Το ριζοσπαστικό Ισλάμ στην Βουλγαρία -Μια πρώτη ανάγνωση του φαινομένου

Στην Βουλγαρία ζει σήμερα η μεγαλύτερη αυτόχθονη κοινότητα Μουσουλμάνων από κάθε άλλο κράτος-μέλος της ΕΕ. Ωστόσο, η πλειονότητα της κοινής γνώμης στην Βουλγαρία, όπως και η πολιτική της ελίτ, έχει άγνοια γύρω από το Ισλάμ ως θρησκεία και κοινωνική πρακτική.

Η βουλγαρική εθνική ταυτότητα έχει διαμορφωθεί ιστορικά μέσα από την αντιπαράθεση με το ισλαμικό οθωμανικό κράτος και στην Βουλγαρία ζει σήμερα η μεγαλύτερη αυτόχθονη κοινότητα Μουσουλμάνων [1] από κάθε άλλο κράτος-μέλος της ΕΕ. Ωστόσο, η πλειονότητα της κοινής γνώμης στην Βουλγαρία, όπως και η πολιτική της ελίτ, έχει άγνοια γύρω από το Ισλάμ ως θρησκεία και κοινωνική πρακτική – κάτι που βέβαια δεν παρατηρούμε μόνο στην Βουλγαρία, αλλά ισχύει σε μεγάλο βαθμό τόσο σε άλλες βαλκανικές χώρες όπως και γενικότερα στην Ευρώπη.
Εδώ θα πρέπει να επισημάνουμε την περιορισμένη έρευνα, μέχρι και πρόσφατα, για το ζήτημα της λεγόμενης «θρησκευτικής αναβίωσης» που έχει σημειωθεί στην Βουλγαρία μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την έναρξη της περιόδου εκδημοκρατισμού στην χώρα τόσο ανάμεσα στους Χριστιανούς όσο και ανάμεσα στους Μουσουλμάνους. Όπως, επιπλέον, και την απουσία συστηματικής έρευνας για μια σειρά ειδικότερων θεμάτων, όπως του αντίκτυπου της θρησκευτικής εκπαίδευσης Μουσουλμάνων Βουλγάρων σε χώρες της Μέσης Ανατολής˙ των θρησκευτικών αλληλεπιδράσεων ανάμεσα σε Μουσουλμάνους Βούλγαρους μετανάστες και μουσουλμανικές μεταναστευτικές κοινότητες σε χώρες της Δυτικής Ευρώπης˙ των θρησκευτικών αλληλεπιδράσεων επίσης ανάμεσα στον μουσουλμανικό πληθυσμό της Βουλγαρίας και νεόφερτους Μουσουλμάνους μετανάστες και πρόσφυγες˙ όπως και της επιρροής της λεγόμενης διαδικτυακής προπαγάνδας στον μουσουλμανικό πληθυσμό της Βουλγαρίας [2].
Ένα συναφές ερώτημα που, όπως θα δούμε, έχει απασχολήσει τα ΜΜΕ και τις υπηρεσίες ασφαλείας της γειτονικής χώρας, αφορά τις «υπαρκτές και εν δυνάμει απειλές» από την ριζοσπαστικοποίηση του μουσουλμανικού πληθυσμού για την εθνική ασφάλεια της χώρας. Η ριζοσπαστικοποίηση του μουσουλμανικού πληθυσμού, εκεί όπου έχει παρατηρηθεί, θεωρείται ότι οφείλεται σε εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες και συνθήκες. Στους εξωτερικούς παράγοντες περιλαμβάνονται η φοίτηση Βουλγάρων Μουσουλμάνων σε θεολογικά ιδρύματα της Μέσης Ανατολής και η είσοδος ριζοσπαστικών στοιχείων στην Βουλγαρία -όπως κληρικών, μεταναστών ακόμη και μαχητών του ISIS οι οποίοι διέρχονται από την χώρα (και τέτοιες περιπτώσεις υπολογίζεται ότι υπήρξαν αρκετές στο πρόσφατο παρελθόν) χωρίς ωστόσο να εγκαθίστανται. Στους εσωτερικούς περιλαμβάνονται οι ιδιαίτερες συνθήκες κοινωνικής ανέχειας και περιθωριοποίησης συγκεκριμένων ομάδων, όπως των Ρομά και των Πομάκων, οι οποίες δημιουργούν εύφορο έδαφος για την διάδοση ριζοσπαστικών θρησκευτικών ιδεών, η επιρροή του διαδικτύου, όπως και η λειτουργία μουσουλμανικών εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, τα οποία προαγάγουν ριζοσπαστικές ερμηνείες του Ισλάμ, ενώ ενίοτε το καθεστώς τους δεν είναι πλήρως νόμιμο [3].
Η ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΘΕΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ
Σε συνολικό πληθυσμό 7.364.570 ατόμων, τα 1.606.269 απέφυγαν να δηλώσουν κάποιο θρησκευτικό δόγμα, ενώ 682.000 δήλωσαν «άθεοι» ή «καμία θρησκεία».

Όπως είναι γνωστό υπάρχουν τρεις μεγάλες Μουσουλμανικές κοινότητες στη Βουλγαρία: Οι εθνοτικά Τούρκοι, οι λεγόμενοι Βουλγαρόφωνοι Μουσουλμάνοι, γνωστοί και ως Πομάκοι, και οι Ρομά. Στην πλειονότητά τους είναι Σουνίτες (546.000), ενώ υπάρχει και μια μικρή ομάδα Σιιτών (27.400). Ως ποσοστό του πληθυσμού, οι εθνοτικά Τούρκοι ήταν 588.318 (ή το 8,8%) και οι Ρομά 325.343 ή το 4,9% του συνολικού πληθυσμού με βάση την τελευταία απογραφή του 2011 [5]. Εδώ θα πρέπει να υπογραμμιστεί ότι η πλειονότητα των Ρομά στην Βουλγαρία δηλώνουν Χριστιανοί (με παρουσία και των τριών κύριων χριστιανικών δογμάτων) ενώ υπολογίζεται ότι το ποσοστό των Ρομά που έχει ασπαστεί το Ισλάμ φτάνει το 30%. Στατιστικά στοιχεία, όπως είναι γνωστό, για τον πληθυσμό των Πομάκων δεν υπάρχουν καθώς καταμετρούνται ως εθνοτικά Βούλγαροι [6]. Στην Βουλγαρία υπάρχει και μια μικρή πληθυσμιακά ομάδα νόμιμων μεταναστών από τη Μέση Ανατολή: Το 2013 υπολογίζονταν γύρω στους 10.000 με την πλειονότητά τους να προέρχεται από το Ιράκ, την Συρία και την Τουρκία [7].
Ως προς τους πρόσφυγες και τους αιτούντες άσυλο, μετά το 2012 η Βουλγαρία βίωσε, για τα δικά της μέτρα, μια απότομη αύξηση: Από 1.000 περίπου αιτήσεις που δεχόταν ετησίως μέχρι το 2011, το 2013 ξεπέρασαν τις 7.000, το 2014 τις 11.000 και το 2015 τις 12.000, με τη μεγάλη πλειονότητά τους να προέρχεται από χώρες της Μέσης Ανατολής, όπως η Συρία [8]. Οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες είναι συγκεντρωμένοι στην Σόφια, ενώ μικρότερες ομάδες έχουν εγκατασταθεί κοντά στην πόλη Σβίλενγκραντ κοντά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα, καθώς και στο Χάσκοβο.
Ως προς την οικονομική και κοινωνική θέση του μουσουλμανικού πληθυσμού, γενικά θεωρείται ότι στη μετα-κομμουνιστική Βουλγαρία, η λεγόμενη διαδικασία της μετάβασης είχε ένα ιδιαίτερα σκληρό αντίκτυπο πάνω τους: Για παράδειγμα, τόσο οι εθνοτικοί Τούρκοι όσο και οι Ρομά είχαν μονίμως υψηλά ποσοστά ανεργίας –πχ, το 2011, το 19,3% των Ρομά δήλωναν άνεργοι, έναντι 11,7% των Τούρκων και 6,6% των Βουλγάρων [9]- και χαμηλά επίπεδα εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα ως προς τους Ρομά θεωρείται ότι μετά το 1990 έχουν βιώσει μια ραγδαία επιδείνωση του βιοτικού τους επιπέδου, με σημαντική κοινωνική περιθωριοποίηση, η οποία εκφράζεται μέσα από τα περιβόητα τσιγγάνικα γκέτο των περισσότερων βουλγαρικών πόλεων [10]. Η κοινωνική περιθωριοποίηση των Ρομά με ό,τι αυτό συνεπάγεται (όπως για παράδειγμα η αυξημένη κοινωνική τους παραβατικότητα, η μαζική εξαγορά των ψήφων τους και ιδιαίτερα η όλο και μεγαλύτερη αποξένωσή τους) συνιστά ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα (και που λογικά θα αντιμετωπίσει και στο μέλλον) η Βουλγαρία με δεδομένο, μάλιστα, ότι αποτελούν και το μοναδικό κομμάτι του πληθυσμού που είναι δημογραφικά υγιές σε μια κοινωνία η οποία γερνάει και μειώνεται συνεχώς τα τελευταία 30 χρόνια.
Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ
Τα κύρια θεσμικά όργανα της Μουσουλμανικής Κοινότητας είναι η Αρχιμουφτεία (Главно мюфтийство) και το Ανώτατο Μουσουλμανικό Συμβούλιο (Висш духовен съвет). Η Αρχιμουφτεία αντιπροσωπεύει όλους τους Μουσουλμάνους της Βουλγαρίας, ανεξαρτήτως της εθνότητάς τους και το ιδιαίτερο δόγμα στο οποίο ανήκουν (Σουνίτες ή Σιίτες). Το 2015, η Αρχιμουφτεία περιελάμβανε 21 Μουφτείες, με 1.000 περίπου καταγραμμένους Ιμάμηδες και 1.156 τζαμιά (η συγκεκριμένη εκτίμηση των τζαμιών αφορά το 2010) [11]. Ο αρμόδιος θεσμός που επιβλέπει την σχέση ανάμεσα στο βουλγαρικό κράτος και τα θρησκευτικά δόγματα είναι η Διεύθυνση Θρησκευτικών Δογμάτων (Дирекцията по религиозните вероизповедания). Η ετήσια επιχορήγηση του βουλγαρικού κράτους προς τη μουσουλμανική κοινότητα είναι ιδιαίτερα χαμηλή: το 2014 υπολογιζόταν στα 180.000 ευρώ [12], γεγονός που αδιαμφισβήτητα έχει διευκολύνει τη διείσδυση και επιρροή ξένων οργανώσεων και κρατών, μέσω της παροχής χρηματοδότησης και δωρεών, κυρίως της Τουρκίας, αλλά και αραβικών κρατών, όπως και του Ιράν που παρέχει χρηματοδότηση στη μικρή σιιτική κοινότητας της Βουλγαρίας. Υπολογίζεται για παράδειγμα ότι το 40% του προϋπολογισμού της Αρχιμουφτείας για εκπαιδευτικούς σκοπούς καλύπτεται από την Τουρκία [13], ενώ πληροφορίες στον βουλγαρικό Τύπο αναφέρουν περίπου 200 ιμάμηδες των οποίων οι μισθοί καταβάλλονται από τη Ντιανέτ (την τουρκική Διεύθυνση Θρησκευτικών Θεμάτων) [14]. Εκπρόσωποι της Ντιανέτ υπηρετούν στην τουρκική πρεσβεία στην Σόφια, όπως και στα τουρκικά προξενεία στο Πλόβντιφ (Φιλιππούπολη) και το Μπουργκάς, και είναι αυτοί που αποφασίζουν σε ποιους ιμάμηδες θα δοθούν χρήματα και πόσα. Περίπου 22 υπάλληλοι της Ντιανέτ υπηρετούν στην Βουλγαρία, σε διάφορες Μουφτείες και θρησκευτικά σχολεία, με πρόσκληση της Αρχιμουφτείας, η οποία έχει αυτό το δικαίωμα –με βάση και τον νόμο περί Θρησκευτικών Δογμάτων του 2002 [15]. Συνολικά υπολογίζεται ότι η Αρχιμουφτεία λαμβάνει 2 εκατ. λέβα μηνιαίως από το τουρκικό κράτος [16]. Εδώ να υπενθυμίσουμε ότι για την περίπτωση της Τουρκίας, η παροχή χρηματοδότησης επιτράπηκε από το 1999 και ύστερα έπειτα από συμφωνία της τότε βουλγαρικής κυβέρνησης του Ivan Kostov με την Άγκυρα.
Τέλος, να αναφέρουμε και την διαμάχη που ξέσπασε την δεκαετία του ‘90 στους κόλπους της μουσουλμανικής κοινότητας, όταν ο Αρχιμουφτής Νεντζίμ Γκέντζεφ (Неджим Генджев) ο οποίος είχε τοποθετηθεί στην θέση του το 1988 από το καθεστώς Zhivkov αμφισβητήθηκε μετά το 1992 από το Κίνημα για Δικαιώματα και Ελευθερίες (Движението за права и свободи, το κόμμα της τουρκικής μειονότητας) με αποτέλεσμα την συγκρότηση ενός νέου Ανώτατου Μουσουλμανικού Συμβουλίου καθώς και την εκλογή ενός νέου «Αρχιμουφτή» του Φίκρι Σάλι Χασάν (Фикри Сали Ηasan) [17]. Η ανοιχτή αντιπαράθεση στο εσωτερικό του ανώτερου μουσουλμανικού κλήρου, η οποία διήρκησε για περισσότερο από μια δεκαετία -η κατάσταση εξομαλύνθηκε μόλις το 2005 με την εκλογή του Μουσταφά Άλι Χάτζι (Мустафа Алиш Хаджи) ως Αρχιμουφτή θεωρείται ότι υπονόμευσε το κύρος του στον μουσουλμανικό πληθυσμό, διευκολύνοντας ριζοσπαστικές επιρροές.
Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ
Το 1998 συγκροτήθηκε το Ανώτατο Ισλαμικό Ινστιτούτο (Висш ислямски институт) ως ένα ίδρυμα για την παροχή πανεπιστημιακής εκπαίδευσης σε κληρικούς και θεολόγους [18]. Το συγκεκριμένο ίδρυμα ωστόσο δεν είναι αναγνωρισμένο από το βουλγαρικό κράτος και τα διπλώματα που παρέχει δεν αναγνωρίζονται από τις βουλγαρικές Αρχές. Οι κτιριακές υποδομές του θεωρούνται ιδιαίτερα φτωχές, το διδακτικό προσωπικό χαμηλού επιπέδου, ενώ για την λειτουργία του εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την χρηματοδότηση της Τουρκίας και άλλων μεσανατολικών κρατών [19]. Στην Βουλγαρία λειτουργούν τρία δευτεροβάθμια μουσουλμανικά σχολεία (στις πόλεις Σούμεν, Ρούσε και Μόμτσιλγκραντ) τα οποία είναι αναγνωρισμένα από το Υπουργείο Παιδείας. Η Αρχιμουφτεία παρέχει οικονομική υποστήριξη, ωστόσο τα τρία δευτεροβάθμια σχολεία εξαρτώνται για την λειτουργία τους από χρηματοδότηση του τουρκικού κράτους (το οποίο καλύπτει την στέγαση και διατροφή των μαθητών) [20] με τις θέσεις των υποδιευθυντών να καλύπτονται από Τούρκους υπαλλήλους της Ντιανέτ. Στο πρόγραμμά τους, εκτός των υποχρεωτικών μαθημάτων που προβλέπει το πρόγραμμα του βουλγαρικού Υπουργείου Παιδείας, περιλαμβάνεται η διδασκαλία του Ισλάμ, της τουρκικής και της αραβικής γλώσσας. Τα τελευταία χρόνια το τουρκικό κράτος χρηματοδοτεί και την κατασκευή ενός νέου θρησκευτικού γυμνασίου στο Μόμτσιλγκραντ, χωρητικότητας 1.500 μαθητών [21].
Πέραν των τριών δευτεροβάθμιων σχολείων, αρκετές μουσουλμανικές κοινότητες παρέχουν και τα λεγόμενα κορανικά μαθήματα, τα οποία δεν ελέγχονται από το Υπουργείο Παιδείας και χρηματοδοτούνται από διάφορα θρησκευτικά ιδρύματα και άτομα του εξωτερικού [22], αφήνοντας υπόνοιες ότι προαγάγουν ριζοσπαστικές ερμηνείες του Ισλάμ.
Το ζήτημα της μη κρατικής αναγνώρισης του Ανώτατου Ισλαμικού Ινστιτούτου όπως και το, κατά γενική ομολογία, προβληματικό επίπεδο εκπαίδευσης που παρέχει, έχει αντικειμενικά ευνοήσει την θεολογική πανεπιστημιακή εκπαίδευση Βουλγάρων Μουσουλμάνων εκτός της χώρας, σε θεολογικές σχολές και πανεπιστήμια της Μέσης Ανατολής (στην Τουρκία, την Ιορδανία, την Αίγυπτο και την Σαουδική Αραβία), με την σύμφωνη γνώμη της Αρχιμουφτείας και χρηματοδότηση από την Τουρκία και διάφορα ιδρύματα της Μέσης Ανατολής. Το ζήτημα αυτό, της φοίτησης δηλαδή Βουλγάρων σε θεολογικές σχολές του εξωτερικού δεν είναι καινούργιο: Πριν από το 1989, Βούλγαροι Μουσουλμάνοι φοιτούσαν σε θεολογικές σχολές μουσουλμανικών Δημοκρατιών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης. Ωστόσο, η φοίτηση Βουλγάρων Μουσουλμάνων σε θεολογικά ιδρύματα της Μέσης Ανατολής προβληματίζει έντονα καθώς θεωρείται ότι με την επιστροφή τους στην Βουλγαρία οι συγκεκριμένοι κληρικοί μεταφέρουν «ακραίες θρησκευτικές αντιλήψεις» [23].
ΟΙ ΦΟΡΕΙΣ ΤΩΝ ΣΑΛΑΦΙΚΩΝ ΕΠΙΡΡΟΩΝ
Η κυρίαρχη ερμηνεία του Ισλάμ στην Βουλγαρία είναι η σουνιτική και εντάσσεται στην λεγόμενη χαναφιτική παράδοση (Hanafi Sunni tradition). Μετά το 1989 και το άνοιγμα της βουλγαρικής κοινωνίας, οι Μουσουλμάνοι της χώρας εκτέθηκαν και σε διαφορετικές, πιο ριζοσπαστικές ερμηνείες του Ισλάμ και ιδιαίτερα του σαλαφισμού, με την έννοια μιας αυστηρής, πουριτανικής και κατά γράμμα προσέγγισης του Ισλάμ η οποία διακρίνεται για την εχθρότητά της προς πάσης φύσεως «άπιστους», μέσω ξένων κληρικών που κατέφτασαν στην Βουλγαρία, της δράσης των λεγόμενων φιλανθρωπικών ιδρυμάτων από τη Μέση Ανατολή (από χώρες όπως η Αίγυπτος, η Ιορδανία και η Σαουδική Αραβία), της φοίτησης Μουσουλμάνων σε ισλαμικά θεολογικά ιδρύματα της Μέσης Ανατολής και της μετανάστευσης στην Δυτική Ευρώπη και της επαφής με τις εκεί μεταναστευτικές μουσουλμανικές κοινότητες [24].
Φιλανθρωπική βοήθεια από τη Μέση Ανατολή άρχισε να καταφθάνει από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 στην Βουλγαρία -από ΜΚΟ και ιδιώτες χωρών όπως η Σαουδική Αραβία, η Ιορδανία και το Κουβέιτ, ενώ η Τουρκία και το Ιράν παρείχαν φιλανθρωπική βοήθεια βάσει διμερών κρατικών συμφωνιών [25]. Η βοήθεια αυτή χρηματοδότησε την κατασκευή και ανακαίνιση τζαμιών, την λειτουργία κορανικών σχολείων και οικοτροφείων, την έκδοση και διανομή θρησκευτικών κειμένων, όπως και το προσκύνημα στη Μέκκα. Την ίδια περίοδο Μουσουλμάνοι κληρικοί από τη Μέση Ανατολή αρχίζουν να καταφτάνουν στην Βουλγαρία, να επισκέπτονται περιοχές με μουσουλμανικούς πληθυσμούς και να κηρύττουν. Η εισαγωγή σαλαφικών ιδεών διευκολύνθηκε και από την επιστροφή Μουσουλμάνων που είχαν φοιτήσει σε θεολογικά πανεπιστήμια της Μέσης Ανατολής, ατόμων που με την επιστροφή τους έγιναν Ιμάμηδες ή άρχισαν να διδάσκουν στα κορανικά σχολεία τα οποία και άνοιξαν: Το 2014 ο αριθμός τους ανερχόταν στα 90 άτομα από αραβικές χώρες –30 απόφοιτοι από την Ιορδανία, 30 από την Σαουδική Αραβία και άλλοι 30 από την Αίγυπτο και άλλες αραβικές χώρες [26]. Συνολικά υπολογίζεται ότι ο ένας στους 4 νέους ιμάμηδες έχει αποφοιτήσει από πανεπιστήμια της Τουρκίας και άλλων κρατών της Μέσης Ανατολής [27].
Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΡΡΟΩΝ
Ριζοσπαστικές/σαλαφικές επιρροές εξαπλώνονται τα τελευταία δέκα χρόνια ανάμεσα σε Μουσουλμάνους της Βουλγαρίας και ιδιαίτερα ανάμεσα σε κοινότητες των Ρομά. Πανεπιστημιακή έρευνα διαπίστωνε σχετικά ότι «η ριζοσπαστικοποίηση των νέων (Μουσουλμάνων Ρομά), την οποία βλέπουμε στα σχολεία, παίρνει διάφορες μορφές. Καταστρέφουν χριστουγεννιάτικα δέντρα ως “ειδωλολατρικά σύμβολα”, χρησιμοποιούν γλώσσα μίσους με όρους όπως άπιστοι και γκιαούρηδες, γονείς παιδιών αρνούνται να συνομιλήσουν με διευθυντές σχολείων διότι είναι γυναίκες, τα παιδιά μαθαίνουν ότι οι Βούλγαροι έφτασαν εδώ και ενάμιση αιώνα στα εδάφη τους, και ότι έτσι όπως ήρθαν μπορεί και να φύγουν» [28].

Το ζήτημα έχει απασχολήσει και τις βουλγαρικές υπηρεσίες ασφαλείας, με γνωστότερη την περίπτωση ομάδων Ρομά στις πόλεις Πάζαρντζικ, Πλόβντιφ, Ασένοβγκραντ και Νόβα Ζαγκόρα. Ο βασικός πυρήνας υποστηρικτών του Σαλαφισμού, 50 με 60 άτομα, εντοπίστηκε σε συνοικίες Ρομά στην πόλη Πάζαρντζικ, με ανεπίσημο αρχηγό τους τον Ahmed Musa Ahmed. Λίγα πράγματα είναι γνωστά για το παρελθόν του Musa: Φημολογείται ότι προσηλυτίσθηκε στο Ισλάμ την δεκαετία του 1990 στην Αυστρία, ενώ ήρθε σε επαφή με σαλαφικές ιδέες όταν παρακολουθούσε ένα φροντιστήριο κορανικών μαθημάτων στη Βουλγαρία (το οποίο και έκλεισαν το 2007 οι βουλγαρικές Αρχές). Ο Musa έχει βρεθεί ενώπιον της βουλγαρικής δικαιοσύνης τρεις φορές –το 2004, το 2012 και το 2015 [29]- και το 2014 καταδικάστηκε σε ένα χρόνο φυλάκιση και χρηματικό πρόστιμο 5.000 λέβα βάσει τριών κατηγοριών: Κήρυξη αντιδημοκρατικής ιδεολογίας, καθοδήγηση ομάδας με αντιδημοκρατική ιδεολογία και κήρυξη μίσους [30].
Η στρατολόγηση των Ρομά σε ομάδες Σαλαφιστών θεωρείται ότι έχει επιτευχθεί κυρίως μέσα από την παροχή κινήτρων -όπως της εύρεσης εργασίας ακόμη και συζύγων – σε νεαρά άτομα με σημαντικά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Στις συγκεκριμένες ομάδες έχουν εκδηλωθεί και περιστατικά δημόσιας υποστήριξης προς τον ISIS, ενώ έχουν προσφέρει και λογιστική υποστήριξη σε διερχόμενους μαχητές του. Σε αντίθεση ωστόσο με χώρες των Δυτικών Βαλκανίων, δεν έχουν καταγραφεί περιστατικά Ρομά ή άλλων Μουσουλμάνων της Βουλγαρίας που να έχουν πάει να πολεμήσουν στην Συρία ή στη Μέση Ανατολή. Σαλαφικές επιρροές έχουν επίσης εντοπισθεί σε χωριά των Πομάκων, κυρίως σε θέματα ενδυμασίας και κοινωνικής συμπεριφοράς, στις δυτικές περιοχές της οροσειράς της Ροδόπης [31]. Αντίθετα, δεν έχουν εντοπισθεί σαλαφικές επιδράσεις στους κόλπους της Τουρκικής μειονότητας.
ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΛΑΜΙΚΗΣ ΒΙΑΣ
Γενικά θεωρείται ότι από το 1990 μέχρι και σήμερα δεν έχει υπάρξει ανάμιξη Βουλγάρων πολιτών σε πράξεις ισλαμικής βίας στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό, εκτός από μια περίπτωση: Την επίθεση σε Προτεστάντη Ρομά κληρικό στο Πάζαρντζικ, τον Μάιο του 2011, από 4 Σαλαφιστές Ρομά [32]. Τον Ιούλιο του 2012 σημειώθηκε και η τρομοκρατική επίθεση εναντίον λεωφορείου που μετέφερε Ισραηλινούς τουρίστες στην πόλη Μπουργκάς, με 6 συνολικά νεκρούς, η οποία ωστόσο έχει αποδοθεί στην οργάνωση Χεζμπολάχ του Λιβάνου [33].
Η ΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΒΟΥΛΓΑΡΙΚΩΝ ΑΡΧΩΝ
Το ζήτημα της διείσδυσης των σαλαφικών επιρροών και της ενδεχόμενης ριζοσπαστικοποίησης του μουσουλμανικού πληθυσμού της χώρας έχει αρχίσει να απασχολεί τις βουλγαρικές Αρχές, όπως το Υπουργείο Εσωτερικών και την Κρατική Υπηρεσία Εθνικής Ασφάλειας, ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1990. Εξελίξεις όπως οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και η κλιμάκωση των επιθέσεων σε ευρωπαϊκό έδαφος, ιδιαίτερα μετά την έναρξη της λεγόμενης «Αραβικής Άνοιξης», ενέτειναν την προσοχή των βουλγαρικών Αρχών. Από τις ενέργειες στις οποίες έχουν προβεί οι βουλγαρικές Αρχές ασφαλείας περιλαμβάνονται η διακοπή λειτουργίας φιλανθρωπικών ιδρυμάτων από τη Μέση Ανατολή, η απέλαση ιεραποστόλων, η σύλληψη και απέλαση διερχόμενων τζιχαντιστών, η παρακολούθηση μεταναστών και αιτούντων ασύλου από τη Μέση Ανατολή, όπως και η άσκηση δικαστικών διώξεων, όπως αυτή του 2012 εναντίον 12 Ιμάμηδων και ενός Μουφτή. Η δίκη ολοκληρώθηκε τον Απρίλιο του 2014 με μια σειρά από καταδικαστικές αποφάσεις. Έχει ενδιαφέρον να αναφέρουμε κάποιες από αυτές. Στην περίπτωση του Ιμάμη Σαϊντ Μουτλού (Саид Мутлу) από την κωμόπολη Σέρνιτσα –κοντά στα ελληνοβουλγαρικά σύνορα– το δικαστήριο δέχτηκε την εισαγγελική κατηγορία ότι ο Μουτλού ηγείτο «παράνομης οργάνωσης υπό το όνομα Αλ Ουάκφ αλ Ισλαμί (Ал Уакф ал Ислями), παρακλάδι σαουδαραβικής οργάνωσης, έχοντας στόχους οι οποίοι παραβιάζουν τον Ποινικό Κώδικα, συγκεκριμένα κηρύττοντας «μια αντιδημοκρατική ιδεολογία, εναντίον … της διάκρισης των Εξουσιών, της ελευθερίας, της μορφής του κράτους, της υπεροχής του Νόμου, βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων όπως της ισότητας των δύο φύλων και της θρησκευτικής ελευθερίας μέσω της διδασκαλίας της ιδεολογίας του σαλαφισμού» [34].
Τέλος, να αναφερθεί και η τροποποίηση του Ποινικού Κώδικα τον Ιούνιο του 2015, όπως και η σύνταξη μιας Εθνικής Στρατηγικής για την Αντιμετώπιση της Ριζοσπαστικοποίησης και της Τρομοκρατίας. Στο έγγραφο σε διάφορα σημεία του υπογραμμίζεται ότι «… τα τελευταία χρόνια υπάρχει η τάση εξάπλωσης και ενίσχυσης του ριζοσπαστισμού … Το πέρασμα από το έδαφος της Βουλγαρίας ξένων μαχητών και η επιστροφή τους στις χώρες καταγωγής γεννά κινδύνους και απειλές για την ασφάλεια … της Βουλγαρίας. Συγκεκριμένοι κίνδυνοι για την χώρα προέρχονται από τα κύματα παράνομων μεταναστών από περιοχές και χώρες κρίσης προς την Ευρώπη … Η πιθανότητα διείσδυσης στο έδαφός μας ριζοσπαστικοποιημένων και τρομοκρατικών στοιχείων και ομάδων από αυτά τα κύματα είναι μεγάλη. Κίνδυνοι ριζοσπαστικοποίησης για την Δημοκρατία της Βουλγαρίας υπάρχουν και σε σχέση με την εκπαίδευση δικών μας πολιτών σε θρησκευτικά ιδρύματα εκτός της χώρας … Η ακραία φτώχεια, η κοινωνική απομόνωση και η περιθωριοποίηση η οποία χαρακτηρίζει κάποιες κοινότητες στη χώρα, τις κάνουν πιο ευάλωτες απέναντι στον θρησκευτικό ριζοσπαστισμό και άλλες ιδεολογίες» [35]. Το έγγραφο προτείνει διάφορα μέτρα για την αντιμετώπιση του ριζοσπαστισμού μεταξύ των οποίων «την επεξεργασία μηχανισμού και συγκεκριμένων δεικτών για αναγνώριση, παρατήρηση και εκτίμηση των κινδύνων ριζοσπαστικοποίησης σε συγκεκριμένα τμήματα της κοινωνίας. (Την) συγκρότηση ενός συστήματος για την έγκαιρη ανάγνωση εκδηλώσεων ριζοσπαστικοποίησης» [36].
ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΕΝΟ, ΑΛΛΑ…
Το φαινόμενο του ριζοσπαστικού Ισλάμ παραμένει περιορισμένο στην Βουλγαρία, 27 χρόνια μετά το άνοιγμα της βουλγαρικής κοινωνίας και τις πρώτες επαφές του μουσουλμανικού πληθυσμού με ριζοσπαστικές ερμηνείες του Ισλάμ. Η απήχησή του έχει περιοριστεί σε ένα μικρό αριθμό Ρομά και Πομάκων, οικονομικά ευάλωτων και κοινωνικά περιθωριοποιημένων κυρίως, ενώ απουσιάζουν από την βουλγαρική κοινωνία περιστατικά εγχώριας ισλαμικής βίας. Η έστω και περιορισμένη ωστόσο παρουσία ομάδων που έχουν ασπαστεί ριζοσπαστικές απόψεις υπογραμμίζει την ανάγκη αντιμετώπισης του τεράστιου θέματος της κοινωνικής περιθωριοποίησης και οικονομικής εξαθλίωσης ευάλωτων ομάδων όπως είναι κυρίως οι Ρομά στην Βουλγαρία σήμερα.
Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΡΗΣΤΙΔΗΣ είναι αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας
foreignaffairs
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Το άρθρο στηρίζεται σε τρέχουσα έρευνα του συγγραφέα στο πλαίσιο της οποίας έχουν δοθεί δύο ομιλίες γύρω από το συγκεκριμένο θέμα: Στις 5 Νοεμβρίου 2018, κατά την διάρκεια της 2ης Ακαδημίας Σπουδών Ασφάλειας Θεσσαλονίκης οργανωμένης από το Κέντρο Μελετών Ασφάλειας και στις 20 Οκτωβρίου 2017 κατά την διάρκεια ημερίδας με θέμα «Οι επιδράσεις του Ισλαμισμού στην Ελλάδα και στο Εγγύς Περιβάλλον», οργανωμένης από την έδρα Ασφάλειας και Στρατηγικής της Ανωτάτης Διακλαδικής Σχολής Πολέμου στην Θεσσαλονίκη.
[2] Για τις διαπιστώσεις αυτές βλ. Mila Mancheva, Chapter II, “Risks of Islamic Radicalization”, σε Radicalisation in Bulgaria. Threats and Trends (collective), Center for the Study of Democracy, Sofia, 2015, pp. 26-28, file:///C:/Users/George/Downloads/Radicalisation-in-Bulgaria_Threats-and… (last access 20.11.2017)
[3] Βλ. για παράδειγμα Mancheva, οπ.παρ, p. 28, επίσης Stefan L. Dimov, “Assessing the Threat of Islamically Motivated Terrorism in Bulgaria”, Master of Science in Defense Analysis, Naval Postgraduate School, Monterey California, December 2015, pp.5, 46-47, file:///C:/Users/George/Downloads/790443.pdf (πρόσβαση 20.11.2017)
[4] Για την Απογραφή του 2011 Βλ. “2011 Population Census – main results”, National Statistical Institute, Sofia, http://www.nsi.bg/census2011/PDOCS2/Census2011final_en.pdf (πρόσβαση 20.11.2017)
[5] ibid
[6] Υπάρχουν διάφορες εκτιμήσεις: Για παράδειγμα ο Dimov αναφέρει 68.000 Πομάκους βάσει διαφόρων πηγών. Dimov, οπ. παρ., p. 26
[7] Mancheva, οπ. παρ., p. 31
[8] Dimov, οπ. παρ., pp 30-31
[9] Mancheva, οπ. παρ., p. 32
[10] Για το ζήτημα της αυξανόμενης περιθωριοποίησης των Ρομά στη μετα-κομμουνιστική Βουλγαρία βλ. για παράδειγμα Yorgos Christidis, “The Roma in post-communist Bulgaria” στο Iskra Baeva, Plamen Mitev (edit.), “University Readings and Researches on Bulgarian History”, IV International Seminar, Smolyan, 11-13 Μαΐου 2006, Universitetsko Izdatelstvo, “Sv. Kliment Ohridski”, Sofia, 2008, pp. 699-713
[11] Οι εκτιμήσεις για την Αρχιμουφτεία περιλαμβάνονται σε Mancheva, οπ. παρ., p. 33
[12] Mancheva, οπ. παρ., p. 33
[13] “Ислямските училища – пълен пансион за сметка на Турция”, clubz.bg, 7 February 2016, https://clubz.bg/34176-islqmskite_uchilishta_pylen_pansion_za_smetka_na_… (πρόσβαση 25.10.2018)
[14] Trud, 14 January 2016, https://trud.bg/article-5233462/ (πρόσβαση 25.10.2018)
[15] ibid
[16] ibid
[17] Βλ. Yorgos Christidis, “The State of Islam in post-communist Bulgaria”, Church Studies, Νίς, 5-2008, pp. 345-359
[18] Βλ. την σχετική ιστοσελίδα του ιδρύματος https://www.islamicinstitute-bg.org/
[19] Οι εκτιμήσεις για το Ανώτατο Μουσουλμανικό Ινστιτούτο περιλαμβάνονται σε Mancheva, οπ. παρ., pp. 33-34
[20] “Ислямските училища – пълен пансион за сметка на Турция”
[21] Trud, 14 January 2016, https://trud.bg/article-5233462/
[22] Mancheva, οπ. παρ., p. 34
[23] Βλ. για παράδειγμα Маргарита Колева, “Какви са заплахите от проникване на радикален ислям в България?”, 19 октомври 2017, Darik News, https://dariknews.bg/novini/bylgariia/kakvi-sa-zaplahite-ot-pronikvane-n… (πρόσβαση 20.10.2018)
[24] Για τις διαπιστώσεις αυτές βλ. Mancheva, οπ. παρ., p. 35
[25] Ibid, p. 35
[26] Ibid, p. 36
[27] Συνέντευξη με αστυνομική πηγή που επιθυμεί να παραμείνει ανώνυμη, Σόφια, 3 Νοεμβρίου 2018
[28] “Проф. Дронзина пред Nbox: Радикализацията у нас става масова, касае всички етноси”, N.box, 13 October 2016, https://nbox.bg/index.php?option=com_k2&view=item&id=37580:prof-dronzina… (πρόσβαση 27.10.2018)
[29] Οι πληροφορίες για τον Musa περιλαμβάνονται σε Mancheva, οπ. παρ., pp. 37-38
[30] “Действие първо: На прицел в съдебната зала – религията на 13 имами”, Kapital, 24 April 2014, https://www.capital.bg/blogove/pravo/2014/04/24/2287217_deistvie_purvo_n… (πρόσβαση 25.10.2018)
[31] Mancheva, οπ. παρ., p. 42
[32] “Роми пребиха пастор, дават им 15 денонощия арест”, 24 часа, 2 May 2011, https://www.24chasa.bg/Article/875796 (πρόσβαση 10.11.2017)
[33] “Hezbollah linked to Burgas bus bombing in Bulgaria”, BBC News, 5 February 2013, https://www.bbc.com/news/world-europe-21342192 (πρόσβαση 20.11.2017)
[34] “Действие първо: На прицел в съдебната зала – религията на 13 имами”, Kapital, 24 April 2014, https://www.capital.bg/blogove/pravo/2014/04/24/2287217_deistvie_purvo_n… (πρόσβαση 25.10.2018)
[35] “Стратегията за противодействие на радикализацията и тероризма (2015 – 2020 г.)”, Репу̀блика Бълга̀рия, Министерски съвет, no date provided, http://www.strategy.bg/StrategicDocuments/View.aspx?lang=bg-BG&Id=979 (πρόσβαση 29.10.2018)
[36] ibid.