Ο Πούτιν καλωσορίζει τον Στάλιν πάλι στο Πάνθεον

Ένας νέος ρωσικός πατριωτισμός αγκαλιάζει το σοβιετικό παρελθόν
Στην Ρωσία, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είναι γνωστός ως ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος και η σοβιετική νίκη είναι η συγκολλητική ουσία του έθνους. Κανείς δεν μπορεί να αμφιβάλει για τα κατορθώματα του Κόκκινου Στρατού ή για την τεράστια θυσία του σοβιετικού λαού. Αλλά το να μυθοποιείται αυτή η νίκη έχει φτάσει να ηρωοποιεί τον Στάλιν.
Στις 10 Νοεμβρίου 1982, ο Σοβιετικός ηγέτης Λεονίντ Μπρέζνεφ [1] πέθανε. Οι συντάκτες της κύριας εφημερίδας της χώρας, της Pravda, αντιμετώπισαν κάτι σαν δίλημμα. Ένα μαύρο πλαίσιο θα περιέβαλλε την πρώτη σελίδα για να δείξει το πένθος. Αλλά πόσο παχύ θα έπρεπε να είναι -το ίδιο μέγεθος όπως για τους απλούς θνητούς, ή ειδικό κατά κάποιον τρόπο; Τελικά, κάποιος σκέφτηκε να κοιτάξει στα αρχεία της εφημερίδας για να δει ποιο μέγεθος είχε χρησιμοποιηθεί όταν πέθανε ο Σοβιετικός ηγέτης Ιωσήφ Στάλιν, το 1953. Η εφημερίδα χρησιμοποίησε ακριβώς το ίδιο πλαίσιο για να ανακοινώσει τον θάνατο του Μπρέζνιεφ.
Αυτό το παχύ μαύρο τετράπλευρο εξακολουθεί να κρατά αιχμάλωτη την ρωσική και σοβιετική ιστορία, περικλείοντας την τρέχουσα κατανόηση με μύθους για το παρελθόν. Οι πολιτικοί της χώρας έχουν εμμονή με τις σοβιετικές δόξες. Έχουν αυτοανακηρυχθεί κληρονόμοι όλων των νικών των σοσιαλιστών προκατόχων τους -είτε στο πεδίο της μάχης είτε στο διάστημα είτε στα κατορθώματα της μηχανικής. Αυτή η ιστορία είναι πραγματικά εκείνη του κράτους και της πολεμικής μηχανής του, παρά εκείνη του έθνους.
Για πολλούς συνηθισμένους Ρώσους, η εθνική υπερηφάνεια παραμένει σταθερή μέσα σε αυτό το σοβιετικό πλέγμα. Μεταξύ των ιστορικών επιτευγμάτων, μερικά από τα πιο δημοφιλή είναι οι εδαφικές κατακτήσεις [2] των αυτοκρατορικών και σοβιετικών εποχών -για να μην αναφέρουμε τη μετα-σοβιετική προσάρτηση της Κριμαίας. Αυτή η τελευταία προσθήκη ενίσχυσε τα ποσοστά αποδοχής του Ρώσου προέδρου, Βλαντιμίρ Πούτιν: Πολλοί την είδαν ως αποκατάσταση της από μακρού χρόνου χαμένης σοβιετικής στρατιωτικής δόξας.
Ο Πούτιν στις ομιλίες του συγκρίνει συχνά τα επιτεύγματά του με τις νίκες και τις κατακτήσεις του σοβιετικού παρελθόντος. Το μήνυμα είναι σαφές: Είτε σοβιετική είτε όχι, η χώρα βρίσκεται στην ίδια θέση όπως ήταν κάποτε.
ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ
Η ρωσική κυβέρνηση ανέπτυξε πρόσφατα μια τεράστια όρεξη -που αγγίζει την πατριωτική υστερία- για ιστορικές πολιτικές. Το ενδιαφέρον συνδέεται εν μέρει με την 80ή επέτειο του 1939, το έτος που ξέσπασε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος στην Ευρώπη. Μεταξύ των κρίσιμων γεγονότων εκείνης της χρονιάς για την Σοβιετική Ένωση ήταν το σύμφωνο Molotov-Ribbentrop, στο οποίο ο Στάλιν και ο Γερμανός φύρερ, Adolf Hitler [3], μηχανεύτηκαν μυστικά σχέδια για να χωρίσουν την ευρωπαϊκή ενδοχώρα μεταξύ τους. Οι δύο δικτάτορες μοίρασαν την Πολωνία, μια πράξη που, τελικά, οδήγησε το Ηνωμένο Βασίλειο και την Γαλλία να εισέλθουν στην σύγκρουση. Λιγότερο από έναν μήνα μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, ο Στάλιν και ο Χίτλερ υπέγραψαν μια ακόμη συμφωνία: Την Γερμανο-Σοβιετική συνθήκη φιλίας, η οποία περιέγραφε τις σφαίρες επιρροής μεταξύ των δύο δυνάμεων και έδωσε στον Στάλιν την στρατιωτική ευελιξία στα δυτικά σύνορά του για να ξεκινήσει τον Χειμερινό Πόλεμο με την Φινλανδία.
Οι σοβιετικοί ηγέτες χρειάστηκαν 50 χρόνια για να παραδεχθούν την ύπαρξη των μυστικών πρωτοκόλλων. Όταν το έπραξαν, παραδέχτηκαν επίσης ότι ήταν ένα λάθος: Το 1989, την εποχή του προέδρου Μιχαήλ Γκορμπατσόφ [4], η Συνέλευση των Αντιπροσώπων του Λαού αποκήρυξε τις ενέργειες των προκατόχων τους -μεταξύ των οποίων η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν το 1979 και το σύμφωνο Molotov-Ribbentrop.
Οπότε ίσως να προκαλέσει κάποια έκπληξη ότι τους τελευταίους μήνες εμφανίστηκαν στην Ρωσία άρθρα για την αναστήλωση του συμφώνου Molotov-Ribbentrop ως επίτευγμα της σοβιετικής διπλωματίας. Ο Vladimir Medinsky, ο υπουργός Πολιτισμού της Ρωσίας, και ο Sergei Naryshkin, επικεφαλής των μυστικών υπηρεσιών για το εξωτερικό -καθώς και ως διαχειριστής της Εταιρείας Ρωσικής Ιστορίας- έχουν αμφότεροι κάνει δηλώσεις προς τον σκοπό αυτό. Ο Medinsky πρακτικά αποκήρυξε την σύνοδο του 1989 ως τρομερό λάθος. Επιπλέον, βουλευτές του σημερινού ρωσικού κοινοβουλίου μίλησαν ζωηρά για να δικαιολογήσουν την αφγανική περιπέτεια της Σοβιετικής Ένωσης.
Λόγω της ιστορικής έντασης μεταξύ Ρωσίας και Πολωνίας, αναζωπυρωμένης από δηλώσεις όπως αυτές που προαναφέρθηκαν, οι πολωνικές Αρχές δεν προσκάλεσαν τον Πούτιν στην Βαρσοβία για τις τελετές που μνημονεύουν την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ρωσικές πολιτικές προσωπικότητες, όπως ο πρόεδρος του Κοινοβουλίου, Vyacheslav Volodin, και ο πρώην υπουργός Άμυνας, Sergei Ivanov, απάντησαν επιτιθέμενοι στους Πολωνούς ηγέτες και χαρακτηρίζοντας την Πολωνία ως «δορυφόρο» των Ηνωμένων Πολιτειών.
Το σύμφωνο Molotov-Ribbentrop είναι ίσως το πιο πρόσφορο, αλλά όχι το μοναδικό, αμφισβητούμενο κομμάτι της σοβιετικής ιστορίας που οι ρωσικές Αρχές προσπαθούν να αποκαταστήσουν. Η Εταιρεία Στρατιωτικής Ιστορίας της χώρας -υπό τον de facto έλεγχο του Medinsky- έχει ξεκινήσει ανασκαφικές εργασίες στο δάσος Sandarmokh στην Karelis, κοντά στα φινλανδικά σύνορα, όπου η μυστική αστυνομία του Στάλιν πυροβόλησε και έθαψε μαζικά σοβιετικούς πολιτικούς αντιπάλους. Ο σκοπός των ανασκαφών; Να δειχθεί ότι στην πραγματικότητα τα θύματα δεν ήταν διαφωνούντες αλλά αιχμάλωτοι πολέμου του Κόκκινου Στρατού -που δεν εκτελέστηκαν από τους Σοβιετικούς αλλά από τους Φινλανδούς.
ΣΤΑΛΙΝΟΠΟΙΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ
Στην Ρωσία, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος είναι γνωστός ως ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος, και η σοβιετική νίκη είναι η συγκολλητική ουσία του έθνους. Κανείς δεν μπορεί να αμφιβάλει για τα κατορθώματα του Κόκκινου Στρατού ή για την τεράστια θυσία του σοβιετικού λαού. Αλλά το να μυθοποιείται αυτή η νίκη έχει φτάσει να ηρωοποιεί τον Στάλιν. Τα τελευταία χρόνια, οι τηλεοπτικοί προπαγανδιστές έχουν απεικονίσει τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο όχι μόνο ως πόλεμο με τη Ναζιστική Γερμανία αλλά και ως μάχη ενάντια στην Δύση. Οι Ρώσοι θυμούνται όλο και λιγότερο τον ρόλο των Συμμάχων. Εν τω μεταξύ, ο τελετουργικός εορτασμός της Ημέρας της Νίκης στις 9 Μαΐου διογκώνεται από πλευράς μεγαλοπρέπειας κάθε χρόνο. Ο Πούτιν χρησιμοποίησε την εορτή για να ενισχύσει την εξουσία του. Έχει ουσιαστικά ιδιοποιηθεί τη νίκη και έχει γίνει το ζωντανό σύμβολό της, αν και γεννήθηκε επτά χρόνια μετά το τέλος του πολέμου.
Η Ρωσία δεν είναι ούτε ουσιαστικά ούτε τυπικά ο νόμιμος διάδοχος της Σοβιετικής Ένωσης. Πρόκειται για ένα νέο κράτος σχηματισμένο [πάνω] σε δημοκρατικές αρχές. Αλλά υπό τον Πούτιν, η Ρωσική Ομοσπονδία φαίνεται [ως σαν] να είναι ο άμεσος κληρονόμος της Σοβιετικής Ένωσης. Όταν ανώτεροι αξιωματούχοι λένε «εμείς», εννοούν και την Σοβιετική Ένωση. Ακόμα και οι αιματηρές καταστολές της εποχής του Στάλιν δεν φαίνονται πλέον τόσο τρομερές στους απλούς Ρώσους. Στις κοινωνιολογικές δημοσκοπήσεις, οι ερωτηθέντες αναφέρουν όλο και περισσότερο ότι οι ενέργειες αυτές ήταν «πολιτικά δικαιολογημένες» [5].
Ο λόγος για να ανακηρυχθεί η Ρωσική Ομοσπονδία ως διάδοχος αυτής της μυθικής Σοβιετικής Ένωσης είναι απλός: Το καθεστώς του Πούτιν -το οποίο έχει ως τώρα κυβερνήσει την χώρα επί 20 χρόνια- δεν έχει δικό του ιστορικό ή επιτεύγματα, άλλα από την μετατροπή ενός δημοκρατικού κράτους σε αυταρχικό και την λειτουργία του μέσω κολοσσιαίων αποθεμάτων πετροδολαρίων.
Η Ρωσία γνώρισε οικονομική ανάκαμψη στις αρχές της δεκαετίας του 2000, αλλά όχι λόγω του Πούτιν. Αντί γι’ αυτό, οι τιμές του πετρελαίου ήταν υψηλές και η Ρωσία είχε κάνει μια επιτυχή μετάβαση στην οικονομία της αγοράς, χάρη σε μια διαδικασία που ο μεταρρυθμιστής Yegor Gaidar είχε θέσει σε κίνηση στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, η πλήρης πίστωση πρέπει να πάει στον Πούτιν για την τρέχουσα οικονομική ύφεση, η οποία είναι συνέπεια της αυτοεπιβαλλόμενης απομόνωσης της Ρωσίας υπό την ηγεσία του, καθώς και της αύξησης του ρόλου του κράτους στο οικονομικό σύστημα. Και έτσι το σημερινό καθεστώς αναγκάζεται να χειριστεί τα επιτεύγματα της περασμένης Σοβιετικής εποχής, τα οποία είναι σε μεγάλο βαθμό πλασματικά λόγω της χειραγώγησης των επίσημων στατιστικών για να παραμορφώσουν την πραγματικότητα.
Η επίσημη ιστορία έχει σοβιετοποιηθεί -ή μάλλον, σταλινοποιηθεί. Τα επιτεύγματα του καθεστώτος του Στάλιν έχουν γίνει πηγή υπερηφάνειας. Και ξαφνικά οι αξιωματούχοι βιάζονται να υπερασπιστούν το Σύμφωνο Μολότοφ-Ριμπέντροπ και τον Χειμερινό Πόλεμο, όταν, στην πραγματικότητα, αυτές ήταν απολύτως καταστροφικές αποφάσεις που έστειλαν πολλούς στον τάφο.
Όποιος ελέγχει την ιστορική αφήγηση ελέγχει το έθνος. Επιπλέον, οι ηγέτες των εθνών τείνουν να κοιτάζουν στο παρελθόν για μια εικόνα του μέλλοντος. Στην περίπτωση της Ρωσίας, η εικόνα που βλέπουν είναι αυτή ενός αυστηρά αυταρχικού κράτους, τόσο στρατιωτικοποιημένου όσο και ιδεολογικοποιημένου, που ελέγχει την οικονομία, την πολιτική και ακόμη και τις ψυχές των ανθρώπων. Η ρωσική ελίτ μπορεί δικαίως να περιγραφεί ως τα εγγόνια του συμφώνου Molotov-Ribbentrop.
Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/1979-09-01/br…
[2] https://www.levada.ru/en/2019/01/25/national-identity-and-pride/
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2017-09-19/when-stali…
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/1990-03-01/gorbachev-…
[5] https://www.levada.ru/en/2019/04/19/dynamic-of-stalin-s-perception/
Ο ANDREI KOLESNIKOV είναι ανώτερος συνεργάτης και πρόεδρος του Προγράμματος Ρωσικής Εγχώριας Πολιτικής και Πολιτικών Θεσμών στο Carnegie Moscow Center.
foreignaffairs.gr