Εκλογικό θα είναι το σημερινό άρθρο, παρόλο που πρόσφατα ο πρωθυπουργός απέκλεισε για άλλη μια φορά το ενδεχόμενο πρόωρων εκλογών. Ίσως πάλι, ακριβώς επειδή το ενδεχόμενο πρόωρων εκλογών αποκλείστηκε, μια και το θέμα μας δεν θα είναι οι εκλογές καθαυτές, αλλά το εκλογικό σύστημα.
Απο το sarantakos.wordpress.com
Ο ισχύων εκλογικός νόμος, που ψηφίστηκε το 2020, συγκέντρωσε μόνο 163 ψήφους στη Βουλή κι έτσι δεν θα ισχύσει στην αμέσως επόμενη εκλογική αναμέτρηση, αλλά στη μεθεπόμενη (θα έπρεπε να συγκεντρώσει 200 για να ισχύσει αμέσως). Έτσι, οι εκλογές του 2023 (αν τελικά γίνουν τότε) θα γίνουν με το σύστημα της απλής αναλογικής, με τον εκλογικό δηλαδή νόμο της προηγούμενης κυβέρνησης, του ΣΥΡΙΖΑ.
Ο ισχύων νόμος προβλέπει μπόνους για το πρώτο κόμμα, ώστε να διευκολύνεται ο σχηματισμός μονοκομματικής («αυτοδύναμης») κυβέρνησης, αλλά με κάπως περίπλοκο τρόπο:
Εάν το πρώτο κόμμα, έχει λάβει ποσοστό μεγαλύτερο ή ίσο του 25% των έγκυρων ψηφοδελτίων, τότε λαμβάνει μπόνους 20 έδρες, ενώ οι υπόλοιπες 280 έδρες κατανέμονται αναλογικά μεταξύ των δικαιούμενων εδρών κομμάτων. Από το 25% και μετά, για κάθε 0,5% το πρώτο κόμμα θα παίρνει επιπλέον μπόνους μία έδρα, ενώ το μάξιμουμ των 50 εδρών θα το λαμβάνει εάν το ποσοστό του είναι στο 40%.
Για σύγκριση, ο εκλογικός νομος με τον οποίο έγιναν οι εκλογές του 2012 και του 2015 (και μερικές παλιότερες) πρόβλεπε μπόνους 50 εδρών για το πρώτο κόμμα, ανεξάρτητα από το ποσοστό του -έτσι, πήρε το μπόνους, ας πούμε, η ΝΔ τον Μάιο του 2012 ενώ είχε συγκεντρώσει ποσοστό κάτω του 19% (18,85% για την ακρίβεια). Με τον σημερινό νόμο δεν θα έπαιρνε καθόλου μπόνους, ενώ πολύ μειωμένο θα ήταν το μπόνους της ΝΔ στις εκλογές του Ιουνίου 2012 (μολις 6-7 έδρες αντί 50) και μειωμένο του ΣΥΡΙΖΑ στις εκλογές του 2015 (40-42 έδρες αντί 50). Αν ίσχυε ο σημερινός εκλογικός νομος στις εκλογές του 2019, οι έδρες των κομμάτων θα ήταν λίγο-πολύ οι ίδιες, αφού το πρώτο κόμμα συγκέντρωσε σχεδόν 40%.
Κι έτσι, το κυβερνών κόμμα είχε υπολογίσει ότι θα έκανε (ενδεχομένως πρόωρες) εκλογές με απλή αναλογική που δεν θα έδιναν δυνατότητα σχηματισμού κυβέρνησης και αμέσως μετά δεύτερες εκλογές με τον καινούργιο εκλογικό νόμο οπότε θα εξασφάλιζε άνετη αυτοδυναμία. Ωστόσο, σε συνθήκες πρωτοφανούς ακρίβειας και ενεργειακής (και όχι μόνο) κρίσης, μαζί με τον πόλεμο στην Ουκρανία, τα δημοσκοπικά δεδομένα δεν ευνοούν πια ένα τέτοιο σενάριο κι έτσι στον φιλοκυβερνητικό τύπο διατυπώνονται συνεχώς σκέψεις για αλλαγή του εκλογικού νόμου και επαναφορά του μπόνους των 50 εδρών για το πρώτο κόμμα ανεξάρτητα από ποσοστό και άλλες τέτοιες φιοριτούρες (παράδειγμα).
Το σύστημα με το μπόνους εδρών στο πρώτο κόμμα πιθανώς είναι νεοελληνική πατέντα. Αν ξέρετε κάτι ανάλογο σε άλλα ευρωπαϊκά κράτη, θα με ενδιέφερε να με πληροφορήσετε. Η αλήθεια είναι ότι στις περισσότερες χώρες της ΕΕ δεν θεωρείται απαραίτητη (ή έστω επιθυμητή) η ύπαρξη αυτοδύναμων μονοκομματικών κυβερνήσεων. Χώρες οπως η Ολλανδία ευημερούν έχοντας διαρκώς κυβερνήσεις συνεργασίας και αναλογικό εκλογικό σύστημα.
Θα πείτε, η Ολλανδία συνορεύει με το Βέλγιο, ενώ εμείς με τον σουλτάνο, άρα χρειαζόμαστε ενισχυμένο εκλογικό σύστημα. Αλλά απλή αναλογική έχει και το Ισραήλ, που οφθαλμοφανώς περιτριγυρίζεται από εχθρικά κράτη με τα οποία δεν έχει πάψει να πολεμάει από την πρώτη μέρα της κρατικής ύπαρξής του (κυριολεκτικά).
Σε ορισμένα ευρωπαϊκά κράτη η ενίσχυση των μεγαλύτερων κομμάτων επιτυγχάνεται έμμεσα λόγω του εκλογικού συστήματος που προβλέπει μονοεδρικές περιφέρειες, με ένα γύρο (Ηνωμένο Βασίλειο) ή με δύο (Γαλλία). Ας μην τα εξετάσουμε αυτά, διότι έχουν πολύ διαφορετικό σύστημα. Στην Ιταλία περίπου το 1/3 των εδρών είναι μονοεδρικές και τα 2/3 μοιράζονται με αναλογική -κι έτσι ευνοούνται τα μεγαλύτερα κόμματα. Για να είμαι δικαιος, ακόμα και σε χώρες με απόλυτα απλή αναλογική όπως στην Ολλανδία, ο τρόπος κατανομής των εδρών (σύστημα d’Hondt ας πούμε) αδικεί ελαφρώς τα μικρότερα κόμματα.
Σε πολλά κράτη υπάρχει ελάχιστο όριο ψήφων προκειμένου ένα κόμμα να μπορεί να εκλέξει βουλευτή: στη Γερμανία το όριο είναι 5%, στην Tουρκία είναι 7% (παλιότερα ήταν 10%), στο Ισραήλ είναι 1,5%. Στην Ελλάδα, το όριο για την εκλογή βουλευτή είναι 3%, θυμίζω.
Οι παλιότεροι θα θυμούνται ότι στις εκλογές από το 1974 έως το 1985 στη χώρα μας υπήρχε όριο για τη συμμετοχή των κομμάτων στη β’ κατανομή, που ήταν 17%. Έτσι, τα μικρότερα κόμματα έβγαζαν βουλευτή μόνο από την α’ κατανομή, συνήθως στις πολυεδρικές περιφέρειες της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης. Το 1981 το ΚΚΕ είχε σύνθημα να πιάσει το 17% για την είσοδό του στη β’ κατανομή, χωρίς όμως ούτε καν να το πλησιάσει. Τότε, το ΚΚΕ εσωτ. έμεινε εκτός Βουλής, όχι επειδή πήρε μόνο 1,35% αλλά επειδή δεν έπιασε το εκλογικό μέτρο για να βγάλει έστω μία έδρα στη Β’ Αθηνών. Το 1985, με το ίδιο εκλογικό σύστημα, και με άνοδο στο 1,85%, έβγαλε τον Λ. Κύρκο βουλευτή -όχι λόγω της ανόδου πανελλαδικά αλλά επειδή έπιασε το εκλογικό μέτρο τοπικά.
Κάτι παρόμοιο είχε φανεί πιο καθαρά το 1977, όταν ο Κων. Μητσοτάκης δεν έγινε δεκτός στα ψηφοδέλτια της Νέας Δημοκρατίας (η ρετσινιά από την αποστασία βρομούσε πολύ ακόμα) κι έτσι ίδρυσε το προσωποπαγές Κόμμα Νεοφιλελευθέρων (ο όρος δεν είχε τη θατσερική σημασία της λέξης). Με ένα εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα ρήξης με τον παλαιοκομματισμό, όπως βλέπετε στην αφίσα, έπιασε ποσοστό 1,08% πανελλαδικά αλλά κατάφερε να αποσπάσει πολύ μεγάλα ποσοστά στην Κρήτη και να εκλέξει δυο βουλευτές, έναν στα Χανιά και έναν στο Ρέθυμνο.
Στις εκλογές του 1989-1990 εφαρμόστηκε απλή αναλογική, με αποτέλεσμα να εκλέξουν βουλευτές αρκετα μικρά κόμματα με ποσοστά κάτω του 1%: οι Οικολόγοι, οι μειονοτικοί συνδυασμοί της Θράκης, η ΔΗΑΝΑ. Στη συνέχεια, θεσπίστηκε το όριο του 3%, που ισχύει μέχρι σήμερα παράλληλα με ρυθμίσεις που ευνοούσαν μεν τα μεγαλύτερα κόμματα αλλά εγγυούνταν στα μικρότερα κόμματα το 70% των εδρών που θα κέρδιζαν με την απλή αναλογική. Στον αιώνα μας θεσπίστηκε το μπόνους εδρών στο πρώτο κόμμα, που αρχικά ήταν 40 έδρες («νόμος Σκανδαλίδη») ενώ μετά έγινε 50 έδρες («νόμος Παυλόπουλου», με τον οποίο έγιναν οι εκλογές του 2012, 2015, 2019).
Για ένα κόμμα που πιάνει το πολυπόθητο 3%, το ελληνικό εκλογικό σύστημα με το μπόνους είναι ανεκτό -σε κάθε περίπτωση, είναι προτιμότερο από το σύστημα που ίσχυε πριν από το 1989. Αν αφαιρεθούν οι 50 έδρες του μπόνους, οι υπόλοιπες 250 έδρες κατανέμονται αναλογικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Το 1985 το ΚΚΕ πήρε 9,89% και απέσπασε 12 έδρες. Τον Μάιο του 2012 (με το μπόνους) πήρε 8,48% αλλά εξέλεξε 26 βουλευτές. Ολοφάνερα, το σύστημα του μπόνους είναι λιγότερο ληστρικό (ή «καλπονοθευτικό» όπως το έλεγαν) από το παλαιότερο.
Ωστόσο, ενώ έχει αυτό το πλεονέκτημα (της… περιορισμένης ληστείας), το εκλογικό σύστημα που ίσχυσε απο το 1990 έως και το 2015, και που θα ισχύσει στις μεθεπόμενες εκλογές, έχει ένα πολύ σοβαρό κουσούρι: καταργεί την πρώτη κατανομή.
Θέλω να πω, αν ένας ανεξάρτητος βουλευτής είτε σε πολυεδρική περιφέρεια πιάσει το εκλογικό μέτρο είτε έρθει πρώτος σε μονοεδρική περιφέρεια δεν θα εκλεγεί, διότι βέβαια δεν θα έχει πιάσει το πανελλαδικό 3%. Για να δούμε τον παραλογισμό του μέτρου, έστω ότι ένας ανεξάρτητος συνδυασμός παίρνει το 95% ή και το 100% των ψήφων π.χ. στον νομό Λέσβου: αντί να εκλέξει 3 βουλευτές, επειδή πανελλαδικά θα έχει κάτω από 3% (θα έχει κάπου 1%) δεν θα εκλέξει κανέναν!
Για να επιστρέψω στα ιστορικά μου παραδείγματα, αν το 1977 υπήρχε ο εκλογικός νόμος τον οποίο θέσπισε ο πατήρ Μητσοτάκης το 1990, το Κόμμα Νεοφιλελευθέρων δεν θα έβγαζε βουλευτή τον Κων. Μητσοτάκη!
Σε αλλες χώρες όπου υπάρχει όριο, συνήθως δίνεται η δυνατότητα εκλογής από την πρώτη κατανομή. Στη Γερμανία, ας πούμε, αν ένα κόμμα εκλέξει τρεις βουλευτές από την 1η κατανομή, τότε θα πάρει αναλογικά και όσες έδρες αντιστοιχούν στο ποσοστό του ακόμα κι αν δεν συγκεντρώσει πανεθνικά το 5%. Το PDS (πρόγονος του Die Linke) που είχε μεγάλη δύναμη στα ανατολικά της χώρας, είχε κάποτε επωφεληθεί από αυτή τη διάταξη. Στην Τουρκία το όριο δεν ισχύει για ανεξάρτητους υποψήφιους, κι έτσι πολλοί Κούρδοι και αριστεροί έχουν κερδίσει έδρες ως ανεξάρτητοι.
Ξέρουμε βέβαια ότι το όριο του 3% και η συνακόλουθη κατάργηση της πρώτης κατανομής έναν βασικό σκοπό έχουν, να αποκλείσουν τη δυνατότητα εκλογης βουλευτών από αυτόνομους μειονοτικούς συνδυασμούς, όπως έγινε το 1989-90, που εξελέγησαν δύο βουλευτές, στη Ροδόπη και στην Ξάνθη, με τα μειονοτικά κόμματα Αλληλεγγυη και Πεπρωμένο. Θεωρήθηκε εθνικώς επικίνδυνο να εξαρτάται ο σχηματισμός κυβέρνησης από τους δυο μειονοτικούς (ενώ δεν πειράζει να εξαρτάται από τον κ. Κατσίκη ή τον κ. Συμπιλίδη) και μπροστά στους «εθνικούς λόγους» κανένα κόμμα δεν έκανε μεγάλη φασαρία, πολύ περισσότερο που το σύστημα ήταν κατά τα άλλα βολικό. Και άλλες εκλογικές ακροβασίες έχουν γίνει για να περιοριστεί η μειονότητα, όπως οι τερατώδεις Υπερνομαρχίες Ροδόπης-Έβρου και Καβάλας-Δράμας-Ξάνθης (gerrymandering το λένε αυτό στις ΗΠΑ). Αλλά με αντιδημοκρατικά τερτίπια ποτέ δεν προωθήθηκε η ενσωμάτωση των μειονοτήτων -ενώ μια εκδήλωση της ετερογονίας των σκοπών είναι ότι τώρα εκλέγονται (με τα μέινστριμ κόμματα) τουλάχιστον 3, κάποτε 4 μειονοτικοί βουλευτές αντί των δύο (αλλά ανεξάρτητων) που αποτέλεσαν εθνικό κίνδυνο το 1989.
Από την άλλη, κανένα εκλογικό σύστημα δεν μπορεί να εξασφαλίσει αυτοδυναμία «ανεξαρτήτως αποτελεσμάτων». Στην Ιταλία αποφασίστηκε να καθιερωθούν μονοεδρικές περιφέρειες για το 1/3 των εδρών, έτσι ώστε να ευνοούνται οι σταθερές κυβερνήσεις, αλλά ούτε κυβέρνηση συνεργασίας δεν μπόρεσε να σταθεί και η χώρα οδηγείται και πάλι σε εκλογές. Στα δικά μας, παρά το μπόνους, τον Μάιο του 2012 και τον Ιούνιο του 2012 κανένα κόμμα δεν πλησίασε έστω τις 150 έδρες.
Κι αν συνεχιστεί η φθορά του κυβερνώντος κόμματος, τι θα γίνει; Θα ανεβάσουμε το μπόνους στις 60 ή στις 80 έδρες; Πιο απλό δεν είναι να μάθουμε να λειτουργούμε ευρωπαϊκά, με κυβερνήσεις συνεργασίας;