Το «Διάγγελμα του προέδρου των ΗΠΑ Ουίλσον (1918)», γνωστότερο και ως «Διάγγελμα των 14 σημείων», ή «Διάγγελμα των 14 όρων», ή απλούστερα «Δεκατέσσερα Σημεία», (Fourteen Points), ή «Δεκατέσσερις όροι», ήταν ένα ιστορικό και ιδιαίτερα βαρυσήμαντο ραδιοφωνικό διάγγελμα που εκφώνησε ο πρόεδρος των ΗΠΑ Γούντροου Ουίλσον στις 8 Ιανουαρίου του 1918, κατά τη διάρκεια του Α’ΠΠ.
Βασιζόμενο σε αρχές δικαίου εισήγαγε νέες αρχές σε διεθνές επίπεδο για την μεταπολεμική ειρήνη, επηρεάζοντας ιδιαίτερα αμφότερες τις τότε αντιμαχόμενες συμμαχίες.
Το Διάγγελμα αυτό αποτελεί ουσιαστικά και την μοναδική ρητή δήλωση διεθνούς επιπέδου που έγινε στον Α’ Π.Π.
Ιστορικό
Από την αρχή όταν ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ο πρόεδρος Ουίλσον απέφυγε να εμπλέξει τις ΗΠΑ στις ένοπλες εντάσεις και διαμάχες μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων. Ως γνωστό οι ΗΠΑ εισήλθαν τελικά στον πόλεμο, προσχωρώντας στη συμμαχία της Αντάντ, εναντίον των Κεντρικών Δυνάμεων στις 6 Απριλίου του 1917 με αφορμή τη βύθιση του υπερωκεάνιου ΛΟΥΖΙΤΑΝΙΑ, κατά τον γερμανικό υποβρυχιακό πόλεμο εναντίον εμπορικών πλοίων της ανταντικής συμμαχίας.
Ωστόσο, ο πρόεδρος Ουίλσον, περίπου ένα χρόνο πριν, στις 18 Δεκεμβρίου του 1916 είχε απευθυνθεί με διακοίνωση στους εμπόλεμους της Ευρώπης με την οποία ζητούσε να λάβει γνώση των σκοπών που κάθε μία χώρα επεδίωκε εξακολουθώντας τις εχθροπραξίες. Η προσπάθειά του όμως εκείνη απέτυχε θεωρώντας (κατ’ αμερικανική εκτίμηση) ότι η Γερμανία ή και άλλες χώρες – δυνάμεις δεν ήθελαν να επιτρέψουν στις ΗΠΑ ένα ρόλο διαιτητού τουλάχιστον στο νέο εδαφικό καθεστώς που δημιουργούσε ο πόλεμος.
Έτσι κατόπιν των παραπάνω ο πρόεδρος Ουίλσον, συγκαλώντας μια ιδιαίτερα πολυμελή εξεταστική επιτροπή, γνωστή ως «Επιτροπή Έντουαρντ Χάουζ», που συγκροτούνταν από περίπου 150 μέλη, (ιστορικούς, εθνολόγους, νομικούς, αλλά και άλλους διακεκριμένους επιστήμονες), ζήτησε να του υποβάλει μια εμπεριστατωμένη μελέτη με σχετικές προτάσεις επί ηθικών αξιών ικανών που να εδραιώνουν την ειρήνη μεταξύ των χωρών αποδεσμεύοντας εθνικιστικές διαφορές, πάθη ή φιλοδοξίες. Με βάση την έκθεση που υποβλήθηκε, μετά από σχετικές έρευνες, προσδιορίστηκαν και συντάχθηκαν τα 14 βασικά σημεία του διαγγέλματος ως σημεία αφετηρίας ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων.
Τα δεκατέσσερα σημεία
Βασικά θέματα των σημείων ή όρων του εν λόγω διαγγέλματος αφορούσαν κατά ίδια σειρά τα ακόλουθα:
1. Ανάπτυξη ειρηνικών συμφωνιών και κατάργηση της μυστικής διπλωματίας.
2. Απόλυτη ελευθερία της ναυσιπλοΐας στις ανοικτές θάλασσες, εκτός των χωρικών υδάτων, τόσο σε ειρήνη όσο και σε πόλεμο, εκτός από τις θάλασσες που μπορεί να κλείσουν εν όλω ή εν μέρει από τη διεθνή δράση για την εφαρμογή διεθνών συμφώνων.
3. Κατάργηση όλων των οικονομικών εμποδίων και τη δημιουργία της ισότητας των εμπορικών συνθηκών σε όλα τα έθνη.
4. Επαρκείς εγγυήσεις για μείωση εθνικών εξοπλισμών για κάλυψη μόνο της εγχώριας ασφάλειας.
5. Ελεύθερη και αμερόληπτη ρύθμιση όλων των απαιτήσεων της αποικιοκρατίας, με βάση το συμφέρον των γηγενών πληθυσμών.
6. Εκκένωση όλων των ξένων δυνάμεων από το ρωσικό έδαφος και η επίλυση των όποιων ζητημάτων που αφορούν στη Ρωσία να εξασφαλιστεί με την ελεύθερη συνεργασία των άλλων εθνών του κόσμου, καθώς και παροχή βοήθειας σε οτιδήποτε θα μπορούσε να χρειαστεί. Η διακρατική μεταχείριση που επιφυλάσσεται στη Ρωσία από τα αδελφά έθνη της στους επόμενους μήνες θα είναι η δοκιμή της καλής τους θέλησης.
7. Εκκένωση όλων των ξένων δυνάμεων από το Βέλγιο, προκειμένου οι κάτοικοί του ν’ απολαύσουν πλήρη κυριαρχία με μία κοινή κυβέρνηση για όλους τους νομούς του.
8. Αποκατάσταση των λαθών που έγιναν με τις προσαρτήσεις των εδαφών Αλσατίας – Λωρραίνης που ξεκίνησε από το 1871 μεταξύ Γαλλίας και Πρωσίας, γεγονός που είχε προκαλέσει γενική αναστάτωση για 50 χρόνια προκειμένου έτσι η ειρήνη ν’ αποβεί ασφαλής προς το συμφέρον όλων.
9. Αναπροσαρμογή των συνόρων της Ιταλίας με σαφώς αναγνωρίσιμες γραμμές της ιθαγένειας.
10. Οι κάτοικοι της Αυστροουγγαρίας, της οποίας η θέση μεταξύ των εθνών θα πρέπει να διασφαλιστεί ειδικότερα, θα πρέπει να τύχουν πιο ελεύθερης ευκαιρίας για αυτόνομη ανάπτυξη.
11. Οι χώρες Ρουμανία, Σερβία και Μαυροβούνιο θα πρέπει να εκκενωθούν από ξένα στρατεύματα με αποκατάσταση κατεχόμενων εδαφών. Η Σερβία αναγνωρίζεται ελεύθερη με ασφαλή πρόσβαση προς τη θάλασσα, καθώς και οι σχέσεις μεταξύ των διαφόρων βαλκανικών κρατών να καθορίζεται με φιλικές συνεννοήσεις, τα δε σύνορα να καθιερωθούν με τις ιστορικά γραμμές υποταγής και της ιθαγένειας, παρέχοντας σε αυτές διεθνείς εγγυήσεις επί της πολιτικής και οικονομικής ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητάς των.
12. Το τουρκικό τμήμα της παρούσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα πρέπει να εξασφαλίζεται ως ασφαλές και κυρίαρχο, ενώ στις εθνικότητες οι οποίες βρίσκονται σήμερα υπό τουρκική κυριαρχία θα πρέπει να εξασφαλιστεί μια αδιαμφισβήτητη ασφάλεια της ζωής και μια απολύτως ανενόχλητη ευκαιρία για αυτόνομη ανάπτυξη. Τα δε Δαρδανέλια θα πρέπει να ανοίξουν οριστικά, και η ελεύθερη διέλευση των πλοίων και του δι’ αυτών εμπορίου, με όφελος όλων των εθνών θα πρέπει να καλύπτεται με διεθνείς εγγυήσεις.
13. Αναγνώριση ανεξάρτητου πολωνικού κράτους το οποίο θα πρέπει να περιλαμβάνει τα εδάφη που κατοικούνται από αναμφισβήτητα πολωνικούς πληθυσμούς, με εξασφάλιση ελεύθερης και ασφαλούς πρόσβασης στη θάλασσα, και των οποίων η πολιτική και οικονομική ανεξαρτησία και η εδαφική ακεραιότητα θα πρέπει να διασφαλίζονται από το διεθνές δίκαιο.
14. Μια γενική ένωση των εθνών πρέπει να διαμορφωθεί κάτω από συγκεκριμένες ρήτρες για τον σκοπό της παροχής αμοιβαίων εγγυήσεων της πολιτικής ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας εξίσου τόσο σε μεγάλες όσο και σε μικρές χώρες προκειμένου να εξασφαλίζεται η Διεθνής Ειρήνη.
Επιδράσεις – αντιδράσεις
Ο τότε πρόεδρος των ΗΠΑ Γούντροου Ουίλσον υπήρξε προηγουμένως καθηγητής ιστορίας και πολιτικής οικονομίας και πρύτανης του πανεπιστημίου Πρίνστον με ιδιαίτερα φιλελεύθερες ιδέες για μεταρρυθμίσεις. Το δε λεγόμενο «Ουϊλσόνειο δόγμα» ή «Ουϊλσόνειος ιδεαλισμός» που βασίστηκε στη θεωρία «άνευ νίκης ειρήνη» που είχε εξαγγείλει στις 22 Ιανουαρίου του 1917, (δέκα ημέρες πριν τη διακοπή των αμερικανο-γερμανικών σχέσεων), τον ανέδειξε τελικά κυρίαρχο ρυθμιστή των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων στη λήξη του «Μεγάλου Πολέμου» στην Ευρώπη.
Οι αντιδράσεις επί του διαγγέλματος υπήρξαν διάφορες, τόσο θετικές, όσο και από επιφυλακτικές μέχρι και έντονα αρνητικές, ειδικότερα στα σημεία που συγκρούονταν με τεράστια οικονομικά συμφέροντα, δικαιώματα, αλλά και με τη νοοτροπία των ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων, ενώ αντιδράσεις σημειώθηκαν και μέσα στο αμερικανικό κοινοβούλιο.
– Βασικά σημεία θετικής αποδοχής από τους λαούς της Ευρώπης και όχι μόνο ήταν τα αναφερόμενα στην αυτοδιάθεση, αυτονόμηση, εκκένωση περιοχών από στρατεύματα που είχαν εισβάλλει καθώς και η προστασία των κυριαρχικών δικαιωμάτων των μικρών χωρών, τα οποία σημεία ουσιαστικά ήταν εκείνα που χαλάρωσαν τις ψυχικές αντοχές των λαών για συνέχιση του πολέμου.
– Βασικά σημεία αρνητικής αποδοχής ήταν τα αναφερόμενα στη κατάργηση της μυστικής διπλωματίας και ενάντια στην αποικιοκρατία, τον προστατευτισμό του εμπορίου και την αποχή ή κατάργηση κάθε είδους ηγεμονίας των ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων σε βάρος μικρών χωρών καθώς και αποχή αυτών από τις τεράστιες εδαφικές επιδιώξεις τους. Πρωτοστάτες της αρνητικής αποδοχής ήταν φυσικά οι πρωθυπουργοί της Γαλλίας, Αγγλίας, Ιταλίας καθώς και οι ηγέτες των Κεντρικών Δυνάμεων της Ευρώπης, διαβλέποντας ότι ουσιαστικά το διάγγελμα αυτό ακύρωνε κατά τον εκπληκτικότερο τρόπο όλους τους λόγους για τους οποίους ξεκίνησε ο πόλεμος.
Οι αντιδράσεις αυτές, φερόμενες αρχικά ως επιφυλάξεις έγιναν άμεσα αντιληπτές από τον Ουίλσον ο οποίος, κρίνοντας αναγκαία την παρουσία του στην Ευρώπη, επισκέφθηκε αρχικά τη Βρέστη (13 Δεκεμβρίου 1918) γενόμενος στη συνέχεια διαδοχικά δεκτός στη Γαλλία, Αγγλία και Ιταλία με ακράτητο λαϊκό ενθουσιασμό αλλά και με εμφανείς δυσχέρειες αμοιβαίας προσαρμογής αυτών επί των θέσεών του.
Παρά τις προσπάθειές του μέσα στο επόμενο δίμηνο, το μόνο που είχε καταφέρει να γίνει αποδεκτό στη Σύνοδο Ειρήνης του Παρισιού που τελούσε υπό την προεδρία του Γάλλου πρωθυπουργού, ήταν η απόφαση της δημιουργίας της Κοινωνίας των Εθνών, ενώ σε όλα τα άλλα θέματα των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων αναγκάστηκε να κάνει πολλές υποχωρήσεις, μέχρι ακόμα και αποδοχή εκστρατείας κατά της κομουνιστικής Ρωσίας με συμμετοχή αμερικανικού στρατού, ειδικότερα μετά τη νίκη των ρεπουμπλικάνων στις εκλογές του Κογκρέσου. Ακολούθως η εναντίον του αντίδραση άρχισε να διογκώνεται στη χώρα του, παρά το βραβείο Νόμπελ που του είχε απονεμηθεί.
Συνέπεια αυτών ήταν τελικά, σε κάποια περιοδεία του στις ΗΠΑ, προκειμένου να πείσει την είσοδο της χώρας του στην ΚτΕ, να υποστεί εγκεφαλικό επεισόδιο, με επακόλουθο να χάσει στις εκλογές του 1920 και να αποσυρθεί παραμένοντας στην αφάνεια μέχρι τον θάνατό του.
Ιστορικό και ταυτόχρονα εκπληκτικό παρέμεινε το φαινόμενο οι ίδιοι οι Αμερικανοί ν’ αποκηρύξουν ίσως τον ενδοξότερο πρόεδρό τους που ανύψωσε τις ΗΠΑ στο ανώτερο βάθρο επιβολής αρχών του διεθνούς δικαίου, αλλά και το γόητρο της πατρίδας τους παγκόσμια, από τη μέχρι τότε ανυπαρξία της σε διεθνή δρώμενα.
Ελληνική αντίδραση
Από το εν λόγω διάγγελμα τις ελληνικές προσδοκίες αφορούσαν τα σημεία 11 και 12, τα οποία και έτυχαν ευνοϊκής αποδοχής, πλην όμως η μη αναφορά στη Βουλγαρία και τα θέματα διεκδικήσεων που σχετίζονταν μ’ αυτή, είχε εγείρει ιδιαίτερες επιφυλάξεις.
Παρόμοιες επιφυλάξεις είχαν δημιουργηθεί και σε άλλες χώρες της Βαλκανικής καθώς και στην Ιταλία γεγονός που εξανάγκασε τον πρόεδρο Ουίλσον, ένα μήνα αργότερα, στις 11 Φεβρουαρίου (1918), να αποσαφηνίσει τη στάση του έναντι εθνικών εν γένει διεκδικήσεων δηλώνοντας σχετικά: «όλες οι σαφώς καθορισμένες εθνικές βλέψεις θα πρέπει να λάβουν την πληρέστερη δυνατή ικανοποίηση, άνευ εισαγωγής νέων ή διαιώνιση παλαιότερων στοιχείων διχόνοιας και ανταγωνισμού ικανές να διαρρήξουν αργότερα την ειρήνη στην Ευρώπη και συνεπώς του κόσμου όλου».
Δύο μήνες αργότερα της παραπάνω αποσαφήνισης, στις 20 Απριλίου (1918) ο πρόεδρος Ουίλσον απηύθυνε ιδιαίτερο διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό διαβεβαιώνοντας ότι: «θα παράσχει την πλήρη του υποστήριξη για την υπεράσπιση των δικαίων του κατά τις διαπραγματεύσεις της ειρήνης». Παρά ταύτα ένα χρόνο αργότερα στη Σύνοδο Ειρήνης των Παρισίων (1919) φερόταν σε πολλά σημεία να είχε υπαναχωρήσει.
Παρατηρήσεις
– Το διάγγελμα αυτό, που έγινε 10 μήνες πριν από την ανακωχή με τη Γερμανία, αποτέλεσε στην ουσία τη βάση για τους όρους της γερμανικής παράδοσης, όπως προέκυψε από τη Διάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού το 1919. Παρά ταύτα αν και η Συνθήκη των Βερσαλλιών είχε πολλά κοινά σημεία με τα «Δεκατέσσερα Σημεία» του διαγγέλματος ποτέ δεν επικυρώθηκε από τη Γερουσία των ΗΠΑ, όπως και καμία άλλη συνθήκη της εν λόγω διάσκεψης, προτιμώντας επιμέρους διμερείς συνομολογήσεις.
– Συνέπεια αυτού του διαγγέλματος, τον επόμενο χρόνο, ο πρόεδρος Ουΐλσον τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, για τις προσπάθειες που είχε καταβάλει στην εδραίωση της παγκόσμιας ειρήνης.
– Η επιχειρηματολογία του Ε. Βενιζέλου επί των εθνικών αξιώσεων στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης του Παρισιού είχε βασιστεί αποκλειστικά στον εθνολογικό παράγοντα όπως εμφανιζόταν τότε μέσω απογραφών, σύμφωνα με το 12ο σημείο του διαγγέλματος του Ουίλσον, πλην όμως όπως αποδείχθηκε στη συνέχεια όλο το διάγγελμα είχε χάσει την αξία του κατά το πρακτικό στάδιο των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων. Εν τούτοις όταν αποκαλύφθηκε νέα μυστική συμφωνία μεταξύ Ελλάδας – Ιταλίας, από τον ίδιο τον Βενιζέλο, και μάλιστα κατά το στάδιο των διαπραγματεύσεων, που καταστρατηγούσε το 1ο σημείο του διαγγέλματος, η αντίδραση του Ανωτάτου Συμβουλίου υπήρξε ιδιαίτερα μεμπτή για τον ίδιο.