Ο Ευμένης ο Καρδιανός (362 π.Χ. – 316 π.Χ.) ήταν στρατηγός του Μεγάλου Αλεξάνδρου, από τους ικανότερους μεταξύ των Διαδόχων. Πήρε μέρος στις εκστρατείες του Μακεδόνα στρατηλάτη καθώς και στους πολέμους που ακολούθησαν το θάνατό του. Θεωρήθηκε ο στρατηγικότερος νους της μετ’ Αλέξανδρον εποχής και αγωνίστηκε (μάταια) για την νομιμότητα της εξουσίας και την ενότητα του αχανούς κράτους.
Αρχιγραμματέας του Φίλιππου Β΄ και στη συνέχεια του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ίππαρχος και μετά τον θάνατο του βασιλιά, σατράπης της Καππαδοκίας και της Παφλαγονίας, συντάχθηκε με τον Περδίκκα και την βασιλική οικογένεια. Μετά τον βίαιο θάνατο του Περδίκκα αντιμετώπισε μόνος για ένα διάστημα τον Αντίγονο τον Μονόφθαλμο, επανέκτησε την εμπιστοσύνη της κεντρικής (κατ’ όνομα) μακεδονικής διοίκησης και συνέχισε τον αγώνα κατά του Αντίγονου και των φυγόκεντρων δυνάμεων μέχρι τον θάνατό του.
Επί Φιλίππου και Αλεξάνδρου
Γεννήθηκε περί το 362 π.Χ. στην αποικία της Μιλήτου και των Κλαζομενών Καρδία της Θρακικής Χερσονήσου (της Χερσονήσου δηλ. της Καλλίπολης), όπου ο πατέρας του ήταν ευκατάστατος πρόκριτος και είχε την δυνατότητα να του παράσχει αξιόλογη μόρφωση. Υπάρχει βέβαια και η πληροφορία ότι ο Ευμένης, αν και γιος φτωχού αμαξά, σπούδαζε με άνεση και αθλούνταν και ότι ο Φίλιππος τον πήρε μαζί του επειδή εντυπωσιάστηκε από τις επιδόσεις του στην παλαίστρα, αλλά ο Πλούταρχος αμφιβάλλει: Οι δεσμοί φιλοξενίας και φιλίας που είχε ο πατέρας με τον Φίλιππο Β΄ ήταν που καθόρισαν την τύχη του γιου. Ο βασιλιάς της Μακεδονίας πήρε τον Ευμένη στην υπηρεσία του και σύντομα του εμπιστεύτηκε το αξίωμα του γραμματέα.
Μετά την δολοφονία του Φιλίππου ο Ευμένης διατήρησε την θέση του κοντά στον Αλέξανδρο ο οποίος τον εκτιμούσε και τον συμβουλευόταν. Έγινε αρχιγραμματέας, συντάκτης των «Βασιλικών Εφημερίδων», αξίωμα πολύ σπουδαίο για την μακεδονική αυλή, στάλθηκε με στρατιωτική δύναμη στην Ινδική ως τριήραρχος και τέλος έγινε στρατηγός (ίππαρχος), παίρνοντας την θέση του Περδίκκα που κι αυτός είχε προαχθεί διαδεχόμενος τον Ηφαιστίωνα.
Ο Αλέξανδρος πάντρεψε τον Ευμένη με την Αρτωνίδα, κόρη του Πέρση σατράπη Αρτάβαζου, αδελφή της Βαρσίνης, γυναίκας κι αυτής του Αλέξανδρου που γέννησε τον Ηρακλή.
Η θέση (και η ζωή) του Ευμένη έγινε επισφαλής όταν πέθανε ο Ηφαιστίων, με τον οποίο είχε πάντοτε τεταμένες σχέσεις. Σ’ ένα συμπόσιο, πάνω στην παραφορά του πόνου του, ο Αλέξανδρος αναφέρθηκε στις διαμάχες του Ευμένη με τον Ηφαιστίωνα, πράγμα που προμήνυε πολλά κακά για τον Ευμένη, δεδομένου ότι ο βασιλιάς ήταν σε ανεξέλεγκτη κατάσταση και σκότωνε τους στρατηγούς του στη σειρά (Κλείτο, Παρμενίωνα, Φιλώτα, Καλλισθένη). Βρήκε όμως τρόπο ν’ αποφύγει ο Ευμένης τον κίνδυνο, προτείνοντας μεταθανάτιες τιμές για τον εν ζωή εχθρό του Ηφαιστίωνα και πληρώνοντας γι’ αυτές όσα δεν είχε δώσει στον ίδιο τον Αλέξανδρο όταν αυτός είχε ζητήσει κάποτε χρήματα από τους στρατηγούς του.
Μετά τον Αλέξανδρο
Η σταδιοδρομία του Ευμένη άρχισε μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου. Ενώ ο νεκρός βασιλιάς ήταν άταφος ακόμα, τα πρώτα ρήγματα στη σύμπνοια των Μακεδόνων εκδηλώθηκαν. Ο Ευμένης, θεωρούμενος ουδέτερος ως μη Μακεδόνας, μεσολάβησε μεταξύ του ιππικού των εταίρων και της φάλαγγας των πεζών και απέτρεψε για την ώρα την διάσπαση. Στην πρώτη διανομή της αυτοκρατορίας (αξιωμάτων και σατραπειών προς το παρόν) ο Ευμένης έγινε σατράπης της Παφλαγονίας και Καππαδοκίας. Ήταν ένας τίτλος κενός, γιατί στις χώρες αυτές βασίλευε τότε ο Αριαράθης ο Α’, και θα έμενε στην εξουσία αν ο Περδίκκας, ο Επιμελητής του κράτους, δεν βοηθούσε τον Ευμένη να τις κατακτήσει ξανά (322 π.Χ.). Ο Ευμένης έγινε σύμμαχος πιστός του Περδίκκα, και έμεινε ως τον θάνατο του τελευταίου.
Αλλά ήδη οι φιλοδοξίες είχαν εκδηλωθεί και οι συμμαχίες είχαν σχηματιστεί. Η ρήξη επήλθε όταν ο Περδίκκας κάλεσε τον σατράπη της Μεγάλης Φρυγίας Αντίγονο τον Μονόφθαλμο ν’ απολογηθεί γιατί δεν βοήθησε τον Ευμένη όπως τον είχε διατάξει κι αυτός έφυγε στον Αντίπατρο.
Από την μια μεριά ήταν ο Περδίκκας με το τεκμήριο της νομιμότητος ως Επιμελητής, έχοντας μαζί του τον βασιλιά-ανδρείκελο Φίλιππο Γ΄Αρριδαίο (ετεροθαλή αδελφό του Αλέξανδρου) και την υπόλοιπη βασιλική οικογένεια, ο σατράπης της Αρμενίας Νεοπτόλεμος και ο Ευμένης κι από την άλλη όσοι αντιτάσσονταν στις προθέσεις του Περδίκκα για μονοκρατορία: Αντίγονος, Κρατερός, Αντίπατρος, Πτολεμαίος.
Η πρώτη σύγκρουση
«Ἀποθανόντος δ’ Ἀλεξάνδρου, καὶ τῆς φάλαγγος διεστώσης πρὸς τοὺς ἑταίρους, τῇ μὲν γνώμῃ τούτοις προσένειμεν ἑαυτὸν ὁ Εὐμένς, τῷ δὲ λόγῳ κοινός τις ἦν πρὸς ἀμφοτέρους καὶ ἰδιώτης, ὡς οὐδὲν αὐτῷ προσῆκον ὄντι ξένῳ πολυπραγμονεῖν ἐν ταῖς Μακεδόνων διαφοραῖς. καὶ τῶν ἄλλων ἑταίρων ἐκ Βαβυλῶνος ἀνασκευασαμένων, αὐτὸς ὑπολειφθεὶς ἐν τῇ πόλει κατεπράϋνε πολλοὺς τῶν πεζῶν καὶ πρὸς τὰς διαλύσεις ἡδίους ἐποίησεν. ἐπεὶ δ’ ἀναμειχθέντες ἀλλήλοις οἱ στρατηγοὶ καὶ καταστάντες ἐκ τῶν πρώτων ταραχῶν, διενέμοντο σατραπείας καὶ στρατηγίας, Εὐμένης λαμβάνει Καππαδοκίαν καὶ Παφλαγονίαν καὶ τὴν ὑποκειμένην τῇ Ποντικῇ θαλάττῃ μέχρι Τραπεζοῦντος, οὔπω τότε Μακεδόνων οὖσαν, Ἀριαράθης γὰρ αὐτῆς ἐβασίλευεν, ἀλλ’ ἔδει Λεοννάτον καὶ Ἀντίγονον χειρὶ μεγάλῃ τὸν Εὐμενῆ καταγόντας ἀποδεῖξαι τῆς χώρας σατράπην»».
Πλούταρχος, Ευμένης ΙΙΙ. 1-2
Ο Περδίκκας εξεστράτευσε εναντίον του Πτολεμαίου για να υποτάξει την Αίγυπτο και να έχει τα νώτα του καλυμμένα στην επίθεση που θα επιχειρούσε κατόπιν εναντίον της Μακεδονίας, όπου είχαν συγκεντρωθεί οι αντίπαλοί του. Αρχηγός της δύναμης που θα τους εμπόδιζε να περάσουν στην Ασία ορίστηκε ο Ευμένης. Όμως δεν το κατόρθωσε γιατί εναντίον του ήλθαν δύο μεγάλα ονόματα, ο Αντίπατρος κι ο Κρατερός, που στο άκουσμά τους το ηθικό των στρατευμάτων του κλονίστηκε τόσο, που ο αδελφός του Περδίκκα Αλκέτας του Ορόντου μήνυσε στον Ευμένη ότι θα έμενε αμέτοχος γιατί φοβόταν ότι ο στρατός του θα προσχωρούσε στον Κρατερό. Και σα να μην έφταναν αυτά ο Νεοπτόλεμος, σατράπης της Αρμενίας, αρχιϋπασπιστής του Αλέξανδρου, απόγονος κατά τους ισχυρισμούς του του Αχιλλέα, που διακρίθηκε ιδιαίτερα στην πολιορκία της Γάζας, πρόδωσε. Ήδη από παλιά χλεύαζε τον Ευμένη λέγοντας ότι αυτός, ο Νεοπτόλεμος, ακολουθούσε τον Αλέξανδρο ως αρχιϋπασπιστής κρατώντας ασπίδα και λόγχη, ενώ ο Ευμένης ως αρχιγραμματέας, ακολουθούσε κρατώντας γραφίδα και πινακίδιο. Τώρα έπρεπε να τεθεί υπό τας διαταγάς του. Δεν το άντεξε και ήλθε σε συνεννόηση με τους αντιπάλους αλλά αποκαλύφθηκε και αναγκάστηκε να δώσει μάχη. Ηττήθηκε και κατέφυγε στον Κρατερό.
Η πρώτη αυτή νίκη του Ευμένη οφειλόταν στην πρόνοια που είχε δείξει να σχηματίσει ιππικό εκ των ενόντων –από αυτόχθονες κυρίως και πεζούς– παρέχοντας ισχυρά κίνητρα. Κι αυτό γιατί δεν είχε εμπιστοσύνη στη νομιμοφροσύνη του ιππικού των Εταίρων. Όπως θα πούμε και στη συνέχεια, το μεγάλο μειονέκτημα του Ευμένη ήταν η καταγωγή του. Δεν ήταν Μακεδόνας, δεν είχε δεσμούς άλλους από τους συναδελφικούς με κανένα, και η εύνοια του Περδίκκα δεν μπορούσε με κανένα τρόπο να αντισταθμίσει το μέγα αξίωμα του Αντίπατρου ή του Κρατερού ή οποιουδήποτε Μακεδόνα στρατηγού.
Παρά την νίκη του εναντίον του Νεοπτόλεμου, η θέση του Ευμένη ήταν δεινή. Αυτό που τον έσωσε ήταν πρώτον ότι οι αντίπαλοί του χωρίστηκαν. Ο Αντίπατρος βάδισε εναντίον του Περδίκκα που βάδιζε εναντίον του Πτολεμαίου και ο Κρατερός έμεινε για ν’ αντιμετωπίσει τον Ευμένη.
Τότε αυτός χρησιμοποίησε όλη του την επινοητικότητα. Βάδισε εναντίον του εχθρού από δρόμους πλάγιους, απαγορεύοντας στο στράτευμα οποιαδήποτε επαφή για να μη μάθουν οι Μακεδόνες ότι απέναντί τους βρισκόταν ο Κρατερός. Διέδωσε ότι η σύγκρουση θα γινόταν με τον Νεοπτόλεμο που ερχόταν επικεφαλής Ασιατικών δήθεν στρατευμάτων. Και τέλος παρέταξε «Μακεδόνων ουδένα» απέναντι στην πτέρυγα που διοικούσε ο Κρατερός.
Ο Ευμένης υστερούσε απελπιστικά στους πεζούς, υπερείχε όμως με το βαρβαρικό ιππικό του –πέντε χιλιάδες. Το έταξε όλο σχεδόν απέναντι στην δεξιά πτέρυγα του εχθρού από χίλιους ιππείς που διοικούσε ο Κρατερός ενώ την αριστερή με άλλους τόσους διοικούσε ο Νεοπτόλεμος. Είπε στους ιππείς του να μη δεχτούν κήρυκα του εχθρού, να μην ακούσουν τις φωνές του, και τους εξαπέλυσε εναντίον του Κρατερού. Ο ίδιος όρμησε εναντίον του Νεοπτόλεμου.
Η μάχη κρίθηκε γρήγορα στις πτέρυγες πριν καλά-καλά εμπλακούν οι πεζοί. Ο Κρατερός τραυματίστηκε θανάσιμα κι ο Ευμένης σκότωσε με τα χέρια του το Νεοπτόλεμο σε μονομαχία αρχηγών, παίρνοντας εκδίκηση για τους χλευασμούς και την προδοσία. Η λαμπρή αυτή νίκη ήταν δική του, την πλήρωσε όμως ακριβά: έγινε η αιτία θανάτου του Κρατερού, που ήταν πάντα φίλος του αγαπητός και πέθανε τώρα στην αγκαλιά του, έχασε το πεζικό του αντιπάλου, που υποχώρησε άθικτο, και δυνάμωσε το εναντίον του μίσος, ενώ τα πράγματα είχαν πάρει ήδη άσχημη γι’ αυτόν τροπή.
Εκτός νόμου
Η εκστρατεία του Περδίκκα κατέληξε σε καταστροφή. Δεν πέτυχε την καταδίκη του Πτολεμαίου από τον στρατό σε δίκη που τον εισήγαγε σύμφωνα με τα μακεδονικά έθιμα, και κατά την πορεία προς την Αίγυπτο πολλοί αυτομόλησαν στον Πτολεμαίο, ο οποίος αντιστεκόταν σθεναρά. Οι ελέφαντές του καταπατούσαν τους στρατιώτες του Περδίκκα και πολλοί κατασπαράχτηκαν από τους κροκόδειλους κατά την διάβαση του Νείλου. Τέλος ο στρατός στασίασε και ο Περδίκκας δολοφονήθηκε μέσα στη σκηνή του.
Οι δύο στρατοί συμφιλιώθηκαν και σε λίγο έμαθαν τον θάνατο του Κρατερού. Τώρα ο στρατός του Περδίκκα, οι μέχρι την στιγμή εκείνη σύμμαχοι, δίκασε πάλι κι αυτή τη φορά καταδίκασε σε θάνατο τον Ευμένη και όλους τους οπαδούς του Περδίκκα.
Στην δεύτερη διανομή της αυτοκρατορίας, που έγινε στον Τριπαράδεισο της Άνω Συρίας (320 π.Χ.), νέος Επιμελητής ορίστηκε ο Αντίπατρος. Ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος έγινε σατράπης της Μεγάλης Φρυγίας και της Λυκίας κι επιφορτίστηκε με την εξόντωση των εκτός νόμου.
Ευμένης και Αντίγονος
Ο Αντίγονος ο Μονόφθαλμος ή Κύκλωψ, από το βασιλικό γένος της Ελιμείας, ήταν άντρας με μεγάλες ικανότητες, μεγάλες φιλοδοξίες και σπινθηροβόλο πνεύμα. Δεν έτρεφε εχθρικά αισθήματα προς τον Ευμένη αλλά ξέροντας καλά τις ικανότητες του έπρεπε να τον εξουδετερώσει με κάθε τρόπο. Στον Τριπαράδεισο του είχε ανατεθεί να τον εξοντώσει αλλά δεν θα τον πείραζε καθόλου να τον προσεταιριστεί.
Έτσι άρχισε η μονομαχία των δύο έξοχων στρατηγικών μυαλών. Ο χώρος δεν προσφέρεται για ν’ αναφέρουμε όλα τα στρατηγήματα που χρησιμοποίησαν, ο Ευμένης ιδίως που ήταν ο κυνηγημένος κι ο πιο αδύναμος. Στην πρώτη τους σύγκρουση, στα Ορκύνια της Καππαδοκίας, νικήθηκε γιατί ο Αντίγονος εξαγόρασε έναν αξιωματικό του. Αποζημιώθηκε εν μέρει ο Ευμένης λεηλατώντας αμέσως μετά την αποσκευή του Αντίγονου, συλλαμβάνοντας έπειτα και κρεμώντας τον προδότη, αλλά ήταν μόνος, χωρίς κανένα στήριγμα. Κατέφυγε λοιπόν στα Νώρα, ένα άπαρτο μετέωρο στα σύνορα Λυκαονίας και Καππαδοκίας με λιγότερους από χίλιους άντρες. Αμέσως κατέφτασε ο Αντίγονος και τον πολιόρκησε. Άλωση του φρουρίου εξ εφόδου αποκλειόταν, άρχισαν λοιπόν οι διαπραγματεύσεις. Αντίγονος και Ευμένης συναντήθηκαν σε πολύ φιλικό κλίμα, και συμφωνήθηκε να υποβληθεί αίτημα στον Επιμελητή, τον Αντίπατρο, για αμνηστία. Η πολιορκία συνεχίστηκε χωρίς εχθροπραξίες και ο Αντίγονος με μεγάλο μέρος της δύναμής του έφυγε για να τελειώνει με τους υπόλοιπους οπαδούς του Περδίκκα. Διήνυσε δυόμισι χιλιάδες στάδια σε μόλις εφτά μερόνυχτα, τους αιφνιδίασε και τους κατατρόπωσε. Ο αδελφός του Περδίκκα Αλκέτας αυτοκτόνησε για να μην αιχμαλωτιστεί.
Το αίτημα για την αμνηστία μετέφερε στην Μακεδονία ο Ιερώνυμος ο Καρδιανός, συμπατριώτης και φίλος του Ευμένη, συγγραφέας (μη σωζόμενης) ιστορίας που πάνω της βασίστηκαν οι μεταγενέστεροι ιστορικοί. Λίγο μετά την άφιξή του, κι ενώ είχε υποβληθεί το αίτημα, ο Αντίπατρος πέθανε, έχοντας ορίσει διάδοχό του στο αξίωμα του Επιμελητή τον Πολυπέρχοντα. Ο γιος του Αντίπατρου Κάσσανδρος αμφισβήτησε την τελευταία θέληση του πατέρα του κι έφυγε στην Ασία. Οι συμμαχίες ανατράπηκαν. Ο νέος Επιμελητής Πολυπέρχων κάλεσε την Ολυμπιάδα από την Ήπειρο, όπου είχε αυτοεξοριστεί λόγω του μίσους της προς τον Αντίπατρο, και, αναζητώντας στηρίγματα στην Ασία, στράφηκε προς τον Ευμένη.
Επιστρέφοντας στην Ασία ο Ιερώνυμος ειδοποιήθηκε να παρουσιαστεί στον Αντίγονο. Αυτός αγνόησε την αποκατάσταση του Ευμένη από τον Πολυπέρχοντα και ζήτησε όρκο πίστεως προς τον ίδιο, τον Αντίγονο. Έδωσε το κείμενο του όρκου στον Ιερώνυμο και ειδοποίησε σχετικά τους επί κεφαλής της δύναμης που πολιορκούσε τα Νώρα. Ο Ευμένης όμως τροποποίησε το κείμενο. Ορκιζόταν πως θα έχει τους ίδιους εχθρούς και φίλους όχι μόνο με τον Αντίγονο αλλά και με την Ολυμπιάδα και με τους βασιλείς. Έστειλε μετά τον όρκο στους πολιορκητές του που δεν βρήκαν τίποτε το αντίθετο προς τις οδηγίες του Αντίγονου κι έλυσαν την πολιορκία.
Έτσι άρχισε μια νέα περιπλάνηση του Ευμένη (και του Ιερώνυμου) με μόνη φροντίδα προς το παρόν την στρατολόγηση πολεμιστών, γιατί ο Αντίγονος ήταν αλλού απασχολημένος. Είχε πια φανερώσει τις προθέσεις του. Χτύπησε τους σατράπες της Μικρής Φρυγίας και της Λυδίας Αρριδαίο και Άσπρο Κλείτο, κατακράτησε βασιλικά πλοία που μετέφεραν εξακόσια τάλαντα και δέχτηκε σύμμαχό του τον Κάσσανδρο. Ο Πολυπέρχων κατάλαβε ότι κάτι έπρεπε να κάνει κι έστειλε βασιλικά γράμματα.
Αποκατάσταση
Με τα γράμματα αυτά ο Ευμένης έπαιρνε πάλι την σατραπεία του, οριζόταν αρχιστράτηγος στον πόλεμο κατά του Αντίγονου, έπαιρνε πεντακόσια τάλαντα από τον βασιλικό θησαυρό και τους Αργυράσπιδες υπό τας διαταγάς του, που βρίσκονταν τώρα στην Κιλικία μεταφέροντας τους θησαυρούς από τα Σούσα στην Μακεδονία, με αρχηγούς τον Αντιγένη και τον Τεύταμο.
Στην Ελλάδα εν τω μεταξύ ο σύμμαχος του Αντίγονου Κάσσανδρος επικράτησε στην Αθήνα και στην Πελοπόννησο, ενώ στη Μακεδονία ο άβουλος βασιλιάς Φίλιππος Αρριδαίος, παρασυρμένος από την γυναίκα του Ευρυδίκη, θέλησε να προσεγγίσει τον Κάσσανδρο. Η Ολυμπιάδα τους θανάτωσε καθώς και όποιον ήταν συγγενής ή φίλος του Αντίπατρου και του Κάσσανδρου. Έγραψε κι αυτή στον Ευμένη ζητώντας του να την βοηθήσει για χάρη του ανήλικου γιου του Αλέξανδρου (Αλέξανδρος Δ΄).
Ο Ευμένης κινήθηκε προς τις μακρινές σατραπείες της Ανατολής που είχαν μείνει πιστές στους βασιλείς, για να συγκεντρώσει δυνάμεις ώστε ν’ αντιμετωπίσει τον Αντίγονο. Κατά την πορεία του αυτή ο σατράπης της Βαβυλωνίας Σέλευκος, σύμμαχος του Αντίγονου, άνοιξε μια διώρυγα του Τίγρη για να πλημμυρίσει το στρατόπεδο του Ευμένη. Αυτός πρόλαβε να τραβήξει τον στρατό του στους λόφους και γύρισε τα νερά σε άλλη κοίτη αποφεύγοντας τις απώλειες. Κάλεσε μετά τους πιστούς στους βασιλείς σατράπες να συγκεντρωθούν στην Σουσιανή.
Οι σατράπες ήρθαν αλλά ήταν όλοι αλαζονικοί κι αρχομανείς με πρώτο και χειρότερο ανάμεσά τους τον βασιλικό Σωματοφύλακα Πευκέστα, σατράπη της Περσίδος απ’ τον καιρό του Αλέξανδρου ακόμη.
Η νομιμοφροσύνη του Ευμένη
Σ’ αυτούς τους σατράπες, περήφανους για την μακεδονική (και ενίοτε βασιλική) καταγωγή τους και τ’ αξιώματα που είχαν κοντά στον Αλέξανδρο, έπρεπε τώρα να επιβληθεί ο Ευμένης έχοντας οριστεί αρχιστράτηγός τους από τον Πολυπέρχοντα και την Ολυμπιάδα. Αλλά ήταν ένας ξένος, ένας γραμματικός, ένας καταδικασμένος σε θάνατο. Δεν μπορούσαν να το ανεχθούν αλλά από την άλλη μεριά ήξεραν ότι ήταν ο μόνος που μπορούσε ν’ αντιμετωπίσει τον Αντίγονο και δεν τολμούσαν ν’ αγνοήσουν τις διαταγές της Πέλλας.
Ο Ευμένης είχε πλήρη επίγνωση της θέσης του. Του την είχαν μάθει η περιφρόνηση του Ηφαιστίωνα, οι χλευασμοί του Νεοπτόλεμου κ’ η αλαζονία τώρα του Πευκέστα. Οι καλύτεροι φίλοι του, ο Κρατερός κι ο Αντίγονος, ήταν πάντα στο αντίπαλο στρατόπεδο κι αυτός ήταν απελπιστικά μόνος.
Αυτός ήταν ο λόγος που ο Ευμένης επεδίωκε πάντοτε την κάλυψη της νομιμότητας. Ήταν πάντα με το μέρος της βασιλικής οικογένειας και των Επιμελητών, πολεμούσε εν ονόματί τους ενάντια σε ξακουστά ονόματα και φρόντιζε να μη δίνει την παραμικρή ένδειξη προσωπικής φιλοδοξίας. Η δράση του αποσκοπούσε συνεπώς στην διατήρηση της συνοχής της αυτοκρατορίας υπό την δυναστεία του Αλέξανδρου, πράγμα που δεν ίσχυε για την δράση των υπολοίπων πρωταγωνιστών. Ήταν βέβαια αδιανόητο, και σ’ αυτόν και στους άλλους, πως θα μπορούσε να έχει τις βλέψεις του Περδίκκα, του Αντίγονου ή αργότερα του Σέλευκου. Κι έτσι ήταν αναγκασμένος να καταφεύγει σε τεχνάσματα. Για να μη ταπεινώνονται οι σατράπες πηγαίνοντας στη σκηνή του και παίρνοντας διαταγές απ’ αυτόν, έστησε μια σκηνή με θρόνο μέσα κι ανακοίνωσε ότι εμφανίστηκε στον ύπνο του ο Αλέξανδρος κι έτσι του είπε να κάνει και κάθε απόφαση να παιρνόταν στ’ όνομά του. Οι σατράπες το δέχτηκαν μετά χαράς αλλά η αλήθεια είναι ότι αυτός αποφάσιζε.
Άλλο του τέχνασμα ήταν να ζητήσει δανεικά απ’ όσους υποπτευόταν περισσότερο. Αιφνιδιασμένοι αυτοί του έδωσαν κι έτσι αντί να τον υποβλέπουν, φρόντιζαν μη πάθει κάτι και χάσουν μαζί και τα τάλαντά τους.
Η συνέχιση των συγκρούσεων
Ο Αντίγονος στράφηκε τώρα σε καταδίωξη του Ευμένη και των συμμάχων του. Άφησε τον Σέλευκο στα Σούσα και επιχείρησε να περάσει τον Κοπράτη ποταμό, στην απέναντι όχθη του οποίου βρισκόταν το εχθρικό του στρατόπεδο. Ο Ευμένης που παρακολουθούσε τις κινήσεις του, αγνόησε τους συμμάχους του, πήρε μαζί του δικά του έμπιστα τμήματα μόνο και ματαίωσε την διάβαση επιφέροντας καταστροφή στο στρατό του Αντίγονου που είχε τέσσερις χιλιάδες νεκρούς κι άλλους τόσους αιχμαλώτους. Έτσι ο Ευμένης εκδικήθηκε για την ήττα που είχε υποστεί στα Ορκύνια, δεν μπόρεσε όμως να συντρίψει τελειωτικά τον αντίπαλό του μια και δεν είχε εμπιστοσύνη στους συμμάχους του.
Οι δύο στρατοί συνέχισαν ν’ αλληλοκυνηγιούνται στην Ασία. Είναι χαρακτηριστικό αυτό που έγινε στην επόμενη επαφή τους στην Παραιτακηνή. Ο Ευμένης είχε αρρωστήσει κι ακολουθούσε το στράτευμα πάνω σε φορείο. Ο Αντίγονος, που το έμαθε αυτό από αιχμαλώτους, παρατάχθηκε για μάχη θέλοντας να επωφεληθεί από την ασθένεια του αντιπάλου του, τον στρατηγικό νου του οποίου είχε σε πολύ μεγάλη εκτίμηση. Αλλά οι πολεμιστές όχι μόνο του Ευμένη αλλά και των συμμάχων του, κάρφωσαν τα κοντάρια τους στη γη κ’ είπαν πως δεν πολεμούν με στρατηγό άλλον από τον Ευμένη. Αυτός αναγκάστηκε να έρθει με το φορείο μπροστά και ν’ αναλάβει την αρχηγία. Όταν είδε ο Αντίγονος ξαφνικές μετακινήσεις απέναντι και την μορφή που πήρε η αντίπαλη παράταξη, απόρησε για την ικανότητα στρατηγών που τους θεωρούσε υποδεέστερους. Αλλά μετά είδε το φορείο, κατάλαβε τι έγινε, γέλασε και είπε: «Όπως φαίνεται μας αντιπαρατάχτηκε ένα φορείο». Απέφυγε προς στιγμήν την μάχη η οποία διεξήχθη τελικά την άλλη μέρα χωρίς αποφασιστικό αποτέλεσμα αν κι ο Ευμένης κέρδισε στα σημεία. Έχασε μιαν καθοριστική ενδεχομένως νίκη γιατί οι στρατιώτες του ανησυχούσαν για την αποσκευή, τα λάφυρα και τις γυναίκες τους δηλαδή, και, αν και ο Αντίγονος κάμφθηκε, δεν θέλησαν να καταδιώξουν τον εχθρό.
Ύστερα οι δύο στρατοί τραβήχτηκαν για να ξεχειμωνιάσουν, μετά από μια σειρά έξοχων ελιγμών και παραπλανητικών κινήσεων και των δύο στρατηγών, που είχαν τον ίδιο προορισμό, τον οχυρό και πλούσιο τόπο της Γαβιηνής. Νικητής και στον πόλεμο αυτό των τεχνασμάτων αναδείχθηκε ο Ευμένης.
Παρ’ όλο που είχε μπει πια ο χειμώνας, ο Αντίγονος δεν ησύχαζε. Ήθελε με κάθε τρόπο να συντρίψει το συντομότερο τους αντιπάλους του σατράπες και να προσεταιριστεί ή να εξοντώσει επί τέλους τον Ευμένη. Έμαθε ότι στον τόπο που πήγαν να διαχειμάσουν οι εχθροί του, στη Γαβιηνή, σκόρπισαν δεξιά κι αριστερά, παρά τις συστάσεις του Ευμένη που στην ειρήνη ο λόγος του δεν περνούσε. Έφτασαν ορισμένα τμήματα ν’ απέχουν από τον αρχιστράτηγο, τον Ευμένη δηλαδή, έξι ημερών δρόμο.
«ὁ δὲ Εὐμένης οὗτος ὑπὸ Ἀντιγόνου ἀναιρεῖται, ἀνὴρ σοφώτερος ἢ κατὰ τοὺς λοιποὺς τῶν Μακεδόνων δόξας εἶναι καὶ ἀνεπίληπτος ἐν στρατηγίαις, ὡς καὶ τῷ ἔπειτα χρόνῳ παρασχεῖν»».
Λήμμα για τον Ευμένη στη Σούδα, λεξικό του 10ου αιώνα.
Ο Αντίγονος ανήγγειλε ότι θα εκστρατεύσει -δήθεν- στην Αρμενία και ρίχτηκε πάλι σε μια τρελλή πορεία. Για να φτάσει στον Ευμένη ο κανονικός δρόμος ήταν είκοσι ημερών, θα γινόταν όμως γρήγορα αντιληπτός κι ο εχθρός θα προλάβαινε να συγκεντρωθεί. Προτίμησε μια φοβερή διαδρομή μέσα από την παγωμένη τις νύχτες έρημο, που ήταν όμως διαδρομή δέκα ημερών. Χάριν της ταχύτητος, είχε εφόδια ακριβώς για τόσες μέρες. Είχε καλύψει την μισή απόσταση, πέντε ημερών δρόμο, όταν ο στρατός του δεν άντεξε το φοβερό κρύο κι άναψε φωτιές το βράδυ παρ’ όλο που ο Αντίγονος το είχε απαγορεύσει. Έτσι έγινε αντιληπτός. Πάλι όμως πλεονεκτούσε γιατί απείχε μόνο πέντε μέρες από τον αντικειμενικό του σκοπό, τον Ευμένη, ενώ το στράτευμα του τελευταίου για να συγκεντρωθεί χρειαζόταν έξι μέρες.
Αλλά ο Ευμένης βρήκε τρόπο για να εξουδετερώσει τον αιφνιδιασμό. Αφού έστειλε τα κατεπείγοντα μηνύματα, άναψε κι αυτός με τη σειρά του φωτιές κανονικής στρατοπεδίας σε μια τεράστια έκταση σε υψώματα, εμφανή από την έρημο. Οι προφυλακές ανέφεραν στον Αντίγονο ότι ο εχθρός τον περίμενε συγκεντρωμένος, ξεκούραστος, και οχυρωμένος, ενώ ο στρατός του θα έπρεπε να πολεμήσει ταλαιπωρημένος. Έτσι αναγκάστηκε να βγει στον κανονικό δρόμο για ν’ αναπαυτεί και να εφοδιαστεί ο στρατός του. Όταν μετά έμαθε από τους ντόπιους ότι κινήσεις στρατευμάτων δεν είχαν παρατηρηθεί, μόνο φωτιές ν’ ανάβουν σ’ ένα τεράστιο, σχεδόν άδειο στρατόπεδο, κατάλαβε τι είχε γίνει κι από ποιόν, αλλά ήταν αργά.
Τώρα ο Αντίγονος βρισκόταν σε μειονεκτική θέση. Αλλά ήταν περίεργος στρατηγός. Όταν πλεονεκτούσε, δίσταζε, το καλοσκεφτόταν κι αργούσε ν’ αποφασίσει. Όταν μειονεκτούσε προχωρούσε, θαρρείς κ’ οι κίνδυνοι τον προκαλούσαν. Έτσι και τώρα. Αποφάσισε να προχωρήσει και να δώσει την μάχη.
Το τέλος
Ο Ευμένης ετοιμάστηκε, κάνοντας την διαθήκη του. Είχε μάθει ότι οι διοικητές των Αργυράσπιδων, του επιλέκτου εκείνου τμήματος, είχαν αποφασίσει να τον σκοτώσουν αμέσως μετά την μάχη που θα κέρδιζε εκείνος για λογαριασμό τους, αφού δηλαδή πρώτα τους απήλλασσε από τον Αντίγονο. Τη συνωμοσία του αποκάλυψαν στρατηγοί που είχαν δανείσει στον Ευμένη και φοβόταν μη χάσουν τα χρήματά τους.
Ο Αντίγονος έφτασε κ’ η μάχη έγινε και κράτησε όλη τη μέρα. Το πεζικό του Ευμένη -και προ πάντων οι Αργυράσπιδες- συνέτριψε τους πεζούς του Αντίγονου, ο οποίος όμως επικράτησε στην ιππομαχία. Ήταν χειμώνας και νύχτωνε νωρίς κι έτσι η μάχη διακόπηκε. Πριν όμως νυχτώσει έγιναν τα εξής καθοριστικά: Ο Πευκέστας, ο σημαντικότερος από τους συμμάχους του Ευμένη, βγήκε από την σύγκρουση με τα τμήματά του κι αποτραβήχτηκε σε μιαν απόσταση περιμένοντας τις εξελίξεις. Επωφελούμενο από την προδοσία αυτή, ένα έφιππο τμήμα του Αντίγονου όρμησε και κατέλαβε την αποσκευή των Αργυράσπιδων, τα γυναικόπαιδά τους δηλαδή και τους θησαυρούς τόσων χρόνων κι εκστρατειών.
Τη νύχτα έγινε συμβούλιο στο βασιλικό στρατόπεδο. Ο Ευμένης ήθελε να επιτεθούν μόλις ξημέρωνε γιατί βρισκόταν ακόμα σε πλεονεκτική θέση. Αλλά οι σατράπες ήθελαν να γυρίσουν επειγόντως στις σατραπείες τους, ν’ ασφαλιστούν από την απειλή του Αντίγονου. Όσο για τους Αργυράσπιδες αυτοί θέλαν μόνο την αποσκευή τους. Έστειλαν και ρώτησαν τον Αντίγονο τι ζητούσε για να τους την επιστρέψει. Ένα όρο τους έθεσε αυτός: Να του παραδώσουν ζωντανό τον Ευμένη.
Έτσι κι έγινε. Μόλις ξημέρωσε πήγαν στη σκηνή του κι άρχισαν την οχλοβοή. Βγήκε αυτός για να τους μιλήσει, πέσαν επάνω του και τον έδεσαν. Οι δικοί του εξουδετερώθηκαν, οι πολλοί δεν αναμίχτηκαν, και οι σατράπες βρήκαν την ευκαιρία κι έφυγαν.
Ο Ευμένης ρίχτηκε στη φυλακή υπό αυστηρή φρούρηση, αλλά ο Αντίγονος δεν ήθελε τον θάνατό του. Ήτανε φίλοι από παλιά και τον ήθελε δίπλα του, συμπαραστάτη του. Ύστερα από λίγες μέρες διέταξε κι ελάφρωσαν τα δεσμά του κι επέτρεψε τις επισκέψεις. Φίλοι κι εχθροί και περίεργοι πήγαν να δουν τον περίφημο αιχμάλωτο.
«Τὸ δὲ σῶμα τοῖς φίλοις παραδοὺς ὁ Ἀντίγονος ἐπέτρεψε καῦσαι καὶ τὰ λείψανα συνθέντας εἰς ἀργυρᾶν ὑδρίαν κομίζειν, ἀποδοθησόμενα τῇ γυναικὶ καὶ τοῖς παισίν. οὕτω δ’ ἀποθανόντος Εὐμενοῦς, οὐκ ἐπ’ ἄλλῳ τινὶ τὴν τιμωρίαν ἐποιήσατο τῶν προδόντων αὐτὸν ἡγεμόνων καὶ στρατιωτῶν τὸ δαιμόνιον, ἀλλ’ αὐτὸς Ἀντίγονος προβαλόμενος ὡς ἀσεβεῖς καὶ θηριώδεις τοὺς ἀργυράσπιδας παρέδωκε Σιβυρτίῳ τῷ διοικοῦντι τὴν Ἀραχωσίαν, πάντα τρόπον ἐκτρῖψαι καὶ καταφθεῖραι κελεύσας, ὅπως μηδεὶς αὐτῶν εἰς Μακεδονίαν ἄπεισι μηδ’ ὄψεται τὴν Ἑλληνικὴν θάλατταν» –
Πλούταρχος, Ευμένης ΙΙΙ. 1-2
Ο Αντίγονος συγκάλεσε συμβούλιο ν’ αποφασίσει για την τύχη του Ευμένη. Οι στρατηγοί του ζήτησαν θάνατο κι απείλησαν να εγκαταλείψουν το στρατόπεδο αν δεν εισακούονταν. Μόνο ο γιος του Αντίγονου Δημήτριος (ο κατοπινός Πολιορκητής) κι ναύαρχος Νέαρχος προσπάθησαν να σώσουν τον Ευμένη. Το συμβούλιο -δηλαδή ο Αντίγονος- δεν πήρε απόφαση.
Πέρασαν άλλες έξι μέρες κι ο Αντίγονος ακόμα ν’ αποφασίσει. Αλλά το στρατόπεδο έβραζε, οι στρατηγοί ήταν χολωμένοι κ’ οι Αργυράσπιδες ορύονταν ζητώντας τον θάνατο του Ευμένη -γιατί βέβαια αλίμονό τους αν ζούσε. Τότε δόθηκε η διαταγή της αναχώρησης. Οι επισκέψεις στον φυλακισμένο απαγορεύτηκαν, οι φρουρά του ενισχύθηκε κι έπαψαν να του δίνουν φαγητό. Ύστερα από τρεις ακόμα μέρες, την ώρα που σήκωναν το στρατόπεδο, μπήκαν εκτελεστές στην φυλακή του και τον σκότωσαν (316 π.Χ.)
Ο Αντίγονος έδωσε το σώμα του στους φίλους κι επέτρεψε να κηδευτεί με τιμές. Ύστερα θανάτωσε με θάνατο φρικτό τους προδότες στρατηγούς που τον εξυπηρέτησαν. Όσο για τους Αργυράσπιδες τους έδωσε μεν την αποσκευή τους αλλά φρόντισε μετά από λίγο καιρό να τους εξοντώσει κι αυτούς. Τους έστειλε στη μακρινή Αραχωσία, σιγά-σιγά ν’ αφανιστούν σ’ απελπισμένες εκστρατείες, έτσι που κανένας τους να μη γυρίσει στην Μακεδονία ούτε ποτέ του να ξαναντικρίσει την Ελληνική θάλασσα, κατά την διατύπωση του Πλούταρχου.
Αποτίμηση
Ο Ευμένης ήταν ο στρατηγικότερος των Διαδόχων ο πραγματικός κληρονόμος της στρατηγικής μεγαλοφυΐας του Αλέξανδρου, πιστός στις αρχές του, στις επιλογές του, στην ιδέα της ενότητος της αυτοκρατορίας.
Είναι χαρακτηριστικό αυτό που αναφέρει ο Κορνήλιος Νέπως: Κανείς από τους Διαδόχους δεν τόλμησε ν’ αναγορευτεί βασιλιάς όσο ζούσε ο Ευμένης. Ξένος κι από άσημη γενιά, σάρωνε σαν ανεμοστρόβιλος την Ασία, νικούσε τους περιφημότερους στρατηγούς του Αλέξανδρου -έχοντας στρατηγούς και σατράπες του Αλέξανδρου υπό τας διαταγάς του- και οδηγούσε τους Μακεδόνες σε νίκες, σκορπίζοντας τον όλεθρο σε Μακεδόνες.
Οι αρχαίοι συγγραφείς του αφιερώνουν λαμπρές σελίδες. Ο Πλούταρχος μόνο του Ευμένη και του Δημήτριου τους βίους έγραψε απ’ όλη την χορεία των Διαδόχων. Κατά τον Droysen «Η εύνοια των δυο βασιλιάδων [Φίλιππου κι Αλέξανδρου] και τα εξαιρετικά του προσόντα κάναν τους επιφανείς Μακεδόνες να τον ζηλεύουν και να τον φθονούν… Οι συνθήκες τον ανάγκασαν να ταχτή ολότελα στην υπόθεση της βασιλείας, όπου κι έμεινε πιστός ως το τέλος του… Μ’ απίθανη δεξιοσύνη και τόλμη καταφέρνοντας να καθυποτάζη τις περιστάσεις στη θέλησή του, γίνεται το κέντρο της γενικώτερης εξέλιξης».
Κατά τον Παπαρρηγόπουλο «υπήρξε βεβαίως ο επιτηδειότατος των στρατηγών όσοι εξήλθον από της σχολής του μεγάλου Αλεξάνδρου…απέτυχε διότι ηθέλησε να φανή πιστός εις την ενότητα του κράτους… ουδείς των λεγομένων διαδόχων απέβη εκείνου ενδοξότερος και χρηστότερος».
Σημειώσεις
– Εκτός από το ιππικό των εταίρων, που το σχημάτιζαν οι ευγενείς της Μακεδονίας, και την φάλαγγα των πεζών, που την απάρτιζαν οι χωρικοί της, ο Μακεδονικός στρατός περιλάμβανε και τους υπασπιστές (που αργότερα ονομάστηκαν αργυράσπιδες), πεζικό ελαφρότερα οπλισμένο και πιο ευέλικτο από την φάλαγγα.Επίσης το σώμα των «βασιλικών παίδων», όπου κατατάσσονταν οι ευγενείς από παιδική ηλικία, για να προετοιμαστούν να καταλάβουν τα στρατιωτικά αξιώματα. Και τέλος, τους συμμάχους, τα βοηθητικά σώματα κ.τ.λ.
– Τριπαράδεισος: Αρχαία πόλη της κοίλης Συρίας που έγινε γνωστή από την περίφημη σύνοδο των στρατηγών του Μεγάλου Αλεξάνδρου, οι οποίοι συνήλθαν εκεί το 321 π.Χ. μετά το φόνο του Περδίκκα, για να μοιράσουν εκ νέου (μετά την πρώτη διανομή στην Βαβυλώνα το 323 π.Χ.) αξιώματα και σατραπείες. Ο Αρριανός περιγράφει το αποτελέσματα της συνάντησης τα οποία διαβιβάστηκαν σε μας από τον Βυζαντινό Πατριάρχη Φώτιο. (820-893)[17]
– Αργυράσπιδες ήταν ένα τμήμα του Μακεδονικού στρατού του Μεγάλου Αλεξάνδρου που έτσι ονομάσθηκαν από τις επαργυρωμένες ασπίδες τους. Μέχρι τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ονομάζονταν Υπασπιστές και ήταν ένα από τα καλύτερα τμήματα του Μακεδονικού στρατού. Αν και περασμένης ηλικίας όλοι, απείθαρχοι και ταραχοποιοί, ήταν πολεμιστές εμπειροπόλεμοι και ακαταμάχητοι.
– Ο Αντιγένης ήταν στρατηγός του Μεγάλου Αλεξάνδρου και έχασε το ένα μάτι του στην πολιορκία της Περίνθου (340 π.Χ.) επί Φιλίππου Β΄. Καθαιρέθηκε για μια κατάχρησή του, αλλά αποκαταστάθηκε και ήταν αρχηγός των υπασπιστών του στημάχη του Υδάσπη εναντίον του Πώρου. Κάποια στιγμή εντάχθηκε με τον Ευμένη εναντίον του Αντίγονου του Α΄και αργότερα συνωμότησε κατά του Ευμένη μαζί με άλλους στρατηγούς και τον παρέδωσαν στον Αντίγονο, αλλά ο Αντίγονος τους σκότωσε.