Η οδός του εν απομονώσει αγώνος ήταν δύσκολη και για πολλούς αποδείχθηκε επικίνδυνη. Έτσι, νωρίς εμφανίστηκε ένας άλλος τύπος μοναστικού αποικισμού ή κοινότητα, το κοινόβιο (από την ελληνική λέξη κοινόβιος, που σημαίνει κοινή ζωή, παράγεται από το κοινός και βίος), του οποίου οργανωτής θεωρείται ότι είναι ο Άγιος Παχώμιος (εορτή 15 Μαΐου), αν και πολλοί δέχονται ότι ο Άγ. Παχώμιος ήταν μόνο ένας από πολλούς ηγουμένους μοναστηριών που είχαν κοινή ζωή.
Το κοινόβιο δεν ήταν απλώς μια από κοινού συμμεριζόμενη ζωή αλλά κατά κυριολεξία μια κοινή ζωή, με πλήρη αμοιβαιότητα, και πλήρες άνοιγμα του ενός προς τον άλλον. Το πρώτο κοινόβιο ιδρύθηκε, όπως λέγεται, στην Αίγυπτο από τον Άγ. Παχώμιο (περίπου 290-346 μ.Χ.), ο οποίος είχε αρχίσει την πνευματική του «δοκιμασία» ως ερημίτης και είχε πεισθεί ότι η εν απομονώσει ζωή ήταν πέρα από τη δύναμη των αρχαρίων.
Η πρώτη ζωή του Παχωμίου ήταν διαφορετική από εκείνη του Αγ. Αντωνίου. Ήταν σύγχρονος του Αγ. Αντωνίου, και επίσης Αιγύπτιος. Αντίθετα από τον Άγ. Αντώνιο, αυτός γεννήθηκε από ειδωλολάτρες γονείς στην Άνω Θηβαΐδα της Αιγύπτου. Ο Παχώμιος υπηρέτησε στο στρατό και έλαβε μέρος στην εκστρατεία του Κωνσταντίνου κατά του Λικινίου. Τα γεγονότα της ζωής του συγχέονται λόγω των έξι τουλάχιστον βιογραφιών που γράφτηκαν για τον Άγ. Παχώμιο. Αυτός και οι σύντροφοι του στο στρατό έτυχαν ευγενικής μεταχειρίσεως από τους Χριστιανούς στη Θήβα, ώστε ο Παχώμιος άρχισε να ενδιαφέρεται για το Χριστιανισμό. Φαίνεται ότι βαφτίστηκε λίγο αργότερα -μερικοί ισχυρίζονται ότι αυτό έγινε το 307, άλλοι το 313- αφού απολύθηκε από το στρατό.
Ο Παχώμιος άρχισε τη «δοκιμασία» του κάτω από τον ερημίτη Παλάμονα. Αυτή ήταν η αρχή του στην αναχωρητική ζωή, μια ζωή γεμάτη δυσκολίες, όπως του είπε ο Παλαμών. «Πολλοί ήρθαν εδώ γιατί αηδίασαν τον κόσμο, και δεν άντεξαν. Να θυμάσαι, παιδί μου, η τροφή μου αποτελείται μόνο από ψωμί και αλάτι. Δεν πίνω κρασί, δεν τρώγω λάδι, τη μισή νύχτα ξαγρυπνώ ψάλλοντας Ψαλμούς και μελετώντας τις Γραφές, και μερικές φορές περνώ όλη τη νύχτα χωρίς ύπνο». Ο Παχώμιος έζησε επί έξι ή επτά χρόνια την αναχωρητική ζωή μαζί με τον Παλάμονα.
Πρέπει κανείς να αναπτυχθεί βαθμιαία για την δημιουργική ελευθερία της ερημητικής, αναχωρητικής ζωής. Η πρώτη μορφή του μοναχισμού, η αναχωρητική ζωή περιλάμβανε πολλούς κινδύνους, όπως είπε ο Παλαμών. «Όσο απλουστευμένη κι αν γίνει η υλική ζωή, όταν τη ζει κανείς μόνος του, θα μπορούσε να γίνει τόσο δύσκολη ώστε η πνευματική προσπάθεια του μοναχού να διατρέχει τον κίνδυνο να γίνει πιο επιβαρυμένη παρά απελευθερωμένη από αυτή την απλούστευση… Ο μοναχισμός διέτρεχε τον κίνδυνο να χάσει τον εαυτό του… Και να εκφυλιστεί από το ίδιο το γεγονός της αναπτύξεώς του».
Στο τέλος των πρώτων επτά ετών του ο Παχώμιος, λέγεται, άκουσε μια φωνή που του υπενθύμισε τον «όρκο» του να υπηρετεί τους άλλους. Με τα ίδια του τα χέρια έκτισε κτίρια για να συγκεντρώσει συντρόφους.
Η «κλήση» του περιγράφεται από τον Παλλάδιο στην «Λαυσαϊκή Ιστορία»: «Στη χώρα της Θηβαΐδος υπήρχε ένας μακάριος άνθρωπος του οποίου το όνομα ήταν Παχώμιος, και αυτός ο άνθρωπος ζούσε μια όμορφη ζωή ασκητικής υπεροχής και επιβραβεύτηκε με την αγάπη του Θεού και των ανθρώπων. Αυτός, λοιπόν, ο άνθρωπος, καθώς καθόταν στο κελί του, είδε να παρουσιάζεται μπροστά του ένας Άγγελος ο οποίος του είπε. «Αφού συμπλήρωσες τη μαθητεία σου, είναι περιττό να μένεις εδώ. Αλλά έλα, και πήγαινε και μάζεψε κοντά σου αυτούς που είναι περιπλανώμενοι, και μείνε μαζί τους»».
Ο Άγιος Παχώμιος επέβαλε έναν κανόνα ασκήσεως ώστε η νέα κοινότητα να μπορέσει να λειτουργήσει με κάποια τάξη, να μπορέσει να λειτουργήσει εύτακτα κάτω από την αδιαφιλονίκητη εξουσία ενός ηγουμένου. Αυτή ήταν η πρώτη προσπάθεια του Παχωμίου να επιβάλει τάξη στους μοναχούς.
Μια κοινότητα μαθητών συγκεντρώθηκε σιγά – σιγά γύρω από τον Άγ. Παχώμιο στην Ταβεννησία και ύστερα στη Pebou της Θηβαΐδος.
Ο κανόνας του Αγίου Παχωμίου
Ο πρώτος μοναστικός κανόνας του γνωρίζουμε, αποτελείτο από 194 άρθρα. Κανένας δεν μπορούσε να γίνει δεκτός αν δεν ήξερε να διαβάζει – γι’ αυτό ένας «δόκιμος» ήταν υποχρεωμένος να μάθει να διαβάζει και να γράφει πριν να γίνει δεκτός. Ο βασικός κανόνας της κοινότητας είναι ακριβώς αυτή η αυστηρή, πιστή προσήλωση στους καθιερωμένους κανόνες, που αναφέρονται ακόμα και στις πιο μικρές λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής. Με άλλα λόγια, υπάρχει μια πλήρης εγκατάλειψη της βουλήσεως ή της ελευθερίας. Αντί μιας αυτοσχεδίασης της ερημητικής ζωής, εδώ πραγματοποιείται ένα ιδεώδες μιας ρυθμισμένης ζωής που προστατεύεται από την αυστηρή καθοδήγηση ενός εξαίρετου ηγουμένου.
Όλοι οι αδελφοί συγκεντρώνονταν μαζί για να προσευχηθούν. Στον καθένα δινόταν να κάνει χειρονακτική εργασία, σχετικά με τη γεωργία, την κατασκευή λέμβων, την κατασκευή καλαθιών, την ύφανση. Σε κανέναν δεν επιτρεπόταν να αλλάξει μόνος του αυτά τα έργα ή να τα αυξήσει. Αυτή η ζωή ήταν μια αληθινά κοινή ζωή και ένας αληθινά κοινός αγώνας, που είχε αυστηρή κοινωνικότητα και αμοιβαία προσοχή και αμοιβαία ενδιαφέροντα, και όπου τίποτα δεν αφηνόταν σφραγισμένο (κρυφό). Το ότι η άσκηση ήταν αυστηρή επιβεβαιώνεται από τον Άγ. Ιωάννη τον Κασσιανό στο βιβλίο του «θεσμοί του Κοινοβίου». Ο κύριος σκοπός του έργου του Ιωάννη του Κασσιανού ήταν να εξηγήσει το μοναχισμό και τις αρχές του στη Λατινική Δύση. Αυτός γράφει (4,1) ότι το μοναστήρι στην Ταβεννησία «είναι αυστηρότερο στην ακαμψία του συστήματος του από όλα τα αλλά», ότι «η πειθαρχία με την οποία όλοι οι μοναχοί υποτάσσονταν όλες τις ώρες στον ένα Πρεσβύτερο είναι ό,τι κανένας μας δεν θα έδειχνε στον άλλο έστω και για λίγη ώρα, ή δεν θα απαιτούσε από αυτόν».
Ύστερα ακολούθησαν άλλα καινούρια μοναστήρια. Όταν πέθανε το 346, ο Άγ. Παχώμιος είχε ιδρύσει εννέα ανδρικά μοναστήρια και δύο γυναικεία. Οι αριθμοί που δίνει ο Παλλάδιος μπορεί να μην είναι εξογκωμένοι, γιατί τα μοναστήρια του Παχωμίου αριθμούσαν τους μοναχούς τους σε δεκάδες χιλιάδων. «Και ζούσαν σε εκείνο το όρος περίπου εφτά χιλιάδες αδελφοί, και στο μοναστήρι όπου ζούσε ο ίδιος ο μακάριος Παχώμιος ζούσαν χίλιοι τριακόσιοι αδελφοί και κοντά σ’ αυτά υπήρχαν επίσης άλλα μοναστήρια, που καθένα τους είχε περίπου τριακόσιους, η διακόσιους, η εκατό μοναχούς, που ζούσαν μαζί. Και όλοι εργάζονταν με τα χέρια τους και ζούσαν από αυτό. Και ό,τι είχαν που ήταν περιττό γι’ αυτούς το έδιναν στα γυναικεία μοναστήρια που ήταν εκεί. Κάθε μέρα αυτοί των οποίων ήταν η εβδομάδα υπηρεσίας σηκώνονταν και πήγαιναν στην εργασία τους· και άλλοι μαγείρευαν, και άλλοι έστρωναν τα τραπέζια και έβαζαν επάνω τους ψωμί, και τυρί, και δοχεία με ξύδι και νερό. Και υπήρχαν μερικοί μοναχοί που πήγαιναν να φάνε την τρίτη ώρα της ημέρας, και άλλοι την έκτη ώρα, και άλλοι την ενάτη, και άλλοι το βράδυ, και άλλοι που έτρωγαν μόνο μια φορά την ημέρα, και υπήρχαν άλλοι που έτρωγαν μόνο μια φορά την εβδομάδα… Μερικοί εργάζονταν στο περιβόλι, μερικοί στους κήπους, μερικοί στο σιδηρουργείο, μερικοί στο αρτοποιείο, μερικοί στο ξυλουργείο, μερικοί στο γναφείο (πλυντήριο υφασμάτων), και μερικοί έπλεκαν καλάθια και ψάθες με φύλλα φοινίκων, και ένας ήταν κατασκευαστής διχτύων, και ένας ήταν κατασκευαστής σανδάλων, και ένας ήταν γραφέας. Τώρα όλοι αυτοί οι άνθρωποι καθώς έκαναν το έργο τους επαναλάμβαναν τους Ψαλμούς και τις Γραφές σύμφωνα με τους κανόνες». Με την αύξηση των αριθμών, οπωσδήποτε, αυξήθηκε και η πειθαρχία.
Με την πάροδο του χρόνου, η θετική, ανώτερη αξία μιας κοινής ζωής, μιας κοινής συμμετοχής στη ζωή και τον αγώνα, καταδείχθηκε και αναγνωρίστηκε. Έχει διατυπωθεί η γνώμη ότι ο Άγ. Παχώμιος ήταν ο πρώτος που είπε ότι η κοινοβιακή μοναστική ζωή ήταν ανώτερη από τον αναχωρητικό βίο, γιατί ακριβώς «η κοινή ζωή» επέτρεπε με την ίδια τη δομή της μια υπηρεσία στους ανθρώπους. Ο Κανόνας του αγίου Παχωμίου δεν περιέχει τίποτε πάνω σ’ αυτό το θέμα. Αυτό, όμως, δεν αποκλείει ότι ο Άγ. Παχώμιος δίδαξε μια τέτοια ιδέα.
Κείμενο του Γεωργίου Φλωρόφσκυ, Επίτιμου καθηγητού της Ιστορίας της Ανατολικής Εκκλησίας του Πανεπιστημίου του Harvard
Πηγή: Απόσπασμα από το βιβλίο: «Οι Βυζαντινοί Ασκητικοί και Πνευματικοί Πατέρες». (Μετάφραση Παναγιώτη Κ. Πάλλη. Εκδόσεις Πουρναρά. Θεσσαλονίκη 1992.
oodegr.com
monastiria.gr