ὄτι ὁ κύριος ἐκφραστῆς τῶν ἰδεῶν τοῦ Διαφωτισμοῦ ἤταν ὁ Βολταίρος, ὁ ὀποῖος δέν ὑπῆρξε καθόλου συντηματικός καί σταθερός φιλόσοφος, ἀλλά, ἀπεναντίας, ἄφθαστος ἐκλαϊκευτής καί προπαγανδιστής ἰδεῶν. Επίσης, θά πρέπη νά σημειωθῆ ὄτι οἱ ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ βρῆκαν πρόσφορο ἔδαφος στήν Γερμανία καί τίς ἐγκολπώθηκαν ἄνθρωποι ὄπως ὁ Λαίμπνιτς, Λεσσιγγ, Βολφ καί πολλοί ἄλλοι. Γίνεται πλέον ἐμφανές ὄτι ὄλες οἱ ἰδέες πού ἐξεφράστηκαν διά μέσου τοῦ Ιδεαλισμοῦ, τοῦ Διαφωτισμοῦ καί τῆς Γερμανικῆς Μεταρρυθμίσεως ἀποτελοῦν μιά ἐπιχείρησι ἀντικαταστάσεως παρωχημένων ἀντιλήψεων μέ ἄλλες πού νά ἐρμηνεύουν τήν νέα εἰκόνα τοῦ κόσμου, οἱ ὀποῖες, ὄμως, στήν πραγματικότητα, ἀποτελοῦν άναπαραγωγή μιᾶς μεγάλης σειράς ἀναπαραστάσεων πού ἐκπορεὐονται ἀπό βιωμένες ἐμπειρίες τοῦ παρελθόντος.
