Το δράμα του σπηλαίου της Μιλάτου
Το Φεβρουάριο του 1823, 2500 γυναικόπαιδα από τα γύρω χωριά, μαζί με 150 οπλοφόρους, για να αποφύγουν το ασκέρι του Χασάν Πασά ήρθαν στο σπήλαιο για να σωθούν. Όμως, κάποιος Τούρκος το πληροφορήθηκε και τον ειδοποίησε. Αυτός έστειλε τον γαμπρό του Μωχάμετ Αλή Χουσεΐν Μπέη με 5000 στρατιώτες για να τους πιάσει ζωντανούς. Οι οπλοφόροι άρχισαν τον κλεφτοπόλεμο και παρόλο που τα πολεμοφόδιά τους ήταν ελάχιστα έκαναν μεγάλη ζημιά στους Τούρκους. Έτσι η πολιορκία του σπηλαίου μάκραινε πολύ.
Οι Τούρκοι που έφεραν κανόνια και χτυπούσαν το στόμιο του σπηλαίου από το απέναντι ύψωμα, τους ζητούσαν να παραδοθούν κάνοντας όρκους πως δεν θα τους πειράξουν. Μα οι Χριστιανοί δεν πίστευαν στους όρκους τους. Οι καπετάνιοι του Μεραμπέλλου και του Λασιθιού με 2500 άνδρες ήρθαν να βοηθήσουν. Μα ο Χασάν Πασάς είχε πολυάριθμο στρατό, 16000 άνδρες, κανόνια, άφθονα πολεμοφόδια και τροφές.
Η πολιορκία κράτησε 22 ημέρες. Τα τρόφιμα και το νερό λιγόστευαν. Στην πείνα και στην δίψα των πολιορκούμενων προστέθηκε και η δυσωδία των νεκρών. Δεν μπορούσαν να αντέξουν πια και αποφάσισαν ηρωική έξοδο.
Ο Χουσεΐν ξέχασε τους όρκους του. Τα 30 παλικάρια που πρωτοβγήκαν σφάζονται μπρος στα μάτια των γυναικόπαιδων. Τα κορίτσια και τις νέες γυναίκες τις έδεναν με τις πλεξούδες τους. Ο πασάς διέταξε να απομονωθούν οι γέροι και τους οδήγησαν σε ένα μέρος όπου το ιππικό τους ποδοπάτησε. Έπειτα τους έκοψαν τα κεφάλια και τα έκαμαν πυραμίδα σ’ ένα αλώνι. Τα βρέφη τα έσφαξαν και τις μανάδες τους τις πούλησαν σκλάβες. Αυτό ήταν το τέλος του δράματος του σπηλαίου της Μιλάτου.
Τα εγκλήματα που διέπραξε ο Χασάν Πασάς τα πλήρωσε μερικές ημέρες αργότερα. Φεύγοντας από τη Μίλατο στρατοπέδευσε στο Καστέλλι Πεδιάδος σχεδιάζοντας να προχωρήσει για τη Μεσαρά. Αλλά όταν βγήκε για σεργιάνι στον κάμπο του Καστελίου, αφήνιασε το άλογό του και τον έριξε κάτω. Η πτώση του ήταν τέτοια που δεν πρόφτασε να πει ούτε λέξη.
Μέσα στο σπήλαιο κτίστηκε το 1937 ναΐδιο αφιερωμένο στον Άγιο Θωμά και μνημείο με κάποια από τα οστά των πεσόντων.
