Ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767- 20 Ιουλίου 1829) υπήρξε λόγιος, συγγραφέας και διδάσκαλος, από τις σημαντικότερες μορφές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Γεννήθηκε στα Ιωάννινα και ήταν γιος εμπόρου που δραστηριοποιείτο στη Βλαχία και την Ρωσία.
Αφού τελείωσε τα ανώτερα σχολεία στην γενέτειρά του συνέχισε την μόρφωσή του στη Ρωσική Αυτοκρατορία και συγκεκριμένα στη Σλαβική Ιερατική Σχολή της Πολτάβα (1785-1787), όπου ήταν εγκατεστημένοι οι αδελφοί του. Στη συνέχεια μετέβη στη Βιέννη, συνοδεύοντας τον νεαρό Θεοχάρη Κεφαλά, γιο του πλούσιου βαρώνου Θεοχάρη Ολύμπιου Κεφαλά, προεστού της Θεσσαλίας . Εκεί θα διαμείνει για αρκετά χρόνια (1787-1795), αναπτύσσοντας μία πλούσια δραστηριότητα, συγγραφική και εκδοτική.
Το 1791 εξέδωσε το φιλοσοφικό έργο του «Αληθής Ευδαιμονία», γραμμένο σε αρχαΐζοντα ελληνικά και στα λατινικά. Με το έργο αυτό επανεξετάζει και επανατοποθετεί θεμελιώδη ζητήματα του καιρού του, όπως η ύπαρξη του Θεού, η αθανασία, η μεταθανάτια αντίδοση, η ελευθερία του ανθρώπου, η έννοια και τα όρια της ελευθερίας.
Παράλληλα με τις σπουδές του ο Α. Ψαλίδας πρόσφερε τις υπηρεσίες του σε ελληνικές εκδοτικές επιχειρήσεις και τυπογραφεία συμπατριωτών του στη Βιέννη. Εκείνη την εποχή άρχισε να συγγράφει και σημαντικό αριθμό βιβλίων. Από το 1791 που εκδίδεται η «Εφημερίς» ο Ψαλίδας συγκαταλέγεται στους συνεργάτες των εκδοτών της.
Το 1792 εκδίδει με τον Ιωάννη Καρατζά τον Κύπριο (ο οποίος εκτελέστηκε το 1798 μαζί με τον Ρήγα) το «Έρωτος αποτελέσματα». Πρόκειται για το πρώτο (σωζόμενο) έντυπο ελληνικό λογοτεχνικό πεζογράφημα. Κύριο θέμα του έργου είναι ο έρωτας. Ο τρόπος ανάπτυξής του εκφράζει τις νεωτεριστικές φιλοσοφικές ιδέες που διαμορφώθηκαν στο πλαίσιο του Διαφωτισμού σχετικά με τη φυσική καταγωγή των παθών. Το έργο περιλαμβάνει πολλά φαναριώτικα στιχουργήματα. Η επιτυχία του ήταν αξιοσημείωτη. Τυπώθηκε πέντε φορές από το 1792 ως το 1836.
Το 1795 ο Ψαλίδας ετοιμάζει ένα μεγάλο αριθμό έργων καθώς και επιστημονικών μεταφράσεων καθηγητών του.
Η διδασκαλία του
Το 1793 ανακρίθηκε ως ύποπτος φιλελεύθερων και φιλογαλλικών απόψεων από την αυστριακή αστυνομία. Ο ίδιος απόκρουσε τις κατηγορίες, όμως η παραμονή του στη Βιέννη παρέμεινε επικίνδυνη και αποφάσισε να επιστρέψει τελικά στην υπόδουλη Ελλάδα το 1796.
Στα Ιωάννινα διηύθυνε επί 25 έτη την πιο σημαντική ίσως σχολή των Ιωαννίνων, που ήταν κληροδότημα του Γιαννιώτη εμπόρου Μαρούτση και η οποία εν συνεχεία ονομάστηκε Καπλάνειος. Εκείνο το διάστημα ο Α. Ψαλίδας εμπλουτίζει το πρόγραμμα της σχολής με μαθήματα φυσικών επιστημών, ιστορίας, γεωγραφίας, εμπορικών γνώσεων, ξένων γλωσσών. Έφερνε από ευρωπαϊκές πρωτεύουσες ειδικά όργανα, με τα οποία δίδασκε αστρονομία και κοσμογραφία, και εκτελούσε πειράματα φυσικής και χημείας, προσελκύοντας το ενδιαφέρον ακόμη και εξωσχολικών θεατών.
Μια τέτοια περίπτωση εξωσχολικού θεατή των πειραμάτων του ήταν Ο Αλή Πασάς, στον οποίο επέδειξε μια ηλεκτρική μηχανή. Παράλληλα συγκρότησε αξιόλογη βιβλιοθήκη ανοικτή στο ευρύ κοινό, προσέλαβε εξειδικευμένο διδακτικό προσωπικό και εξασφάλιζε υποτροφίες στους καλύτερους μαθητές του.
Οι καινοτομίες του δέχθηκαν την σκληρή κριτική των συντηρητικών κύκλων. Κατηγορήθηκε από Έλληνες και μη ότι εισάγει αθεϊστικές απόψεις του Βολταίρου και γενικά τις φιλελεύθερες απόψεις της Γαλλικής Επανάστασης. Για αυτό το σκοπό εξέδωσε το έργο «Καλοκινήματα», αποκρούοντας τις απόψεις των πολέμιών του.
Την εποχή που δίδαξε στα Ιωάννινα υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες της πόλης. Συμμετείχε σε δημογεροντίες, σε τοπικά δικαστήρια, και ακόμη και ο Αλή Πασάς τον είχε αποστείλει σε διπλωματικές αποστολές στην Ευρώπη εκ μέρους του. Την εποχή που ξέσπασε η ένοπλη σύγκρουση του Αλή πασά και του Οθωμανού Σουλτάνου (1820-1822) κατέφυγε στο Ζαγόρι.
Γλωσσικό ζήτημα
Ενώ με τα πρώτα του έργα υιοθετούσε την αρχαΐζουσα γλώσσα, ως «αρχιδιδάσκαλος των Ιωαννίνων», όπως χαρακτηρίστηκε χρησιμοποιούσε την δημοτική. Μάλιστα δεν δεχόταν ούτε την μέση οδό του Αδαμάντιου Κοραή με την καθαρεύουσα. Θεωρείται ένας από τους πιθανούς συγγραφείς της «Ελληνικής Νομαρχίας» και του «Ρωσαγγλογάλλου», έργο που επισήμως αποδίδεται σε ανώνυμο συγγραφέα.
Τα τελευταία του χρόνια
Ο Α. Ψαλίδας κατέφυγε στην Κέρκυρα, όπου ορίστηκε επίτιμος διδάκτορας της Ιoνίου Ακαδημίας, όμως δεν του δόθηκε η άδεια να διδάξει λόγω των προοδευτικών του απόψεων.
Ορίστηκε διευθυντής του σχολείου Λευκάδας, όπου και πέθανε λίγο αργότερα, το 1829.
[wikipedia.org]