Η Εποχή των Αναταραχών ή Εποχή της Αβεβαιότητας (Смутное время) είναι η πιο ταραγμένη περίοδος της ιστορίας του Ρωσικού Βασιλείου. Διήρκεσε δεκαπέντε χρόνια (1598 – 1613), κατά τα οποία η Ρωσία βρέθηκε στη δίνη της πλήρους ακυβερνησίας και της ξένης κατοχής.
Αποτελεί μέχρι σήμερα σημείο αναφοράς στη ρωσική λαϊκή κουλτούρα, για το κωμικοτραγικό γεγονός ότι συγκροτήθηκαν τρεις διαφορετικοί στρατοί από τρία διαφορετικά πρόσωπα που υποστήριζαν ότι είναι ο ίδιος (προ πολλού νεκρός) γιος του Ιβάν του Τρομερού.
Τα πραγματικά αίτια της Εποχής των Αναστατώσεων πρέπει να αναζητηθούν κάποιες δεκαετίες νωρίτερα, στα τελευταία χρόνια του Ιβάν του Τρομερού. Θέλοντας να περιορίσει τον παραδοσιακά υψηλό βαθμό αυτονομίας των μεγάλων πόλεων έναντι του θρόνου και συνάμα τυφλωμένος από μίσος απέναντι στους βογιάρους, τους οποίους υποψιαζόταν ως δολοφόνους της αγαπημένης του συζύγου Αναστασίας, ο Ιβάν έχει εξολοθρεύσει αδιακρίτως χιλιάδες τοπικούς ευγενείς σε μόλις επτά έτη (1565 – 1572).
Την ίδια περίοδο έχει εμπλέξει τη χώρα σε έναν αδιάκοπο πόλεμο με την Πολωνο-Λιθουανική Κοινοπολιτεία και τη Σουηδία στη Βαλτική. Οι διωγμοί και ο πόλεμος έχουν αποδομήσει τον κοινωνικό και παραγωγικό ιστό της χώρας, προετοιμάζοντας την κατάρρευση.
Μετά τον Ιβάν θα βασιλεύσει για 14 έτη ο Φιοντόρ Α’. Πνευματικά ανισόρροπος και ανίκανος να κυβερνήσει, ο γιος του Ιβάν θα γίνει τσάρος επειδή ο πατέρας του σε μια στιγμή παροξυσμού είχε σκοτώσει τον πρωτότοκο αδελφό του, επίσης Ιβάν. Στην πραγματικότητα η εξουσία θα ασκείται από τον ικανότατο βογιάρο Μπαρίς Γκοντουνόφ, που θα προσπαθήσει αλλά δε θα καταφέρει να ανακόψει τον κατήφορο.
Με το θάνατο του Φιοντόρ το 1598 ξεκινά τυπικά η Εποχή των Αναστατώσεων.
Ιστορικό των γεγονότων
Ο Φιοντόρ πεθαίνει χωρίς να αφήσει διάδοχο, αφού η μοναχοκόρη του έχει αποβιώσει σε παιδική ηλικία. Επίσης κανένα από τα αδέλφια του δεν είναι ζωντανό για να κληρονομήσει το θρόνο. Ελλείψει τσάρου η Σύνοδος των Επαρχιών (ανακτοβούλιο) εκλέγει στο θρόνο το Μπαρίς Γκοντουνόφ, πραγματικό κυβερνήτη της χώρας επί Φιοντόρ. Όμως ο Μπαρίς θα πεθάνει σύντομα (Απρίλιος 1605) αντιμέτωπος με γενικευμένη δυσαρέσκεια: πολλοί παραδοσιακοί βογιάροι ήταν από την αρχή αντίθετοι με την εκλογή του (ασχέτως εάν τον είχαν ψηφίσει), ενώ και ο λαός υποφέρει από λιμό που έχει ενσκήψει μεταξύ 1601 – 1603.
Όσο ακόμα ζει ο Γκοντουνόφ, το 1603, έχει εμφανισθεί στα δυτικά της χώρας ένας απατεώνας που ισχυρίζεται ότι είναι ο διάδοχος Δημήτριος (γιος του Ιβάν που είχε πεθάνει εξόριστος το 1591) και κινείται κατά της ρωσικής πρωτεύουσας, υποστηριζόμενος από πολωνούς ενόπλους και στρατολογώντας στην πορεία βογιάρους και απελπισμένους χωρικούς. Ο στρατός θα μπει στη Μόσχα τον Ιούλιο του 1605, θα εκτελέσει το Φιοντόρ Γκοντουνόφ (γιο και διάδοχο του Μπαρίς) και ο σφετεριστής θα φορέσει το στέμμα ως Δημήτριος Β’, αλλά στην ιστορική μνήμη θα καταγραφεί ως «Ψευδοδημήτριος».
Η στήριξη της Πολωνο-Λιθουανικής Κοινοπολιτείας στο νέο τσάρο θα προκαλέσει σύντομα υποψίες, ότι υπάρχει συνεννόηση για προσηλυτισμό των ρώσων στον καθολικισμό. Οι υποψίες γίνονται βεβαιότητα όταν ο Δημήτριος παντρεύεται (1606) μία καθολική πολωνέζα, χωρίς αυτή να βαπτισθεί ορθόδοξη όπως απαιτούσε ο νόμος. Υποκινούμενα από μια μερίδα βογιάρων, τα πλήθη εξεγείρονται και ο Δημήτριος δολοφονείται δυο μόλις εβδομάδες μετά το γάμο.
Νέος τσάρος στέφεται ο καιροσκόπος Βασίλι Ιβάνοβιτς Στσούισκι (Βασίλειος Δ’), γόνος μιας από τις πιο ισχυρές βογιαρικές οικογένειες. Παλαιότερα είχε διατελέσει ανακριτής στην υπόθεση του θανάτου του πραγματικού Δημητρίου, αλλά όταν διείδε τη νίκη του Ψευδοδημήτριου τον υποστήριξε, διαβεβαιώνοντας ότι πρόκειται για το ίδιο άτομο. Αμέσως μετά βέβαια ανακάλεσε και άρχισε να συνωμοτεί εναντίον του, ξέροντας ότι θα μπορούσε να τον αντικαταστήσει στο θρόνο. Η βασιλεία του διαρκεί τέσσερα χρόνια κυρίως χάρη στο λαϊκό θαυμασμό προς τον εξάδελφό του, στρατηγό Μιχαήλ Στσούισκι.
Το δεύτερο χρόνο της βασιλείας του εμφανίζεται ένας νέος Ψευδοδημήτριος, που (όπως ο προηγούμενος) υποστηρίζεται από την Πολωνία και κινείται προς τη Μόσχα. Ο Βασίλειος λαμβάνει υποστήριξη από τη Σουηδία, που είναι πια ανταγωνίστρια των Πολωνών, παραχωρώντας ως αντάλλαγμα την Ίνγκρια. Η συμμαχία τους τελικά ηττάται στη Μάχη του Κλούσινο και ο Βασίλειος συλλαμβάνεται και καθαιρείται, όταν πολωνικά στρατεύματα καταλαμβάνουν το Κρεμλίνο (1610). Οι Πολωνοί όμως δεν εγκαθιστούν νέο τσάρο – προτιμούν να αφήσουν λίγο καιρό να περάσει, ώστε να μονιμοποιήσουν τον έλεγχο της χώρας, να την εκκαθολικίσουν και να την εντάξουν στο ομοσπονδιακό κράτος που ήδη έχουν με τους λιθουανούς.
Η εξέλιξη αυτή καταθορυβεί τους Σουηδούς, οι οποίοι το 1611 κηρύσσουν τον πόλεμο στη Ρωσία με το πρόσχημα ότι είναι πιόνι των Πολωνών. Εμφανίζουν μάλιστα ένα διάκονο ως τον αληθινό Δημήτριο, ο οποίος με βάση το Ιβάνγκοροντ οργανώνει εκστρατεία εναντίον της Μόσχας. Το νέο «Δημήτριο» υποστηρίζουν και οι κοζάκοι (είχαν υποστηρίξει και τους δύο προηγούμενους) που τον ανακηρύσσουν τσάρο. Τελικά ο τρίτος και τελευταίος Ψευδοδημήτριος συλλαμβάνεται στο Πσκοβ, οδηγείται στη Μόσχα και εκτελείται από τους Πολωνούς.
Η εκδίωξη των Πολωνών
Όσο και εάν αυτή η ιστορία φαίνεται κωμική, καταδεικνύει σε τί βαθμό αποσύνθεσης έχουν φθάσει οι ηγέτιδες τάξεις του ρωσικού βασιλείου κατά την Εποχή των Αναστατώσεων.
Ο Πατριάρχης είναι αιχμάλωτος των καθολικών Πολωνών, οι δύο σημαντικότερες πόλεις κατέχονται από ξένους (Μόσχα από Πολωνούς, Νόβγκοροντ από Σουηδούς) που μεταφέρουν στο ρωσικό έδαφος τον ανταγωνισμό τους, οι βογιάροι διαγκωνίζονται για την εύνοια των εισβολέων και αλληλοεξοντώνονται προς το συμφέρον τους, ληστές και ξένοι στρατιώτες λεηλατούν την ύπαιθρο κατά βούληση, ενώ ο απλός λαός μπορεί να ελπίζει μόνο σε κάποιο μυθικό πρόσωπο που θα «σηκωθεί από τον τάφο» για να σώσει την πατρίδα.
Μέσα σε αυτή τη σήψη, η λύση θα έλθει από έναν ελάσσονα ευγενή και βετεράνο στρατιωτικό, τον Ντμίτρι Ποζάρσκι, και έναν κρεοπώλη, τον Κούζμα Μίνιν. Οι δυο τους ξεσηκώνουν το λαό του Νίζνι Νόβγκοροντ και πορεύονται προς τη Μόσχα, εξαναγκάζοντας τελικά τον πολωνικό στρατό κατοχής σε παράδοση και αποχώρηση χωρίς καν να δοθεί μάχη.
Η ημερομηνία παράδοσης των Πολωνών (4 Νοεμβρίου 1612 – νέο ημερολόγιο) είναι μέχρι σήμερα εθνική εορτή της Ρωσίας, η Ημέρα της Εθνικής Ενότητας.
Λίγους μήνες αργότερα θα συγκληθεί ένα πανηγυρικό σώμα, η «Μεγάλη Εθνοσυνέλευση», που ομόφωνα θα εκλέξει στο θρόνο τον έφηβο βογιάρο Μιχαήλ Ρομάνοβ, πρώτο μιας δυναστείας που θα κυβερνήσει τη χώρα για τρεις αιώνες. Η στέψη του Μιχαήλ σηματοδοτεί την οριστική λήξη της Εποχής των Αναστατώσεων.
Ψευδοδημήτριος
Ψευδοδημήτριος (Лжедмитрий) είναι η ονομασία, που δόθηκε σε τρεις διαφορετικούς απατεώνες, οι οποίοι παρουσιάσθηκαν στη Ρωσία κατά την Εποχή των Αναστατώσεων (αρχές 17ου αιώνα) και ισχυριζόταν, ότι είναι ο Δημήτριος, γιος του Ιβάν Δ΄ του Τρομερού, που στην πραγματικότητα είχε πεθάνει υπό μυστηριώδεις συνθήκες το 1591, πριν κλείσει τα δέκα του χρόνια. Βάσει του παραπάνω ισχυρισμού συγκρότησαν προσωπικούς στρατούς και προσπάθησαν να ανέλθουν στο θρόνο, πράγμα που κατάφερε για λίγο μόνο ο πρώτος από αυτούς.
Οι Ψευδοδημήτριοι εμφανίσθηκαν σε μια ιστορική στιγμή, που το Ρωσικό Βασίλειο έμοιαζε ετοιμοθάνατο: ο λιμός του 1601-1603 είχε αποδεκατίσει τον πληθυσμό, η παραδοσιακή ηγεσία (βογιάροι) είχε χωρισθεί σε αντιμαχόμενες φατρίες. με αποτέλεσμα το τσαρικό στέμμα να μοιάζει με δαμόκλειο σπάθη, ενώ ταυτόχρονα οι Σουηδοί και οι Πολωνοί επιβουλευόταν τα Δ-ΒΔ εδάφη του κράτους· ο καθένας για λογαριασμό του. Σε όλη αυτή την παρακμή ο λαός έπεφτε εύκολα θύμα, οποιουδήποτε «μεσσία» σηκωνόταν από τον τάφο και υποσχόταν σωτηρία.
Επειδή οι δύο πρώτοι χρησιμοποιήθηκαν από τους Πολωνούς για να αποσταθεροποιήσουν τη Ρωσία εκ των έσω, συνηθίζεται οι πόλεμοι αυτής της περιόδου μεταξύ των δύο κρατών (1605-1618) να αποκαλούνται και Δημητριαδικοί πόλεμοι.
Ψευδοδημήτριος Α΄
Εμφανίσθηκε πρώτη φορά στη Μόσχα γύρω στο 1600, αλλά εγκατέλειψε γρήγορα την πόλη διότι ο τσάρος Μπορίς Γκοντουνόφ τον αντιλήφθηκε. Με τη βοήθεια Πολωνών ευγενών οργάνωσε εκστρατεία το 1604. Την επόμενη χρονιά ανήλθε στο θρόνο και αναγνωρίσθηκε ως ο πραγματικός Δημήτριος από την ίδια τη μητέρα του νεκρού, αλλά και τον βογιάρο που είχε κάνει την έρευνα για το θάνατό του πίσω στα 1591! Σύντομα οι ίδιοι οι υποστηρικτές του στράφηκαν εναντίον του, επειδή υποψιαζόταν, ότι ήθελε να εκκαθολικίσει τη Ρωσία. Δολοφονήθηκε στο Κρεμλίνο λίγο μετά το γάμο του το 1606. Η ιστορική έρευνα δε γνωρίζει με σιγουριά, ποιος ήταν στην πραγματικότητα.
Ψευδοδημήτριος Β΄
«Ο Τσάρος του Τούσινο»
Πρωτοεμφανίσθηκε λίγο μετά το θάνατο του προηγουμένου (επί βασιλείας του Βασίλι Δ΄ Σούισκι) στην πόλη Σταροντούμπ, δυτικά της Μόσχας. Πιόνι των Πολωνών, συγκέντρωσε υπό την ηγεσία του χιλιάδες Ρώσους και Κοζάκους υποσχόμενος αναδιανομή της γης. Αναγνωρίσθηκε ως αληθινός από τη χήρα του πρώτου Ψευδοδημήτριου και το 1608 ξεκίνησε για να καταλάβει τη Μόσχα επικεφαλής 100.000 ανδρών, μεταξύ των οποίων και κάποιοι Ρώσοι τοπικοί ηγεμόνες. Στην πορεία όμως οι Πολωνοί διέκοψαν τη χρηματοδότησή του και οργάνωσαν δική τους εκστρατεία κατά της Μόσχας με επικεφαλής το βασιλιά Ζίγκμουντ Γ΄, με αποτέλεσμα πολλοί άνδρες του να τον εγκαταλείψουν.
Ο στρατός του δεύτερου Ψευδοδημήτριου διαλύθηκε στο Τούσινο, πόλη γειτονική της Μόσχας, όπου είχε στήσει το στρατόπεδο και τη «βασιλική Αυλή» του. Στη θέα των Ρώσων και των Σουηδών στρατιωτών που ετοιμαζόνταν να τον αντιμετωπίσουν (Δεκέμβριος 1609), ο σφετεριστής διέφυγε μεταμφιεσμένος σε χωρικό και εγκαταστάθηκε στη Νότια Ρωσία, όπου μαζί με τους Κοζάκους του Ντον προσπάθησε να αυτονομηθεί. Δολοφονήθηκε τον Δεκέμβριο του 1610 από έναν Τάταρο ευγενή για λόγους αντεκδίκησης.
Για την πραγματική του ταυτότητα εικάζεται, ότι ήταν γιος κάποιου παπά ή Εβραίος, που είχε προσηλυτισθεί στο Χριστιανισμό. Διέθετε εξαιρετική μόρφωση για την εποχή του, μιλούσε ρωσικά και πολωνικά και γνώριζε άψογα τα λειτουργικά (εκκλησιαστικά) ζητήματα.
Ψευδοδημήτριος Γ’
«Ο ληστής του Πσκοβ»
Σε αντίθεση με τους δύο πρώτους, ο τρίτος Ψευδοδημήτριος ήταν φιλοσουηδός. Εμφανίσθηκε στην πόλη Ιβάνγκοροντ (κοντά στη Βαλτική) το 1611, ενώ η Μόσχα ήταν υπό Πολωνική κατοχή. Αυτοανακηρύχθηκε τσάρος στις 2 Μαρτίου 1612, υποστηριζόμενος από τους Κοζάκους, που λεηλατούσαν την ύπαιθρο. Έγινε επίσης προσποιητά αποδεκτός από την τοπική αριστοκρατία του Πσκοβ (υπό το φόβο των Κοζάκων), αλλά δύο μήνες μετά συνελήφθη και στάλθηκε στις δυνάμεις κατοχής στη Μόσχα, όπου εκτελέσθηκε. Εικάζεται, πως το αληθινό του όνομα ήταν Σιντόρκα και ήταν διάκονος.
Οι Βογιάροι
Οι Βογιάροι ήταν ανώτερη φεουδαρχική τάξη της ρωσικής κοινωνίας, από το 10ο έως τις αρχές του 18ου αι. Οι Βογιάροι διαμορφώθηκαν ως τάξη περίπου τον 10ο αι. Στην κοινωνική ιεραρχία βρίσκονταν αμέσως μετά την τάξη των ηγεμόνων και ένα μέρος τους υπηρετούσε στην ακολουθία των πριγκίπων. Απολάμβαναν πολλά προνόμια και κατείχαν ανώτατες στρατιωτικές θέσεις και διοικητικά αξιώματα. Με την εμφάνιση των τάσεων ενοποίησης και καθιέρωσης συγκεντρωτικού συστήματος του ρωσικού κράτους, η δύναμή τους άρχισε να παρακμάζει. Οι ιδιοκτησίες τους περιορίστηκαν και τους αφαιρέθηκαν σημαντικά πολιτικά προνόμια.
Αποφασιστικό ήταν το χτύπημα που έδωσε στην τάξη των βογιάρων ο τσάρος Ιβάν ο Τρομέρος (16ος αι.) Η αποσύνθεση της τάξης τους ολοκληρώθηκε στα χρόνια το τσάρου Πέτρου του Μεγάλου, όταν οι βογιάροι άρχισαν να συγχωνεύονται σταδιακά με την τάξη των ευγενών.
Το αξίωμα επιβίωσε και ως επώνυμο στην Ρωσία και στην Φινλανδία, όπου προφέρεται ως «Pajari».