Η εκστρατεία του ελληνικού στρατού για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ηπείρου ξεκίνησε στις 5 Οκτωβρίου 1912.
Φωτογραφία από: http://medusa.libver.gr/jspui/handle/123456789/2548
Ο Ελληνικός στρατός κινήθηκε χωρισμένος σε δύο μέτωπα (Θεσσαλίας και Ηπείρου), ένα υπό την αρχηγία του διαδόχου Κωνσταντίνου, το οποίο κινήθηκε από τη Θεσσαλία προς τη Μακεδονία και ένα υπό το στρατηγό Σαπουντζάκη, με σκοπό την άμυνα (τουλάχιστον κατά την έναρξη των επιχειρήσεων), στον ποταμό Άραχθο, απέναντι στις τουρκικές δυνάμεις[17].
Αρχικά, ο ελληνικός στρατός αντιμετώπισε τις τουρκικές δυνάμεις στην Ελασσόνα, την οποία κατέλαβε, στις 6 Οκτωβρίου 1912. Αποφασιστικής σημασίας μάχη δόθηκε στα στενά του Σαραντάπορου, στις 9 Οκτωβρίου 1912, η επιτυχής έκβαση της οποίας άνοιξε το δρόμο στις ελληνικές δυνάμεις για την κατάκτηση νέων εδαφών. Στις 10 Οκτωβρίου 1912, τα ελληνικά στρατεύματα εκτόπισαν τις αντίπαλες δυνάμεις από τα Σέρβια, στα οποία εισήλθαν το απόγευμα της ίδιας ημέρας. Την επόμενη ημέρα, 11 Οκτωβρίου 1912, ο ελληνικός στρατός κατέλαβε την Κοζάνη. Στην Κοζάνη εγκαταστάθηκε το ελληνικό στρατηγείο, το οποίο προετοίμασε τις επόμενες κινήσεις του ελληνικού στρατεύματος.
Εδώ έλαβε χώρα η διένεξη του διαδόχου Κωνσταντίνου με τον πρωθυπουργό της Ελλάδας, Ελευθέριο Βενιζέλο[18]. Αιτία αυτής υπήρξε η μεταξύ τους διχογνωμία σχετικά με τις στρατηγικές κινήσεις που έπρεπε να αναληφθούν. Ο διάδοχος θεωρούσε ότι ο στρατός θα έπρεπε να κινηθεί προς το Μοναστήρι, ενώ ο Βενιζέλος (αξιοποιώντας πληροφορίες σύμφωνα με τις οποίες τα βουλγαρικά στρατεύματα κινούνταν προς τη Θεσσαλονίκη, με σκοπό την κατάληψη της πόλης), ήθελε να συνεχιστεί, το ταχύτερο, η πορεία του στρατού προς τη Θεσσαλονίκη, η απελευθέρωση της οποίας ήταν και ο αντικειμενικός στόχος της εκστρατείας.
Τελικά, ο διάδοχος κάτω από ισχυρές πιέσεις τόσο του Βενιζέλου, όσο και του πατέρα του, Βασιλιά Γεωργίου, διατάχθηκε να κινηθεί προς τη Θεσσαλονίκη[19]. Στην πορεία του στρατού προς τη Θεσσαλονίκη απελευθερώθηκε και η Βέροια.
Τι συνέβη όμως τις μέρες πριν την απελευθέρωση στη Βέροια[20]; Ήδη από την ημερομηνία κήρυξης του πολέμου (5 Οκτωβρίου 1912), οι μουσουλμάνοι και οι ισραηλίτες της Βέροιας διέδιδαν ανυπόστατες φήμες περί προελάσεως του τουρκικού στρατού στη Θεσσαλία, κατάληψης της Λάρισας και αιχμαλωσίας του Διαδόχου. Τα όσα διαδίδονταν ήταν φυσικό να επηρεάσουν την ψυχολογία των ελλήνων κατοίκων της πόλης, οι οποίοι αισθάνονταν ότι το όνειρο της ελευθερίας απομακρυνόταν για ακόμη μία φορά.
Το κλίμα άρχισε να αλλάζει από την 11η Οκτωβρίου, οπότε ο ελληνικός στρατός κατέλαβε την Κοζάνη. Τότε η λύπη άρχισε να μεταβάλλεται σε χαρά και η αγωνία σε ανυπομονησία. Μια σειρά ενεργειών συμφωνήθηκαν σε σύσκεψη στο διοικητήριο της πόλης, από τις δύο πλευρές τους χριστιανούς και του μουσουλμάνους της Βέροιας. Αυτές συνοπτικά ήταν οι εξής: Αποφασίστηκε η εκδίωξη του τουρκικού στρατού από την πόλη. Ορίστηκε πολιτοφυλακή 300 ανδρών προερχομένων και από τα δύο μέρη, οι οποίοι διορίστηκαν από το μητροπολίτη και το μουφτή, αντίστοιχα, με σκοπό τη διαφύλαξη της τάξης μέχρι την παράδοση της πόλης στον ελληνικό στρατό[21]. Επίσης αποφασίστηκε η παράδοση της πόλης στον ελληνικό στρατό και όχι σε αντάρτικα σώματα, τα οποία λυμαίνονταν την περιοχή[22]. Οι παρανομούντες, μέχρι την έλευση του ελληνικού στρατού θα δικάζονταν από το μητροπολίτη και το μουφτή, ανάλογα με το θρήσκευμά τους και οι πολιτικές αρχές όφειλαν να εγκαταλείψουν την πόλη.
Στο σημείο αυτό απάντηση αναμένει το ιστορικό πρόβλημα που δημιουργείται από τα στοιχεία που παρουσιάζει ο, εκ Βεροίας καταγόμενος, ανταποκριτής του περιοδικού «Ελλάς», το οποίο εκδιδόταν στην Αθήνα, Ιωάννης Γούναρης, σύμφωνα με τα οποία το αντάρτικο σώμα του Ιωάννη Σημανίκα ήθελε να καταλάβει την πόλη το απόγευμα του Σαββάτου 13 Οκτωβρίου και αποθαρρύνθηκε όταν πληροφορήθηκε την οργάνωση των πολιτών και την αποφασιστικότητά τους για παράδοση της πόλης στον ελληνικό στρατό. Ο Ιωάννης Σημανίκας είναι ο γνωστός μακεδονομάχος, ο οποίος μαχόταν τα όργανα της βουλγαρικής και της ρουμανικής προπαγάνδας. Με ποια ιδιότητα λοιπόν ο Σημανίκας ήθελε να καταλάβει την πόλη; Η μοναδική απάντηση που μπορεί να δοθεί αυτή τη στιγμή σχετίζεται με τη διασφάλιση της τάξης στην πόλη μέχρι την έλευση του ελληνικού στρατού και την απόκρουση τυχόν επίθεσης από πλευράς ομάδων τουρκαλβανών πλιατσικατσίδων, οι οποίοι, παραβιάζοντας την πρότερη συμφωνία για τη διασφάλιση της τάξης και την αποχώρηση στρατιωτικών σωμάτων, περιφέρονταν στην πόλη και δημιουργούσαν κλίμα ανησυχίας[23]. Προς την κατεύθυνση αυτή οδηγούν και παρόμοιες περιπτώσεις δράσης ανταρτικών σωμάτων, τα οποία σε συνεννόηση με τα τμήματα του ελληνικού στρατού, προηγούνταν αυτού προκειμένου να διαφυλάξουν την τάξη και να αποκρούσουν τυχόν επιθέσεις από πλευράς των Οθωμανών. Μόνο που σε αρκετές περιπτώσεις το αποτέλεσμα της πρότερης εισόδου των ανταρτικών σωμάτων σε έναν τόπο είχε μοιραία αποτελέσματα για τον πληθυσμό του, αφού στη θέα του αντιδρούσαν οι εναπομείναντες τουρκικές δυνάμεις προκαλώντας καταστροφές ακόμα και σφαγές κατά του ελληνικού πληθυσμού, όπως συνέβη στο χωριό Τσουρχλή, κοντά στα Γρεβενά, στις 15 Οκτωβρίου 1912[24]. Από αυτή την άποψη η απόφαση μη σύναψης ουδεμίας συμφωνίας με το αντάρτικο σώμα του Σημανίκα από πλευράς των ελληνικών κοινοτικών αρχών της Βέροιας και η σταθερή και οριστική απόφαση για παράδοση της πόλης απευθείας στον ελληνικό στρατό, κρίνεται σωτήρια.
Τελικά, τα ελληνικά στρατεύματα εισήλθαν στην πόλη το πρωί της Τρίτης 16 Οκτωβρίου 1912[25], όπου έγιναν δεκτά με ανάμικτα συναισθήματα από τους κατοίκους της πόλης, τα οποία είναι δύσκολο να περιγραφούν. Είχαν προηγηθεί, τη Δευτέρα 15 Οκτωβρίου 1912, συμπλοκές με εχθρικές δυνάμεις του πυροβολικού σε θέσεις της Καστανιάς, του Ξηρολιβάδου και του Τριποτάμου (Βρωμοπήγαδο), χωρίς ωστόσο ο ελληνικός στρατός να αντιμετωπίσει ουσιαστικά προβλήματα[26]. Άλλωστε, σύμφωνα και με τις μαρτυρίες του Αρχηγού των Τουρκικών Δυνάμεων, Χασάν Ταχσίν Πασά, οι δυνάμεις του είχαν αποδεκατιστεί[27].
Οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της πόλης στο άκουσμα του ερχομού του ελληνικού στρατού, ύψωσαν λευκή σημαία[28], δείγμα υποταγής και τράπηκαν σε φυγή. Χρειάστηκε η επέμβαση του μητροπολίτη Βεροίας Καλλίνικου, ο οποίος έφτασε μέχρι το σιδηροδρομικό σταθμό της πόλης και εγγυήθηκε για τη ζωή τους, ενώ την ίδια μέρα (Δευτέρα 15 Οκτωβρίου), πραγματοποιήθηκε νέα σύσκεψη στο διοικητήριο της πόλης μεταξύ των προυχόντων (χριστιανών και μουσουλμάνων), με τη συμμετοχή του Μητροπολίτη και του Δήμαρχου της Βέροιας Χαλήλ Αλή Βέη, στην οποία αποφασίστηκε οι δύο ομάδες να αλληλοϋποστηριχτούν.
Κατ’ αυτήν ο μητροπολίτης ανέφερε τα εξής: «Ἐάν νομίζητε ὅτι ὁ φόνος ἐμοῦ ἤ ἄλλου τινὸς ἐκ τῶν χριστιανῶν μου θὰ ἀποτρέψῃ τοὺς Ἕλληνας ἀπό τοῦ νὰ καταλάβωσι τὴν πόλιν ἀπατᾶσθε πολύ. Ἐὰν δὲν ἐκδιώξητε τοὺς ἀτάκτους Άλβανούς τὸ κακόν θὰ ἐπέλθῃ ἐπί τῶν κεφαλῶν σας. Ὅ,τι πράξουν οἱ Ἀλβανοί ὑπεύθυνοι τῶν πράξεών των εἶσθε σεῖς. Προσέξατε. Ἄμα ὡς ἔλθωσιν οἱ Ἕλληνες, ἐγῶ ὁ ἴδιος μετά τῶν χριστιανῶν μου θὰ ἐπιτεθῶ ἐναντίον σας καὶ ὄχι ὁ Ἑλληνικός στρατός»[29].
Η στάση του Μητροπολίτη Βεροίας Καλλινίκου είναι άξια θαυμασμού, σημειώνει ο Ιωάννης Γούναρης, και συνεχίζει λέγοντας ότι εἰς αὐτόν δὲ κατά μέγα μέρος ὀφείλεται ἡ τόσον αἰσίως καὶ ἄνευ αὐδενός ἀπευκταίου ἀπελέυθέρωσις τῆς Βεροίας». Η παραπάνω απειλητική θέση του μητροπολίτη κατέπληξε τους Οθωμανούς, οι οποίοι αμέσως διέταξαν την αποχώρηση των Αλβανών, ενώ έσπευσαν να συνθηκολογήσουν με το μητροπολίτη, όπως αναφέρθηκε παραπάνω.
Το βράδυ της 15ης Οκτωβρίου κύλησε αργά. Ο μητροπολίτης χοροστάτησε σε αγρυπνία στον Ιερό Ναό του Αγίου Αντωνίου, στην οποία συμμετείχε όλος ο κλήρος και πλήθος λαού, ενώ διήρκεσε μέχρι το μεσονύκτιο[30].
Από την 4η πρωινή οι κάτοικοι άρχισαν να βγαίνουν στους δρόμους για την υποδοχή του στρατού. Αρχικά, στην πόλη εισήλθαν τρεις έφιπποι, μεταξύ των οποίων και ο υπολοχαγός Μεταξάς, για να ελέγξουν την κατάσταση που επικρατούσε[31]. Η αποστολή τους δε διήρκεσε παραπάνω από μισή ώρα. Τους ακολούθησε περί την 9η πρωινή ο εθναπόστολος ποιητής Σπύρος Ματσούκας[32], ο οποίος από τα σκαλοπάτια του διοικητηρίου απήγγειλε κατάλληλα για την περίσταση ποιήματα και τραγούδησε πατριωτικά τραγούδια προκειμένου να τονώσει το εθνικό συναίσθημα των ακροατών του[33].
Λίγο αργότερα εμφανίστηκαν και τα πρώτα τμήματα του ελληνικού στρατού[34]. Οι χριστιανοί τους υποδέχθηκαν με επευφημίες και τους προσέφεραν φαγητό και κρασί, ενώ κάποιοι από τους στρατιώτες έτρεξαν να προμηθευτούν τα αναγκαία από τα λιγοστά ανοικτά εμπορικά καταστήματα της Βέροιας[35].
Μετά την είσοδο του στρατού στην πόλη, στις 2 μ.μ., έγινε η επίσημη υποδοχή του διαδόχου Κωνσταντίνου[36], ενώ στις 3μ.μ. ετελέσθη δοξολογία στο ναό του πολιούχου[37] από τον Μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης Καλλίνικο Δεληκάνη με τη συμμετοχή του κλήρου, ενώ σε αυτήν προσκλήθηκαν και παραβρέθηκαν ανώτεροι και κατώτεροι αξιωματικοί, ο μουφτής, ο ραβίνος και πλήθος κόσμου. Στο τέλος της δοξολογίας και πριν τον πολυχρονισμό των Βασιλέων ο μητροπολίτης εκφώνησε λόγο κατάλληλο για την περίσταση, με τον οποίο εξήρε τα αγαθά που έφερε μαζί του ο προελαύνων ελληνικός στρατός και συνέστησε στις άλλες εθνότητες την υπακοή στους ελληνικούς νόμους[38].
Μια μέρα αργότερα, στις 17 Οκτωβρίου 1912, ετελέσθη πανηγυρική Θεία Λειτουργία κατά την οποία πραγματοποιήθηκε η εις πρεσβύτερον χειροτονία του Παντελεήμονος Φωστίνη, μετέπειτα μητροπολίτη Χίου[39], ενώ περί την 9η πρωινή επανήλθε στη Βέροια ο διάδοχος Κωνσταντίνος[40], από την Κοζάνη στην οποία είχε επιστρέψει το βράδυ της προηγούμενης ημέρας[41], και από εδώ κήρυξε την εφαρμογή του στρατιωτικού νόμου, καλώντας όλους τους κατοίκους των περιοχών που καταλήφθηκαν να αφοσιωθούν στο έργο τους και να αποφύγουν οποιαδήποτε αξιόποινη πράξη, η οποία θα τους έφερνε αντιμέτωπους με τις βαρύτατες ποινές που θα επέβαλλαν τα στρατιωτικά δικαστήρια[42].
Στις 18 Οκτωβρίου 1912 έφτασε στη Βέροια και ο Βασιλιάς των Ελλήνων Γεώργιος ο Α΄[43], ο οποίος παρέμεινε στην πόλη μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης[44]. Τον Βασιλέα, οι Βεροιείς υποδέχτηκαν με χαρά, η οποία εκδηλώθηκε ποικιλότροπα. Η υποδοχή του Βασιλέως έγινε στο ύψος του εργοστασίου Σωσίδης, από το Μητροπολίτη και τους κληρικούς του, ενώ ακολούθησε πορεία μέχρι το ναό του Αγίου Αντωνίου μέσω της οδού Κεντρικής[45].
Στις 19 Οκτωβρίου 1912 ο JeunneLenne, ξένος ανταποκριτής, παρέχει πληροφορίες για την εγκατάσταση στρατιωτικού νοσοκομείου στο ημιγυμνάσιο της Βέροιας, καθώς και για την υπηρεσία σε αυτό των κυριών Σχλήμα, Ναταλίας και Ανδρομάχης Μελά καθώς και της Πριγκίπισσας Υψηλάντη[46]. Παράλληλα, η Φιλόπτωχος Αδελφότητα Κυριών Βεροίας μεριμνούσε για τη σίτιση των αρρώστων.
Τις ίδιες μέρες βρέθηκε στη Βέροια και ο Μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος Α΄ για να συνεορτάσει και να συλλειτουργήσει με τον Βεροίας Καλλίνικο την Κυριακή 21 Οκτωβρίου 1912, στο ναό του πολιούχου. Τούτο γίνεται γνωστό από δημοσιεύματα στον τύπο της εποχής[47].
Η απελευθέρωση της Βέροιας είναι ένα γεγονός το οποίο δεν πέρασε απαρατήρητο από τον τύπο της εποχής, ο οποίος αφιέρωσε αρκετά δημοσιεύματα στο γεγονός[48]. Να ορισμένοι τίτλοι των εφημερίδων των ημερών εκείνων: «Ἡ Βέρροια κατελήφθη», «Ὁ Ἑλληνικός στρατός κατέλαβε τὴν Βέρροιαν», «Πῶς κατελήφθη ἡ Βέρροια» κ.α.
Επίσης, αρκετοί από αυτούς που βίωσαν τις στιγμές της απελευθέρωσης, μας πληροφορούν για τα γεγονότα μέσα από τα απομνημονεύματά τους[49]. Τέλος, πληροφορίες που αναφέρονται στο γεγονός συλλέγονται και μέσα από χειρόγραφες ενθυμήσεις που σώζονται σε παλαίτυπα βιβλία της επαρχίας[50]. Σε μια ενθύμηση η οποία εντοπίστηκε σε παλαίτυπο του Ι. Ν. Αγίου Σάββα – Κυριωτίσσης Βέροιας αναφέρονται τα εξής: «Τη 5η 8/βρίου το Ελληνικόν επάτησε το τουρκικόν έδαφος και το ενίκησεν Τη 16 8/βρίου έγεινεν η υποδοχή του Διαδόχου Αρχηστρατήγου Κωνσταντίνου εν Βεροία. Τη 18 8/βρίου η υποδοχή του Βασιλέως Γεωργίου και την 19ην 8/βρίου περί την 9ην ώραν τουρκιστί περίλαβαν οι Έλληνες τα Γιανιτσά. Την 18 8/βρίου ο Διάδοχος μετέβη εις την Νάουσαν προς υποδοχήν του»[51]. Άλλη ενθύμηση σε παλαίτυπο Ευαγγέλιο του Ι.Ν. των Αγίων Αναργύρων επιβεβαιώνει τα σχετικά με τις επισκέψεις του Βασιλέως και του Διαδόχου στη Βέροια. Αναφέρει η ενθύμηση:«1912 8βρίου 16. ήλθην ο ελινικός στρατός στην βέρια μαζί με τον διάδοχον Κονσταντίνον και αδελφόν της 18 του αυτού μηνός ήλθην και ο βασιλεύς γιώργιως μαζή με τον ιόν του γιόργιο ‐ »[52].
Τις επόμενες ημέρες ο ελληνικός στρατός συνέχισε την πορεία του προς τη Θεσσαλονίκη, απελευθερώνοντας στο πέρασμά του και άλλες πόλεις της Μακεδονίας, όπως η Κατερίνη και η Νάουσα, ο Γιδάς, τα χωριά του Ρουμλουκιού, ενώ ουσιαστικής σημασίας μάχη, η έκβαση της οποίας έκρινε την τύχη της Θεσσαλονίκης, δόθηκε έξω απο τα Γιαννιτσά. Η νικηφόρος προέλαση του ελληνικού στρατού οδήγησε τις αντίπαλες δυνάμεις σε υποχώρηση προς τη Θεσσαλονίκη. Ο ελληνικός στρατός έφτασε στον Αξιό ποταμό, μετά από τη διάβαση του οποίου δεν υπήρχε κανένα ουσιαστικό εμπόδιο για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης. Το γεγονός αυτό αντιλήφθηκε ο αρχιστράτηγος των τουρκικών δυνάμεων Ταχσίν πασάς και αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει παραδίδοντας τη Θεσσαλονίκη στις ελληνικές δυνάμεις, την 26η Οκτωβρίου 1912, στην περιοχή Τοψί (σημερινή Γέφυρα), μερικά χιλιόμετρα δυτικά από τη Θεσσαλονίκη.
Η απελευθέρωση της Βέροιας στις 16 Οκτωβρίου 1912 αποτελεί το κομβικό σημείο κατά το οποίο η πόλη απαγκιστρώνεται από την άλλοτε μεγάλη και ισχυρή Οθωμανική Αυτοκρατορία, ενώ λίγους μήνες αργότερα, με τη συνθήκη του Λονδίνου, εντάσσεται οριστικά στον εθνικό κορμό του Ελληνικού Κράτος, το οποίο με τη νικηφόρα πορεία του ελληνικού στρατού είδε τα εδάφη και τον πληθυσμό του να διπλασιάζονται.
Αυτή η νικηφόρα πορεία του στρατού γίνεται αιτία της απαρχής του ονείρου των αιώνων, του ονείρου της απελευθέρωσης και έκφραση της «Μεγάλης Ιδέας», η οποία εισερχόταν σε φάση υλοποίησης.
Ως μέλος πλέον του Ελληνικού Κράτους η Βέροια εισέρχεται σε μία ιδιαίτερα σημαντική περίοδο για τη νεώτερη ιστορία της Ελλάδας. Εθνικός διχασμός, Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική καταστροφή και Προσφυγικό ζήτημα είναι ορισμένα από τα μεγάλα και σοβαρά γεγονότα και ζητήματα τα οποία χαρακτηρίζουν την περίοδο μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων και σε ορίζοντα 10ετίας. Όπως αποδεικνύεται από την ιστορική έρευνα η πόλη είχε τη δική της συμμετοχή σε αυτά και συνέβαλε με τον τρόπο αυτό στην εξέλιξη της νεώτερης ιστορίας μας.
Το ημερολόγιο της Απελευθέρωσης
5 Οκτωβρίου 1912.
Κήρυξη του πολέμου.
Διάδοση ψευδών ειδήσεως περί προελάσεως του τουρκικού στρατού στη Θεσσαλία.
9 Οκτωβρίου 1912.
Μάχη του Σαραντάπορου.
10 Οκτωβρίου 1912.
Απελευθέρωση των Σερβίων.
11 Οκτωβρίου 1912.
Απελευθέρωση της Κοζάνης.
Σύσκεψη των αρχών στη Βέροια, κατά την οποία αποφασίστηκαν οι επόμενες κινήσεις.
14 Οκτωβρίου 1912.
Αθέτηση συμφωνίας από πλευράς των Οθωμανών.
15 Οκτωβρίου 1912.
Αψιμαχίες στις θέσεις Καστανιάς, Ξηρολιβάδου, Τριποτάμου (Βρωμοπήγαδο).
Νέα σύσκεψη των αρχών στη Βέροια.
Αγρυπνία στον Ι.Ν. Αγίου Αντωνίου Βέροιας.
16 Οκτωβρίου 1912.
Απελευθέρωση Βέροιας.
Είσοδος του στρατού στην πόλη.
Υποδοχή Διαδόχου Κωνσταντίνου.
Δοξολογία.
17 Οκτωβρίου 1912.
Πανηγυρική Θεία Λειτουργία.
Χειροτονία εἰς Πρεσβύτερον Παντελεήμονος Φωστίνη.
Κήρυξη Στρατιωτικού Νόμου.
Απελευθέρωση Νάουσας.
18 Οκτωβρίου 1912.
Υποδοχή Βασιλέως Γεωργίου Α΄.
Δοξολογία.
Απελευθέρωση Αλεξάνδρειας.
19 Οκτωβρίου 1912.
Εγκατάσταση στρατιωτικού νοσοκομείου στο Ημιγυμνάσιο (Γυμνάσιο) της Βέροιας.
Μάχη και Απελευθέρωση των Γιαννιτσών.
21 Οκτωβρίου 1912.
Πανηγυρικό Αρχιερατικό Συλλείτουργο, στον Ι.Ν. Αγίου Αντωνίου, παρουσία του Μητροπολίτη Αθηνών Θεοκλήτου Α΄.
26 Οκτωβρίου 1912.
Απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.
* Η παραπάνω εργασία δημοσιεύτηκε στον επετειακό τόμο της Εταιρείας Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας «Βέροια 16 Οκτωβρίου 1912 – Η απελευθέρωση της πόλης μέσα από κείμενα του 20ου αιώνα», ο οποίος εκδόθηκε το έτος 2012 με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την απελευθέρωση της πόλης από του Οθωμανούς.
Πηγή: veriahistory.gr
[1] Για το ζήτημα της χρονολογίας κατάληψης της Βέροιας υπήρξε διαφωνία μεταξύ του Γ. Χιονίδη και του Θ. Παπαζώτου. Βλ. Γ. Χιονίδης, Ιστορία της Βέροιας, Β΄, Θεσσαλονίκη, 1970, 65-66, Θ. Παπαζώτος, Η Βέροια και οι ναοί της, Αθήνα 1994, 48,110.
[2] Αντώνης Αναστασόπουλος, «Μουσουλμάνοι και Χριστιανοί στη Βέροια του β΄ μισού του 18ου αιώνα», Βεροίας Μελετήματα, Βέροια, 2003, 43.
[3] Σχετικά με τα στοιχεία που δίνουν οι περιηγητές για τη Βέροια αλλά και για άλλες περιοχές της Ημαθίας βλ. στο αφιερωματικό φύλλο των Χρονικών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, της Ε.Μ.Ι.Π.Η., Η Ημαθία των περιηγητών, 6 (Ιουλ. – Σεπτ. 2009).
[4] Περισσότερα για την αναφορά του Τσελεμπί στη Βέροια βλ. Αναστασία Ταναμπάση, «Η Βέροια και η Νάουσα κατά τον περιηγητή του 17ου αιώνα, Elviya Çelebi», Χρονικά Ιστορίας & Πολιτισμού Ν. Ημαθίας 6 (Ιουλ. – Σεπτ. 2009), 5-6. Αγαθονίκη Τσιλιπάκου (εισαγωγή), Βέροια Βυζαντινή πόλη, Α΄, Βέροια 1997, 15. Γ. Χιονίδης, Συνοπτική ιστορία της Βέροιας, Θεσσαλονίκη 1981, 23.
[5] Η συγκεκριμένη πληροφορία του Τσελεμπί θεωρείται αμφισβητούμενη. Το ζήτημα χρειάζεται μεγαλύτερη έρευνα.
[6] Θ. Παπαζώτος, Η Βέροια και οι ναοί της, ο.π.
[7] Αναστασία Μαργιέ – Άννα Ματσκάνη, Η Οθωμανική Αρχιτεκτονική της Βέροιας, Θεσσαλονίκη 2005. Άννα Ματσκάνη, «Τα τζαμιά της Βέροιας», Λάμδα 27 (Μάι 2006), 6-13.
[8] Για την Ισραηλιτική κοινότητα της Βέροιας βλ. Ηλίας Μεσσίνας, Οι συναγωγές της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας, χ.τ., 1997, Η ιστορία και η ζωή της Ισραηλιτικής Κοινότητας Βέροιας, Αθήνα 2002. Π. Πυρινός, Βεροιώτικα Σημειώματα, Βέροια 2009, 229-234.
[9] Βλ. Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, «Η Βέροια», Ερατεινή Ημαθία, Βέροια 2004, 242, 247, 259.
[10] Ενδεικτικά για την εκπαίδευση σε χωριά της επαρχίας Βεροίας βλ. Εμμανουήλ Ξυνάδας, «Χορηγήματα υπέρ των Σχολών της Επαρχίας Βεροίας και Υποτροφίες από την «Επιτροπή προς Ενίσχυσιν της ΕλληνικήςΕκκλησίας και Παιδείας» του Ελληνικού Κράτους 1886-1890», Χρονικά Ιστορίας & Πολιτισμού Ν. Ημαθίας 9 (Απρ. Ιουν. 2010), 12-14.
[11] Για τις σχολές της Βέροιας βλ. Γ. Χ. Χιονίδης, «Τα σχολεία της Βεροίας κατά τα έτη 1849-1912 βάσει ανεκδότων εγγράφων», Μακεδονικά, 11 (1971), 1-28. Παύλος Γιαννικόπουλος (μητρ. Βεροίας), Η Ιστορία του επί Τουρκοκρατίας ανεγερθέντος Αρρεναγωγείου της Ελληνικής Κοινότητος Βερροίας, χ.τ., χ.χ. Παύλος Δ. Πυρινός, Η συμβολή της Μητροπόλεως Βεροίας στην παιδεία κατά τον 19ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 1983. Ο ίδιος, Βεροιώτικα Σημειώματα, 19-20, 21-23. Θωμάς Γαβριηλίδης, «Τα σχολεία στη Βέροια», Ερατεινή Ημαθία, Βέροια 2004, 316-324.
[12] Παντελεήμων Καλπακίδης (μητρ. Βεροίας), «Η πνευματική και Εκκλησιαστική ζωή», Ερατεινή Ημαθία, 282-287.
[13] Στοιχεία για τις δυσκολίες που αντιμετώπιζε ο χριστιανικός πληθυσμός κατά τη διάρκεια των Οθωμανικών χρόνων μας δίνει ο Γ. Χιονίδης. Βλ. Γ. Χιονίδης, Συνοπτική ιστορία, 21, 23, 25.
[14] Γ. Χιονίδης, Συνοπτική ιστορία, 26-30 και Αθανάσιος Γ. Βουδούρης, «Η επανάσταση της Νάουσας και της ευρύτερης περιοχής κατά το έτος 1822», Περιοδικό του Οικουμενικού Ελληνισμού 5+1, Ανάτυπο, Αθήνα 2005.
[15] Στοιχεία για τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 βλ. Βαγγέλης Δρακόπουλος (επιμ.), 1912-1913 Η Μεγάλη εξόρμηση, ο διπλασιασμός της Ελλάδας, Αθήνα 2007, 18-19.Για τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο ενδεικτικά βλ.AdolfoRossi, Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897: Το Θεσσαλικό μέτωπο: Έλληνες, φιλέλληνες και εθελοντές στις αναμετρήσεις, Θεσσαλονίκη 2009, Gonzaga Maurizio, Ο ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, Αθήνα 2004. Κασεσιάν Ιωσήφ, Ο «άτυχος» ελληνοτουρικός πόλεμος του 1897, Αθήνα 1997.
16 Για τους Βαλκανικούς πολέμους ενδεικτικά βλ. Βαγγέλης Δρακόπουλος (επιμ.), 1912-1913 Η Μεγάλη εξόρμηση, ο διπλασιασμός της Ελλάδας, ό.π.
[17] Για την κίνηση του Ελληνικού στρατού βλ. Βαγγέλης Δρακόπουλος (επιμ.), 1912-1913 Η Μεγάλη εξόρμηση, ο.π. 22-23, Γ. Χ. Χιονίδης, Η απελευθέρωση της τουρκοκρατούμενης Βέροιας (16.10.1912) και η διένεξη Ε. Βενιζέλου – Κων/νου, Θεσσαλονίκη 1983. Α. Ε. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204 – 1985, Θεσσαλονίκη 2000. D. Dakin, H ενοποίηση της Ελλάδας (1770-1923), Αθήνα 1998. Ν. Γ. Σβορώνος, Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, Αθήνα 1994.
[18] Ο Στυλιανός Γονατάς, στα απομνημονεύματά του, αναφέρει ότι η διένεξη Κωνσταντίνου – Βενιζέλου έλαβε χώρα μετά την κατάληψη της Βέροιας, από την οποία οι δυνάμεις σκόπευαν να κινηθούν προς Μοναστήρι σε αντίθεση με τη στρατηγική γραμμή Βενιζέλου, που ήθελε η στρατιά να κινηθεί προς Θεσσαλονίκη. Βλ. Στυλιανός Γονατάς, Απομνημονεύματα Στυλιανού Γονατά: Ἐκ τοῦ στρατιωτικοῦ και πολιτικοῦ δημοσίου βίου τοῦ ἀπὸ τὸ 1897 μέχρι 1957, Αθήνα, 1958, 40.
[19] Επιπλέον στοιχεία για τη διένεξη των δύο ανδρών βλ. Γ. Χ. Χιονίδης, Η απελευθέρωση της τουρκοκρατούμενης Βέροιας (16.10.1912) και η διένεξη Ε. Βενιζέλου – Κων/νου, ο.π. Βαγγέλης Δρακόπουλος (επιμ.), 1912-1913 Η Μεγάλη εξόρμηση, ο.π. 66,71.
[20] Από την έρευνα μεγάλου μέρους της βιβλιογραφίας που αφορά την απελευθέρωση της Βέροιας προκύπτει ότι οι περισσότερες αναφορές αφορούν την ημέρα της απελευθέρωσης και τα όσα ακολούθησαν, ενώ ελάχιστα στοιχεία γίνονται γνωστά για το τί προηγήθηκε της ιστορικής αυτής στιγμής. Μία αρκετά εμπεριστατωμένη περιγραφή των όσων προηγήθηκαν της απελευθέρωσης της Βέροιας δίνει ο βεροιώτης ανταποκριτής του περιοδικού «Ελλάς» Ιωάννης Γούναρης σε μία από τις ανταποκρίσεις του. Από αυτήν αντλούνται τα στοιχεία που παρουσιάζονται παρακάτω. Βλ. Ιωάννης Γούναρης, «Μαζή με το στράτευμα. Από Βεροίας εις Θεσσαλονίκην», Ελλάς, 2-12-1912, Αθήνα, 13-14.
[21] Στα τάγματα πολιτιφυλακής αναφέρεται και ο Στέφανος Ζάχος. Βλ. Στέφανος Ζάχος, Αναμνήσεις ενός Βεροιώτη, Βέροια, 1979, 11-13.
[22] Γούναρης, ο.π., 13.
[23] Γούναρης, ο.π., 13.
[24] Βλ. Γ. Μυλωνάς, Δράσις ανταρτικών ομάδων 1912-1913, ανάκτηση από τον διαδικτυακό ιστότοπο:http://www.tovoion.com/products/%20h%20a%CF%80%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%85%CE%B8%CE%B5%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B7%20%CF%84%CF%89%CE%BD%20%CE%B3%CF%81%CE%B5%CE%B2%CE%B5%CE%BD%CF%89%CE%BD%20%CF%84%CE%BF%201912/
[25] Για την απελευθέρωση της Βέροιας βλ. Εταιρεία Μελετών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, «Η απελευθέρωση της Βέροιας από τον τουρκικό ζυγό», Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, 2 (Ιουλ. – Σεπτ. 2008). Γ. Χ. Χιονίδης, Η απελευθέρωση της Βέροιας και της Νάουσας σύμφωνα με αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, Βέροια. 1986. Ο ίδιος, Η απελευθέρωση της τουρκοκρατούμενης Βέροιας, ο.π. Αναστάσιος Χριστοδούλου, Η συμβολή της Βέροιας εις τον Μακεδονικόν Αγώνα 1902 -1908, Βέροια 1965, 60-63, Ζάχος, Αναμνήσεις, 11-13.
[26] Σύμφωνα με τη διαταγή επιχειρήσεων της 15ης Οκτωβρίου 1912 στην Καστανιά, στα στενά του Τριποτάμου, του Ξηρολιβάδου και του Βρωμοπήγαδου επρόκειτο να κινηθούν οι ΙΙ, ΙΙΙ, ΙV, και VI Μεραρχίες του ελληνικού στρατού. Όπως γίνεται αντιληπτό από τις στρατιωτικές επιχειρήσεις, η ΙΙ μεραρχία επιτέθηκε στα αμυνόμενα τουρκικά στρατεύματα της Καστανιάς και συνέχισε προς τα στενά του Τριποτάμου. Παράλληλα εκεί δυνάμεις της ΙV μεραρχίας επιτέθηκαν εναντίων τουρκικών τμημάτων, τα οποία κάμφθηκαν ύστερα από μικρή αντίσταση. Η ίδια μεραρχία συνέχισε την προέλασή της προς το Βρωμοπήγαδο, όπου στις 11.30 π.μ. εντόπισε εχθρικές δυνάμεις, εναντίον των οποίων διατάχθηκαν επιθέσεις. Οι πολεμικές επιχειρήσεις διήρκεσαν μέχρι το βράδυ της ίδιας μέρας για να συνεχιστεί την επομένη. Όμως κατά τη διάρκεια της νύχτας οι τουρκικές δυνάμεις εγκατέλειψαν τις θέσεις τους. Αναλυτικές πληροφορίες για την κίνηση των ελληνικών δυνάμεων βλ. Γενικό Επιτελείο Στρατού – Γ.Ε.Σ. (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού), Ο Ελληνικός στρατός κατά τους Βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913, Α΄, Αθήνα, 1988, 69-71 και Γενικό Επιτελείο Στρατού (Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού), Επίτομη ιστορία Βαλκανικών πολέμων 1912-1913, Αθήνα, 1987, 39.
[27] Βασίλειος Νικόλτσιος – Βασίλειος Γούναρης, Από το Σαραντάπορο στη Θεσσαλονίκη. Η ελληνοτουρκική αναμέτρηση του 1912 μέσα από τις αναμνήσεις του Στρατηγού Χασάν Ταχσίν Πασά, Θεσσαλονίκη, 2002, 41-42. Βλ. επίσης και τα απομνημονεύματα του Χασάν Ταχσίν Πασά, Νικόλτσιος – Γούναρης, ο.π., 45-46. Ορισμένοι συγγραφείς αναφέρονται στην παρουσία του Αρχηγού των Τουρκικών δυνάμεων στη Βέροια. Βλ. Ιωάννης Παπαδάκης – Στάϊκος, Μισός αιώνας πολιτικών αγώνων και εθνικής δράσεως, Αθήνα, 1974, 55.
[28]Αναλυτικά για τη λευκή σημαία η οποία υψώθηκε στη Βέροια και την μετέπειτα τύχης της βλ. Αθανάσιος Βουδούρης, «Η λευκή σημαία που ύψωσαν οι τουρκικές αρχές κατά την ημέρα της απελευθέρωσης της Βέροιας & η μετέπειτα τύχη της», Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας 2 (Ιουλ. – Σεπτ. 2008), 10-12. Επίσης αναφορά στη λευκή σημαία κάνει και ο Αναστάσιος Χριστουδούλου. Βλ. Χριστοδούλου, Ο Μακεδονικός Αγώνας, 60.
[29] Γούναρης, ο.π., 13.
[30] Γούναρης, ο.π., 13.
[31] Σε αρκετές περιπτώσεις αναφέρεται το όνομα του Ίλαρχου Μάνου, ως τον πρώτο Έλληνα Αξιωματικό ο οποίος εισήλθε στην πόλη. Σύμφωνα με τον Σπύρο Μελά, ο Ίλαρχος Μάνος εισήλθε στην πόλη περί τις 8 το πρωί (Βλ. Σπύρος Μελάς, Πολεμικαί σελίδες. Από τον Ελληνοτουρκικόν πόλεμον του 1912, Αθήναι, 1913, 140). Στον ίδιο αξιωματικό αποδίδουν τα πρωτεία εισόδου ο Ιωάννης Παπαδάκης – Στάϊκος, ο Αναστάσιος Χριστοδούλου, ο Στέλιος Σβαρνόπουλος και ο Στέφανος Ζάχος, ο οποίος ήταν αυτόπτης μάρτυρας (Βλ. Παπαδάκης – Στάϊκος, Μισός αιώνας, 55, Χριστοδούλου, Ο Μακεδονικός Αγώνας, 60, Στέλιος Σβαρνόπουλος, Βεροιώτικα Χρονικά, Ιστορικές διαδρομές και μνήμες. Άνθρωποι και τοπία, Βέροια, 1985, 10‐11 και Ζάχος, Αναμνήσεις, ο.π.,11). Ο Ιωάννης Γούναρης αναφέρεται στην είσοδο τριών ελλήνων στρατιωτικών οι οποίοι έφτασαν στην πόλη πριν την επίσημη είσοδο του ελληνικού στρατού, προκειμένου να επιθεωρήσουν και να αναφέρουν την επικρατούσα κατάσταση. Βλ. Γούναρης, ο.π., 14.
[32] Ο Σπύρος Ματσούκας γεννήθηκε στην Υπάτη. Από επιθυμία των γονέων του γράφτηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποφοιτώντας από τη Νομική Σχολή, δεν άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου και αφοσιώθηκε στην ποίηση. Το ποιητικό του έργο υπέταξε στις πατριωτικές του ιδέες. Έγινε εμψυχωτής και μαχητής στα πεδία των μαχών ακολουθώντας τον ελληνικό στρατό. Πέθανε στην Αθήνα και στην κηδεία του εκφωνήθηκε λόγος από τον Κωστή Παλαμά. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Σπύρου Ματσούκα βλ. Αθανάσιος Καραπέτσας – Ιωάννης Λάμπρου, Σπύρος Ματσούκας, ο βάρδος της Λευτεριάς, Αθήνα, Αθήνα, 2011, Λαϊνάς Θεόκτιστος, «Ματσούκας Σπύρος», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, 10, Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ.
[33]Ο Ιωάννης Γούναρης είναι ο μοναδικός που παρουσιάζει το συγκεκριμένο στιγμιότυπο. Σύμφωνα με το Γούναρη ο Σπύρος Ματσούκας έφτασε στη Βέροια περί της 9 το πρωί. Αναφέρει συγκεκριμένα: «Ὁ κ. Ματσούκας συγκεκινημένος βαδίζει ἀργά, ἀσπάζεται τὸν Σταυρόν καὶ τὴν δεξιάν τοῦ Μητροπολίτου καὶ ἀνέρχεται ἐπί τῶν βαθμίδων τῆς τοῦ διοικητηρίου κλίμακος. Ἐκεῖθεν ἐξεφώνησε ἐνθουσιώδη λόγον καὶ μετ’ αὐτὸν ἔψαλε διά τῆς γλυκητάτης του φωνῆς τὸ κάτωθι ποίημα (ψαλέν πρώτην φοράν ἐν Σερβίοις κατά τὴν ταφήν τῶν ἀτυχῶν ἐκείνων θυμάτων) και κατασυγκινῆσαν μέχρι δακρύων τοὺς παρισταμένους. «Ξυπνάτε ἀπ’ τὰ μνήματα άδικοσκοτωμένοι/ νὰ δῆτε τὴν πατρίδα σας ἐλευθερωμένη./Ξυπνᾶτ’ ἀπ’ τα μνήματα ὡς πότε σεῖς ῥαγιάδες/ξυπνᾶτε κι’ἧλθε ἡ πασχαλιά˙ χάθηκαν οἱ αγάδες…». Στην παρουσία του Σπύρου Ματσούκα στη Βέροια, κατά την έξοδό του από την πόλη αναφέρεται ο Απόστολος Ηλιόπουλος στο ημερολόγιό του. Βλ. Λύντια Τρίχα (επιμ.), «Βαλκανοτουρκικός πόλεμος, Απόστολος Πουλόπουλος, 1ον Πεζικόν Σύνταγμα, συνταγματάρχης Γ. Μέξας, 10ος Λόχος, λοχαγός Αριστ. Κουβέλης», Ημερολόγια και γράμματα από το μέτωπο – Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913, Αθήνα, 1993, 45-54.
[34] Με βάση τα στρατιωτικά αρχεία, οι μεραρχίες του ελληνικού στρατού είχαν περικυκλωμένη την πόλη από το βράδυ της 15ης Οκτωβρίου. Από το πρωί της 16ης Οκτωβρίου 1912 κινήθηκαν ως εξής: Η Ι μεραρχία ακολούθησε την πορεία Σφηκιά – Πολυδένρδι – Μονή Προδρόμου – Μονή Προφήτη Ηλία – Διαβατός. Η ΙΙ μεραρχία από τα στενά του Τριποτάμου κινήθηκε προς τη Βέροια. Στις 11:00 π.μ. έφτασε νότια της πόλης όπου και στάθμευσε, ενώ η ημιλαρχία της κατέλαβε το σιδηροδρομικό σταθμό. Η ΙΙΙ μεραρχία προσπέρασε τη ΙΙ μεραρχία και στάθμευσε ανατολικά της Βέροιας. Η IV μεραρχία κινήθηκε προς τη Βέροια. Μία ημιλαρχία της εισήλθε στην πόλη στις 8.15 π.μ. ενώ ακολούθησαν περίπου στις 9.30 τάγματα της μεραρχίας τα οποία εγκαταστάθηκαν στις ανατολικές παρυφές της πόλης. Τέλος η VI μεραρχία κινήθηκε από Κουμαριά προς Βέροια μέσω του υψώματος του Προφήτη Ηλία, ενώ κατέληξε στο χωριό Πατρίδα. Βλ. Γ.Ε.Σ., Επίτομη, 41.
[35] Μελάς, Πολεμικαί, 144, Ζάχος, Αναμνήσεις, ο.π., 11, Αναφορά υπάρχει και στα απομνημονεύματα του Στράτου Κτεναβέα (Βλ. Χιονίδης, Η απελευθέρωση της Βέροιας και της Νάουσας, ο.π., 11-12. Βλ. επίσης και Σβαρνόπουλος, Βεροιώτικα χρονικά, 11.
[36] Η πληροφορία αντλείται από κατοπινό δημοσίευμα στο περιοδικό Γρηγόριος ο Παλαμάς, όπου σύμφωνα με σημείωμα του διευθυντή σύνταξης ο οποίος λαμβάνει τις πληροφορίες από «θετική» πηγή (sic) η υποδοχή του Διαδόχου είχε οριστεί για την 4η απογευματινή, όμως αυτός έφτασε στις 2 μ.μ. και στις 3 μ.μ. ακολούθησε η δοξολογία στον Ιερό Ναό του Αγίου Αντωνίου. Η ώρα άφιξης του διαδόχου επιβεβαιώνεται και από άλλες πηγές όπως το ημερολόγιο του Κωναταντίνου Λινάρδου αλλά και ενθυμήσεις σωζόμενες σε παλαίτυπα βιβλία ιερών ναών της Βέροιας. Η παρουσία του διαδόχου στη Βέροια, στις 16 Οκτωβρίου 1912 βεβαιώνεται και από στρατιωτικό έγγραφο το οποίο απευθυνόταν στην Vμεραρχία και το οποίο υπογράφεται από το διάδοχο στη Βέροια στις 4.00 το απόγευμα. Για τα παραπάνω βλ. Μελέτιος (Μητρ. Κιτίου), «Οφειλομένη απάντησις», Γρηγόριος ο Παλαμάς, 1 (1917), 729-730, Χιονίδης, Η απελευθέρωση της Βέροιας και της Νάουσας, ο.π., 19 και Γ.Ε.Σ. Επίτομη, 42-43. Επίσης βλ. παρακάτω όπου αναφορά στις ενθυμήσεις.
[37] Ως προς το ναό τέλεσης της δοξολογίας προκαλείται μια μικρή σύγχυση καθώς κάποιοι συγγραφείς αναφέρονται στο μητροπολιτικό ναό των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου και άλλοι στο ναό του Πολιούχου Αγίου Αντωνίου. Στην πρώτη κατηγορία ανήκει ο Αναστάσιος Καρατζόγλου, ενώ στη δεύτερη ο Ιωάννης Γούναρης και ο Βεροίας Καλλίνικος μέσω του διευθυντή σύνταξης του περιοδικού Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Από τους υπόλοιπους Βεροιώτες συγγραφείς κανείς δεν αναφέρεται στο τόπο τέλεσης της Δοξολογίας. Παραπάνω αναφέρεται ως ναός τέλεσης της δοξολογίας ο ναός του Αγίου Αντωνίου, ως πληροφορία η οποία επαληθεύεται από περισσότερες από μία πηγές. Για τα παραπάνω βλ. Ι.Α.Β., Α.Β.Ε. 7, Φ 1, υποφ. 3, «Απελευθέρωσις Βεροίας, 16-10-1912», Μελέτιος (Μητρ. Κιτίου), ο.π., 730, Γούναρης, ο.π., 14.
[38] Γούναρης, ο.π., 14.
[39] Βλ. Χιονίδης, Η απελευθέρωση της Βέροιας και της Νάουσας, 24.
[40] Ο διάδοχος Κωνσταντίνος κατέλυσε στο σπίτι του Ιωάννη Σακελλαρίδη. Βλ. Παπαδάκης – Στάϊκος, Μισός αιώνας, 55, Χριστοδούλου, Ο Μακεδονικός Αγώνας, ο.π., 11.
[41] Το στοιχείο αυτό προκύπτει από κάποια γεγονότα τα οποία μεσολάβησαν καθώς και από κάποιες αναφορές στη βιβλιογραφία. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνεται η αναφορά του διαδόχου προς το Υπουργείο των Στρατιωτικών, που αποστέλλεται από την Κοζάνη, στις 16 Οκτωβρίου, ώρα 5 μ.μ. και αναφέρει: «Κοζάνη 16 5 μ.μ. «Μετὰ τὴν χθεσινὴν ἀγγελθεῖσαν ἀψιμαχίαν μεταξὺ ἡμετέρων καὶ ἐχθρικοῦ ἀποσπάσματος ἐκ πεζικοῦ καὶ πυροβολικοῦ κατέχοντος τὸ στενὸν τοῦ Τριποτάμου καὶ μετὰ τὴν ἑτέραν ἀψιμαχία μεταξὺ ἡμῶν καὶ μικροῦ ἐχθρικοῦ τμήματος ἐν Ξηρολιβάδῳ ὁ ἐχθρὸς ὑπεχώρησε τὴν νύκτα ἐγκαταλείψας τὴν Βέρροιαν εἰς ἥν εἰσῆλθον σήμερον. Ὁ λαὸς ἐνθουσιωδῶς ὑπεδέχθη. Οἱ Ὀθωμανοὶ κάτοικοι διέμειναν ἐν τῇ πόλει, οἱ δὲ προύχοντες ἐξ’ αὐτῶν παρουσιασθέντες ἐδήλωσαν ὑποταγήν. Κατὰ τὰς χθεσινὰς ἀψιμαχίας ἐπληγώθησαν 12 ὁπλίται». ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Διάδοχος». Για όλα τα παραπάνω βλ. Εμμανουήλ Ξυνάδας, «Η απελευθέρωση της Βέροιας μέσα από δημοσιεύματα του αθηναϊκού τύπου της εποχής», Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας 2 (Ιουλ. – Σεπτ. 2008), 4-5. Επίσης, ο Αναστάσιος Χριστοδούλου κάνει λόγο για επιστροφή του διαδόχου στη Βέροια, περί την 9η πρωϊνή. Βλ. Χριστοδούλου, Ο Μακεδονικός Αγώνας, ο.π., 11 και Ι.Α.Β., Α.Β.Ε. 7, Φ 1, υποφ. 3, «Απελευθέρωσις Βεροίας, 16-10-1912. Ο Αναστάσιος Καρατζόγλου αναφέρει ότι ο διάδοχος έφτασε στη Βέροια για πρώτη φορά την 17η Οκτωβρίου 1912, οπότε και τον υποδέχτηκαν επίσημα κλήρος και λαός. Ι.Α.Β., Α.Β.Ε. 7, Φ 1, υποφ. 3, «Απελευθέρωσις Βεροίας, 16-10-1912».
[42]Για πρώτη φόρα η Προκήρυξη του Διαδόχου Κωνσταντίνου δημοσιεύτηκε στο αφιερωματικό τεύχος των Χρονικών Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, Η απελευθέρωση της Βέροιας από τον τουρκικό ζυγό, 2, (Ιουλ. – Σεπτ. 2008), 13.
[43] Ο Βασιλιάς Γεώργιος ο Α΄ κατέλυσε στο νεόδμητο σπίτι του Αναστασίου Καμπίτογλου. Βλ. Παπαδάκης – Στάϊκος, Μισός αιώνας, 55, Χριστοδούλου, Ο Μακεδονικός Αγώνας, ο.π., 11.
[44] Την πληροφορία παραθέτει ο Ιωάννης Γούναρης. Γούναρης, ο.π., 14
[45]Την πληροφορία μεταφέρει ο Ιωάννης Γούναρης σε ανταπόκρισή του αναφερόμενος σε υποδοχή του διαδόχου. Από την έρευνα όμως θεωρείται ξεκαθαρισμένο ότι η είσοδος του διαδόχου προηγήθηκε αυτής του Βασιλέως καθώς επίσης και η ημερομηνία άφιξης του διαδόχου ταυτοποιείται από διάφορες πηγές. Την άφιξη του Βασιλιά στη Βέροια στις 18 Οκτωβρίου 1912 επιβεβαιώνουν ο ανταποκριτής της IllustrationJeunneLenne, δημοσιεύματα του ελληνικού τύπου και ενθύμηση σε παλαίτυπο βιβλίο ναού της Βέροιας. Συνεπώς και ο Ιωάννης Γούναρης στην πραγματικότητα αναφέρεται στην άφιξη του Βασιλέως και όχι του Διαδόχου. Βλ. JeunneLenne, Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος. Μακεδονική εκστρατεία, Αθήναι, 1914, 92, Γούναρης, ο.π., 14, Ξυνάδας, «Η απελευθέρωση της Βέροιας», ο.π., 4-5 και παρακάτω στα σχετικά με την ενθύμηση.
[46]JeunneLenne, Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος, 83-84. Αρκετά στοιχεία για τη λειτουργία του νοσοκομείου και την περίθαλψη των τραυματιών του πολέμου, δίνει στο ημερολόγιό του ο Μαθιός Μακκάς, ιατρός του Ελληνικού Στρατού. Βλ. Λύντια Τρίχα (επιμ.), «Μαθιός Νικ. Μακκάς, Ημερολόγιο: 30 Σεπτεμβρίου 1912 – 29 Ιανουαρίου 1913», Ημερολόγια και γράμματα από το μέτωπο – Βαλκανικοί πόλεμοι 1912‐1913, Αθήνα, 1993, 122‐148. Ειδικότερα τα παραπάνω αποσπάσματα περιλαμβάνονται στις σελίδες 133‐138.
[47] Ξυνάδας, «Η απελευθέρωση της Βέροιας», ο.π., 4-5
[48] Για την αποτύπωση του γεγονότος στον τύπο βλ. Ξυνάδας, «Η απελευθέρωση της Βέροιας», ο.π., 4-5 και Αναστασία Ταναμπάση, «Η επέτειος απελευθέρωσης της Βέροιας μέσα από τον τοπικό τύπο», Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας 2 (Ιουλ. – Σεπτ. 2008), 6-7.
[49] Γ. Χ. Χιονίδης, Η απελευθέρωση της Βέροιας και της Νάουσας σύμφωνα με αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, ο.π.
[50] Στέργιος Λιούλιας, «Η απελευθέρωση της Βέροιας μέσα από ενθυμήσεις παλαιτύπων βιβλίων της πόλης», Χρονικά Ιστορίας και Πολιτισμού Ν. Ημαθίας, 2 (Ιουλ. – Σεπτ. 2008), 8-9.
[51] Ενθύμηση σε παλαίτυπο βιβλίο του Ι.Ν. Αγίου Σάββα Κυριωτίσσης με αριθμό καταγραφής: Βουδούρης-Λιούλιας-Ξυνάδας ΒΕΡ-04-02.
[52] Ενθύμηση σε παλαίτυπο βιβλίο του Ι.Ν. Αγίων Αναργύρων Βέροιας. Βλ. Λιούλιας, «Η απελευθέρωση», ο.π