Φως στον αινιγματικό κόσμο της αρχαίας Φοινίκης

Σε αυτή τη συνοπτική ιστορική μελέτη του, ο Μαρκ Γούλμερ μας εισάγει στον αινιγματικό κόσμο της αρχαίας Φοινίκης, που περιελάμβανε τις πόλεις της Τύρου, της Σιδώνας, της Βηρυτού, της Βύβλου και άλλων, κατά μήκος της παραλιακής Συροπαλαιστίνης (γεωγραφικός όρος που δηλώνει μια μεγάλη περιοχή της Μέσης Ανατολής όπου βρίσκονται το Ισραήλ, ο Λίβανος, τμήματα της Συρίας και η δυτική Ιορδανία).

Οι παρακείμενες Οροσειρές του Λιβάνου και του Αντιλιβάνου δημιούργησαν ένα διαιρεμένο τοπίο που δεν ευνόησε την πολιτειακή ενότητα, αλλά αντίθετα τον ατομικισμό, λόγω της εμπορικής αντιπαλότητας που αναπτύχθηκε ανάμεσα στις πόλεις-κράτη.
Ετσι, οι πολίτες αυτοπροσδιορίζονταν με βάση τον τόπο καταγωγής τους. Λόγου χάρη έλεγαν «είμαι από την Τύρο» αντί να έχουν μια κοινή εθνική ταυτότητα ως «Φοίνικες» ή «Χαναναίοι» (όπως τους ονόμαζε ο υπόλοιπος αρχαίος κόσμος).
MARK WOOLMER
Φοίνικες – Ιστορία και Πολιτισμός – Μια εισαγωγή
μτφρ. Μαρία Παπαηλιάδη
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σελ. 384

Η έρευνα του φοινικικού πολιτισμού παρουσιάζει για τον ιστορικό μια ιδιαίτερη πρόκληση, καθώς οι αρχαίες βιβλιοθήκες της Συροπαλαιστίνης, όπου υπήρχαν καταγεγραμμένες σε παπύρους οι ιστορίες και οι μυθολογίες της περιοχής, χάθηκαν μέσα στον χρόνο. Τεκμήρια όμως βρίσκονται στις διάσπαρτες μαρτυρίες Ελλήνων και Ρωμαίων συγγραφέων, όπως η χαμένη «Φοινικική Ιστορία» του Φίλωνα του Βύβλιου (2ος αι. μ.Χ.), που σώζεται αποσπασματικά στο απολογητικό κείμενο «Ευαγγελική Προπαρασκευή» του χριστιανού Ευσέβιου Καισαρείας (4ος αι. μ.Χ.).
Τα βιβλικά κείμενα θεωρούνται η πιο ολοκληρωμένη κειμενική πηγή. Γνωρίζουμε από πρώτο χέρι ότι η Σιδώνα και η Τύρος είχαν πολιτικές και οικονομικές αλληλεπιδράσεις με το Ισραήλ. Παράδειγμα, το 860 π.Χ. η πριγκίπισσα της Τύρου Ιεζάβελ γίνεται σύζυγος του Αχαάβ, βασιλιά του Ισραήλ.
Οι Φοίνικες μέσω του θαλάσσιου εμπορίου ανταλλάσσουν ορυκτούς πόρους, ξυλεία λιβανέζικου κέδρου (περιζήτητη για τη δόμηση και τη ναυπηγική), έλαια, κρασί και μπαχαρικά (αναγκαία στις ταφικές τελετουργίες). Το 1100 π.Χ. οι πρωτοπόροι Φοίνικες θαλασσοπόροι χρησιμοποιούν τον Πολικό Αστέρα ώστε να προσανατολίζονται κατά την πλεύση τους. Επεκτείνονται σε όλη τη Μεσόγειο δημιουργώντας μικρές εγκαταστάσεις εμπορικών σταθμών, που μετεξελίσσονται σταδιακά σε μεγαλύτερους οικισμούς/αποικίες (800-600 π.Χ.). Στην Κύπρο, ιδρύοντας το Κίτιον (Λάρνακα), οι Φοίνικες έχουν πρόσβαση στα άφθονα κοιτάσματα χαλκού του νησιού. Στα περίχωρα της φοινικικής Καρχηδόνας στην Τυνησία, βρίσκονται εργαστήρια με καμίνους για την επεξεργασία μετάλλου και κλίβανους μεγάλου μεγέθους για την εξαγωγή της πορφυρής βαφής από το όστρακο murex. Ιδρύοντας το Γκαντίρ (Γάδειρα, Κάδιθ) στην Ισπανία, οι οικιστές έχουν πρόσβαση στην ιβηρική γεωργική ενδοχώρα. Αρχαιολογικά ευρήματα δείχνουν την άνθηση του εμπορίου μεταξύ Ρόδου, Κρήτης, Κυθήρων, Σαρδηνίας, Μάλτας και Γκόζο, νησιά της Μεσογείου με άφθονα φυσικά λιμάνια και ακτές, που αποτελούσαν σημαντικούς θαλάσσιους δρόμους για τους Φοίνικες.
Οι φοινικικές επιγραφές είναι γραμμένες στο συμφωνογραφικό αλφάβητο 22 χαρακτήρων (ένα σύστημα γραφής όπου κάθε σύμβολο αντιπροσωπεύει ένα σύμφωνο και ο αναγνώστης συμπλήρωνε το κατάλληλο φωνήεν). Μαζί με τα εμπορεύματά τους οι Φοίνικες εξήγαν τη γλώσσα και τη γραφή τους στους λαούς της δυτικής Μεσογείου. Γύρω στο 900 π.Χ. πρώτοι οι κάτοικοι της Κύπρου, λόγω εγγύτητας με τη Συροπαλαιστίνη, υιοθέτησαν το φοινικικό αλφάβητο. Κατόπιν, οι Ελληνες εξέλιξαν τα «φοινικήια γράμματα» στη σημερινή μορφή τους.
Στους ναούς της Βύβλου, της Τύρου και της Σιδώνας λατρευόταν ένα θείο ζεύγος (Εσμούν και Αστάρτη), που φύλασσε και προστάτευε τον βασιλιά, τη δυναστεία του και την πόλη. Ο Εσμούν ήταν θεραπευτικός θεός, όπως μαρτυρούν οι αναθηματικές προσφορές στο ιερό του (Μποστάν ες-Σέιχ). Στην ελληνιστική περίοδο ταυτίστηκε με τον Ασκληπιό, τον Ελληνα θεό της ιατρικής. Η πολυδιάστατη Αστάρτη με την όψη της ως θαλάσσιας θεάς απεικονίζεται σε σιδωνιακά νομίσματα να στέκεται στην πλώρη ενός καραβιού. Οι εορτασμοί του Νέου Ετους (Φεβρουάριος-Μάρτιος) συνέπιπταν με την εαρινή ισημερία, που συμβόλιζε τον θάνατο και την ανάσταση του Μελκάρτ, θεού του ετήσιου κύκλου της βλάστησης της γης. Στην Τύρο, τοποθετούσαν ένα ομοίωμα του Μελκάρτ σε μια τεράστια σχεδία, του έβαζαν φωτιά και το άφηναν να φύγει στη θάλασσα.
Αν και οι Φοίνικες απώλεσαν σταδιακά τα εθνικά χαρακτηριστικά και τη γλώσσα τους με την έλευση των Ελλήνων και των Ρωμαίων στην περιοχή τους, οι αρχαίοι λαοί της παράκτιας Μεσογείου γνώριζαν πολύ καλά ότι κάποτε οι πόλεις τους υπήρξαν αγορές ενός ευφυούς και δεινού θαλάσσιου εμπορικού δικτύου.
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ