Εμμανουήλ Ροΐδης -Πανδαμάτειρα και Πανδαμάτωρ

Από τα Διηγήματα του Εμμανουήλ Ροΐδη

Τοὺς ἀπαύστως παραπονουμένους διὰ τὰ καύματα τοῦ Ἰουλίου, τὸν κονιορτόν, τὸν Δήμαρχον, τὴν λειψυδρίαν καὶ ῥυπαρότητα τῶν δρόμων Ἀθηναίους συμβουλεύομεν ν’ ἀποδημήσωσιν ἐπὶ ἕνα μῆνα, οὐχὶ Ἰούλιον ἀλλὰ καὶ Ἀπρίλιον, εἰς Κάϊρον τῆς Αἰγύπτου. Ἐκεῖ θέλουσι μάθῃ οἱ μεμψίμοιροι οὗτοι πῶς τὰ αὐγὰ ἐκθετόμενα εἰς τὸ παράθυρον ψήνονται εἰς τὸ διάστημα τῆς ἀπαγγελίας ἑνὸς Πάτερ Ἡμῶν, καὶ σκληρύνονται ἂν τύχη βραδύγλωσσος ὁ ἀπαγγέλλων• ἐκεῖ θὰ ἴδωσιν οἰκίας, πνέοντος τοῦ λιβός, δένδρα, ὀχήματα, διαβάτας, ὄνους καὶ καμήλους, ἐξαφανιζόμενα εἰς πυκνὸν νέφος μαύρου ὡς τὴν πίσσαν κονιορτοῦ, οὐχ μεταφορικῶς, ὡς ὁ ἀθηναϊκός, ἀποτυφλοῦντος, ἂλλὰ πράγματι μεταβάλλοντος εἰς τυφλούς, ὀφθαλμιῶντας ἢ μονοφθάλμους τὸ ἓν τέταρτον τουλάχιστον τῶν Αἰγυπτίων, καὶ τοῦτο ἐνῶ ὑπάρχει πρόχειρον πρὸς κατάβρεγμα τὸ θολὸν ρεῦμα τοῦ ἀκενώτου Νείλου· έκεῖ θέλουσι διδαχθῇ πῶς σβύνουσι τὴν δίψαν διά διαλύσεως κίτρινου βορβόρου οἱ μὴ ἔχοντες νὰ δώσωσι πεντάλεπτον δι’ ἕκαστον ποτήριον ὕδατος διηθημένου καὶ πῶς ἐφευρέθησαν τὰ χάρτινα περιλαίμια ὑπὸ τῶν δυστροπούντων νὰ καταβάλωσιν ἓν καὶ ἥμισυ φράγκον διὰ πλύσιμον ἑκάστου ὑποκαμίσου.
Ἐξ ὅλων ὅμως τῶν πληγῶν τῆς Αἰγύπτου, ἢ μάλλον βασανίζουσα τοὺς πρὸ εἰκοσάδος ἐτῶν καὶ λήγοντος τοῦ ἔαρος συγκατοίκους μου ἐν τῷ τότε ἀρίστῳ τοῦ Καΐρου Βασιλικῷ Ξενοδοχείῳ) ἦτο ὅτι δὲν ὑπήρχε τρόπος νὰ κοιμηθῇ τις μόνος, οὐδέ κἂν εὔκολον νὰ γνωρίζῃ ἀκριβῶς τίνας εἶχεν ἑκάστοτε εἰς τὴν κλίνην του συντρόφους, Ἀνὰ πάντα τῷ ὄντι δηλωτικὸν τῆς παρουσίας των κνισμόν, ἐδικαιοῦτο μετ’ ἴσης πιθανότητας νὰ ὑποθέσῃ ὅτι συνεκόμισε φθεῖρας ἐκ τοῦ χθεσινοῦ περιπάτου εἰς τὸ Καγκαλῆ Παζάρ, ὅτι περιπατεῖ ἐπ’ αὐτοῦ κάνθαρος, ὅτι τὸν ἐμίανε δυσώδης κορέος, ἢ ἐκεντήθη ὑπὸ ἰοβόλου σκορπιοῦ.
Ἐκ τούτου συνέβαινεν ὅτι εὐθὺς μετὰ τὸ πρόγευμα ἀπεσύρετο μὲν ἕκαστος ἡμῶν εἰς τὸ δωμάτιόν του πρὸς μεσημβρινὸν ὕπνον, μετά τινα ὅμως λεπτὰ ἔβλεπέ τις πάντας κατὰ σειρὰν συνερχομένους εἰς τὴν ἐν τῷ κέντρῷ τοῦ ξενῶνος μικρὰν αὐλήν, ὡς εἰς τὸ μόνον κατὰ τὰς θερμὰς ὥρας ὁπωσοῦν κατοικήσιμον μέρος. Οἱ τέσσαρες τῷ ὄντι ὑψηλοὶ τοῖχοι τοῦ τετραστέγου οἰκοδομήματος μετέβαλλον τὴν αὐλὴν ταύτην εἰς εἶδός τι φρέατος, καὶ μικρά τις μετὰ πίδακος δεξαμενὴ παρεἶχεν ἂν οὐχὶ πολλὴν δρόσον, τὸ παρήγορον τουλάχιστον κελάρυσμα ὕδατος καταλειβομένου. Εἰς τά πλεονεκτήματα ταῦτα πρέπει νὰ προστεθῇ ὁ τεχνητὸς ζέφυρος γιγαντιαίου κρεμαστοῦ ἀνεμιστηρίου, παλλομένου ὑπὸ εὐρώστου μαύρου, τὸν ὁποῖον, πρὸς μετριασμὸν τοῦ αἰθιοπικοῦ αὑτοῦ ἀρώματος, ἐρράντιζαν μακρόθεν δι’ ὕδατος τῆς Κολωνίας δύο φιλοπαίγμονες Ἀγγλίδες. Οὐδὲ ταῦτα ὅμως οὐδ’ ἡ ἀκατάπαυστος ἐπὶ δίσκων περιφορὰ μοναδικῆς τὴν ποικιλίαν συλλογῆς δροσιστικῶν ἐξ ἀνανάς, ῥόδων, πικροκεράσου, κιτρομήλου, ζιζύφου, ταμαρίνθου καὶ παντὸς ἄλλου καρποῦ καὶ ἄνθους, οὐδὲ τοῦ ἄραβος ταχυδακτυλουργοῦ τὰ θαύματα, οὐδὲ τῆς ἐπαιτούσης ζάκχαριν δορκάδος ἡ χάρις καὶ ἡ ἡμερότης, οὔτε τῶν μεταξοτριχῶν αἰλούρων τῆς Ἀγκύρας αἱ θωπεῖαι, οὔτε τοῦ πολυγλώσσου ψιττακοῦ αἱ προσρήσεις, οὔδ’ αὐτὴ τῆς χαριτοβρύτου ξενοδόχου ἡ παρουσία ἤρκουν νὰ νικήσωσι τῶν πολυώρων ἐκείνων καταναγκαστικῶν συνεδριάσεων τὴν πλῆξιν καὶ τὴν ἀνίαν. Τὸ μόνον κατ’ αὐτῆς κάπως δραστικώτερον ἀντίδοτον ἦτο ἡ ἱλαρότης, τὴν ὁποίαν ἐπροκάλει πάντοτε ἡ ἐμφάνισις ζεύγους τινὸς ἀληθῶς πρωτοτύπου. Περί μὲν τῆς κυρίας ἠδύνατό τις ἐκ πρώτης ὄψεως, ἄνευ δισταγμῶν, νὰ βεβαιώσῃ ὅτι πρὸ τριάκοντα ἢ καὶ περισσοτέρων ἐτῶν ὑπῆρξεν ἐκτάκτως ὡραία· ἀλλ’ ἤδη οὔτε τὸ χρῶμα, οὔτε ἡ κόμη, οὔτε τὰ ὀφρύδια, οὔτε οἱ ὀδόντες οὐδ’ ἄλλο τι ἦτο παρ’ αὐτῇ ἀληθινόν, πλὴν μόνων τῶν κοσμούντων τὰ ὦτα καὶ τοὺς δακτύλους της ἀδαμάντων. Οὐδ’ ἠρκεῖτο εἰς τούτων μόνον τὴν λάμψιν, ἀλλὰ καὶ ἡ ἐνδυμασία αὐτῆς ἡμιλλᾶτο πρὸς τῆς ‘Ἴριδος τὴν ποικιλίαν, ή κόμη ἢ μᾶλλον φενάκη ἀπὸ πρωίας βοστρυχισμένη, τὸ πιλίδιον ἀληθὴς ἀνθών, ὁ πέπλος ἐκ τριχάπτου καὸ οἱ ἑβδομηκονταετεῖς πόδες συνεσφιγμένοι ἐντὸς χρυσοπόρπων ἀτλαζίνων ὑποδημάτων· τὸ δὲ ἐκ πάντων τούτων ἀναδιδόμενον ἄρωμα τοῦ πρὸ ἡμίσεως αἰώνος περιζητήτου ἀποστάγματος Millefiori, τόσον ἰδιάζον καὶ βαρύ, ὥστε ἤρκει μόνον ν’ ἀναγγείλῃ ἀλανθάστως τὴν προσέγγισιν τῆς κυρίας Ὁρτενσίας Βερτολόττη. Οὐχ ἦττον δὲ τοῦ ὑποκειμένου, τῆς ἐνδυμασίας καὶ τῆς ὀσμῆς ἦσαν καὶ οἱ τρόποι αὐτῆς ἰδιόρρυθμοι καὶ ἀρχαϊκοί. Εἰσερχομένη ἐχαιρέτα περιληπτικῶς πάντας, θέτουσα τὴν χεῖρα ἐπὶ τῆς καρδίας, καὶ στρέφουσα ἔπειτα κύκλῳ τὴν κεφαλὴν ἐμοίραζεν ὡς ἀντίδωρον ἀνὰ ἓν βλέμμα καὶ ἓν γλυκὺ μειδίαμα εἰς ἕκαστον ἡμῶν, ἄνευ τῆς ἐλαχίστης ὑποψίας ὅτι ἐφιλοδώρει πράγματα στερούμενα ἀπὸ πολλοῦ πάσης ἀξίας. Ἀλλὰ καὶ οὐδέποτε ἔτεινε τὴν δεξιάν της πρὸς χειραψίαν, ἀλλὰ πάντοτε ὑψηλὰ πρὸς ἀσπασμόν, οὐδ’ ἐκάθιζέ ποτε χωρὶς πρῶτον ὡς ἐκ ἀπροσεξίας νὰ δείξῃ καὶ ἔπειτα νὰ σκεπάσῃ μετὰ προσοχῆς τὸν πόδα, καὶ πλειστάκις, οὐδενὸς μελετῶντος ἐπίθεσιν, ἐλάμβανεν ἦθος ἀμυνομένης. Περὶ δὲ τοῦ κ. Δαβὶδ Βερτολόττη ἀρκεῖ νὰ εἴπωμεν ὅτι ἦτο κατὰ τινα ἔτη νεώτερον τῆς συζύγου του γερόντιον, διδάκτωρ τῶν καλῶν γραμμάτων, ἱππότης τοῦ Ἁγ. Μαυρίκιου, κομψότατος, εὐγενέστατος, ἀλλὰ καὶ κατεχόμενος ὑπὸ τῆς μανίας ν’ ἀπαγγέλλῃ περὶ παντὸς ζητήματος, καὶ ἰδίως καλλιτεχνικοῦ, αὐτοσχεδίους λόγους εἰς γλώσσαν γαλλικὴν προφερομένην ἰταλιστὶ καὶ μάλιστα λομβαρδιστί. Καὶ τοιοῦτο μὲν ἦτο τὸ ἀνδρόγυνον, ἡ δὲ δι’ αὐτοῦ διασκέδασις συνίστατο πρὸ πάντων εἰς τὸ νὰ ὑποκρίνωνται πάντες σφοδρὸν ἔρωτα πρὸς τὴν κυρίαν, περιάγοντες αὐτὴν διὰ τοῦ πλήθους τῶν ἀπαιτήσεων εἰς ἀστειοτάτην ἀμηχανίαν περὶ τὴν προτίμησιν εὐνοουμένου, τὸν δὲ κύριον νὰ ἐνθαρρύνωσι μὲν εἰς αὐτοσχεδιάσματα, μετ’ ὀλίγον ὅμως, ἐνῷ ἐρητόρευε πλησίστιος, νὰ πνίγωσι τὴν φωνήν του διὰ συναυλίας βαρυήχων ῥογχασμῶν, ζητοῦντες ἔπειτα παρ’ αὐτοῦ συγγνώμην ἂν κατελήφθησαν ὑπὸ ὕπνου ἀκουσίου καὶ ἀκαταμαχήτου. Ταῦτα ἔβαινον ἐπί τινα χρόνον ὁμαλῶς ἐντὸς τῶν ὁρίων σχετικῆς τινος εὐπρεπείας, ἀλλ’ ἀποφράδα τινὰ ἡμέραν, καθ’ ἣν τὸν χυμὸν τοῦ ἀνανὰς καὶ τῆς ταμαρίνθου εἶχεν ἀντικαταστήσῃ ὁ παγωμένος καμπανίτης, οἱ ζωηρότεροι τῶν θαυμαστῶν τῆς καλῆς Ὁρτενσίας ἐξετράπησαν εἰς ὑπέρβασιν τῶν ἐσκαμμένων τόσον σπουδαίαν, ὥστε ὁ ἀνεκτικώτατος τῶν συζύγων ἠναγκάσθη
νὰ θυμώσῃ καὶ ν’ ἀποχωρήσῃ μετὰ τῆς συμβίας του• ὑπερβαίνων ὅμως τήν φλιὰν τῆς θύρας, ἔκρινε πρέπον νὰ στραφῇ καὶ νὰ κεραυνώσῃ τούς αὐθάδεις ὡς ἑξῆς : «Ἀρκοῦμαι, Κύριοι, πρὸς τιμωρίαν σας νὰ σᾶς δηλώσω ὅτι ἡ δέσποινα πρὸς τὴν ὁποίαν ἠσεβήσατε, πρὶν ἢ ἀξιωθῶ νὰ συζευχθῶ μετ’ αὐτῆς, ὠνομάζετο Ροζάτη Γαλέττη!».
Ἡ δόξα, καὶ πρὸ πάντων ἡ θεατρική, παρακμάζει σήμερον τόσον ταχέως, ὥστε καὶ αὐτὴν τὴν ὕπαρξιν τῆς φερούσης τὸ ἀνωτέρω ὄνομα ἐνδέχεται ν’ ἀγνοῶσιν οἱ νεώτεροι τῶν ἀναγνωστῶν. Τῆς ὁμηγύρεως ὅμως ἡ κατάπληξις ὑπῆρξε μεγάλη, διότι οὐδεὶς ἐδικαιοῦτο πρὸ τετάρτου αἰῶνος ν’ ἀγνοῆ τὸ ὄνομα τοῦτο• παρ’ ἐμοὶ δὲ ἐξήγειρε τὴν ἀνάμνησιν ὀπτασίας τῶν παιδικῶν μου χρόνων ἀλησμονήτου. Ἑσπέραν τινά, μετὰ τὴν παράστασιν ἐπὶ τοῦ θεάτρου τῆς Γενούης τοῦ πολύκροτου μπαλέττου «Μελεάγρου», ἀποκοιμηθεὶς ἐντὸς ἁμάξης, ἀναμενούσης τὴν σειρὰν αὐτῆς νὰ κινήσῃ, ἀφυπνίσθην ἔντρομος ὑπὸ φοβερᾶς βοῆς. Παράφορον καὶ ἀλαλάζον πλῆθος ἐφώρμα κατὰ πλήρους ἀνθοδεσμῶν τιθρίππου, ἀπωθούμενον ὑπὸ τῶν χωροφυλάκων καὶ τῶν ἀστυνομικῶν κλητήρων, τῶν ὁποίων ἀντήχουν αἱ ἐπιταγαὶ διαλύσεως, ἐκρότουν αἱ μάστιγες καὶ ἤστραπτον τὰ ξίφη. Μετὰ βραχεῖαν ὅμως πάλην κατίσχυον τῶν ἀντιπροσώπων τῆς τάξεως οἱ τῆς ἀταξίας· ὁ ηνίοχος, πειραθεὶς νὰ προχωρήσῃ, ἐκρημνίζετο ἐκ τῆς ἕδρας του, οἱ ἵπποι ἐπεζεύγοντο καὶ τὴν θέσιν αὐτῶν ἐλάμβανον ὀλίγα λογικά ὄντα, μεταβληθέντα εἰς ἄλογα ὐπὸ τοῦ ἐνθουσιασμοῦ, ἐνῶ ὀρθὴ ἐν τῇ ἁμάξη, πατοῦσα ἐπὶ στιβάδος ἀνθέων καὶ ὡς ὄνειρον ὡραία ὑπὸ τὸ φῶς τῶν βεγγαλικῶν λαμπάδων, ηὐχαρίστει ἡ Ροζάτη Γαλέττη τὰ ἐπευφημοῦντα πλήθη κράζουσα: «Crazie, Signori, e troppo!»
Παρά τῶν θαυμαστῶν αὐτῆς ἐκηρύττετο ἡ Γαλέττη χορεύτρια ἐμάφιλλος τῆς Ἔσλερ, τῆς Τζερίτου καὶ τῆς Ταλλιόνη• οὔτε πρὸς Ἔλφην ὅμως, οὔτε πρὸς χρυσαλλίδα ἢ ἄλλο τι ἀτμῶδες καὶ ἐναέριον ἠδύνατο ὡς ἐκεῖναι νὰ ὁμοιωθῇ, ἀλλὰ πολὺ μάλλον πρὸς ἐμψυχωθὲν ἄγαλμα τῆς Ἥρας ἢ Ῥωμαίας αὐτοκρατορίσσης. Ὁ χορὸς αὐτῆς ἦτο πρὸ πάντων ἐπίδειξις τοῦ κάλλους της, ὑπὸ πάσας αὐτου τὰς ἀπόψεις, καὶ πολὺ τῶν κινήσεων θαυμαστότεραι αἱ καμπύλαι τοῦ τραχήλου καὶ τῶν ῶμων, τὸ ἁψιδωτὸν σχῆμα τοῦ ποδὸς καὶ ἡ ἔντασις τῶν μυώνων τῆς κνήμης. Ἀλλὰ πολὺ μάλλον ἡ χορεύτρια ἐθριάμβευεν ἀκινητοῦσα. Ὅταν μετὰ τὴν ἐκτέλεσιν ἐπιπονωτέρας τινὸς σειρᾶς ἁλμάτων ἐστηρίζετο εἰς στήλην ἢ κορμὸν δένδρου, καταπόρφυρος ἐκ τοῦ ἀγῶνος καὶ οὐχὶ τοῦ ψιμυθίου, συνέχουσα διὰ τῆς χειρὸς τοὺς παλμούς τοῦ ὀγκωθέντος στήθους της, ἐνῶ παρασυρθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἰδίου βάρους κατέρρεεν ἡ κόμη της ἐπὶ τῶν ώμων ὡς μαύρη πλημμύρα καὶ ἐφλογοβόλουν οἱ ὀφθαλμοί, διέστελλε τὰ χείλη μειδίαμα Βάκχης καὶ θρόμβοι τινες ἱδρῶτος ἔστιλβον εἰς τοὺς κροτάφους της ὡς μαργαρῖται, πάντες τότε ἐλησμόνουν τὴν χορεύτριαν, ὅπως θαυμάσωσι τὴν γυναῖκα• ἡ δὲ ἐκ τοῦ θεάματος αἴσθησις ἦτο τοιαύτη, ὥστε ἔτρεμον αἱ χεῖρες αἱ κρατοῦσαι τὰς διόπτρας, καὶ πλειστάκις συνέβη ν’ ἀντηχήσωσιν αἴφνης παταγώδη χειροκροτήματα καὶ νὰ πέσωσι βροχηδὸν ἐπὶ τῆς σκηνῆς αἱ ἀνθοδέσμαι, ἄνευ οὐδεμιᾶς ἐμφανοῦς ἀφορμῆς, ἐνῷ ἀνεπαύετο ἡ Γαλέττη περιμένουσα τὴν σειράν της νὰ χορεύσῃ.
Ἡ τότε αὐστηρὰ ἐν Ἰταλίᾳ λογοκρισία καὶ τὰ μέλη τῆς ἐπιτροπῆς, ὑποκινούμενα ὑπὸ σεμνότυφων τινῶν ἢ, τὸ πιθανώτερον, ζηλότυπων ἀριστοκρατικών γυναίων, ἀπεπειρᾶτο μὲν ἐνίοτε νὰ ἐπέμβη πρὸς περιορισμὸν τοῦ σκανδάλου, ὡς τὸ ὠνόμαζε, δύσκολον ὅμως ἦτο νὰ διατυπωθῆ εὔλογόν τι παράπονον κατά τῆς μόνης ἴσως χορευτρίας, ἥτις οὔτε ἐψιμυθιοῦτο, οὔτε ἐγύμνωνεν ὅσον αἱ ἄλλαι τὸ στήθος, καὶ τῶν διαφανῶν χιτωνίων ἐπροτίμα ν’ ἀνατινάσση βαρείας μέχρι μέσης κνήμης ἐσθῆτας, διὰ κινήσεως τοῦ γόνατος ἀμίμητου. Τί δὲ ἔπταιεν ἐκείνη, ἂν ἔπλασεν αὐτὴν ὁ Θεὸς οἵαν οἱ ἑρμογλύφοι τὴν Ἥραν, ἂν δὲν εὑρίσκετο Ἰξίων ἱκανὸς νὰ προτιμήσῃ τῆς Ἥρας ταύτης οἱανδήποτε νεφέλην, ἂν ἦτο ὡς τοῦ Ναρμολάου τοῦ Μεγαρικοῦ διτάλαντον τὸ φίλημά της καὶ ἂν πρὸς εὕρεσιν τῶν ταλάντων τούτων ἐπώλησαν εἰδωλολάτραι τινὲς τὸν ἀγρόν των, ὑπέγραψαν συναλλάγματα ἢ καὶ ἐλήστευσαν τὸ πατρικὸν ταμεῖον ἢ τὴν μητρικὴν κειμηλιοθήκην; Οὐδὲ δικαιότερον ἦτο νὰ θεωρηθῇ ὑπεύθυνος, ἂν ὁ γέρων μαρκήσιος Σπίνολας ἐπρόσφερεν εἰς αὐτὴν τὴν καρδίαν, τὴν χεῖρα καὶ τὴν ἀποκλήρωσιν τῶν ἀνεψιῶν του• ἂν ὁ δοὺξ Βαλδισέρας ἐρράπισεν ἐν πλήθοντι θεωρείῳ τὴν γυναῖκά του, τολμήσασαν νὰ τὴν συρίξῃ• ἂν ὸ ἐκβακχευθεὶς ἀντιπρόσωπος τῆς βασιλίσσης Ἰσαβέλλας ἀπέσπασεν ἀπὸ τοῦ στήθους του καὶ ἔρριψεν εἰς τοὺς πόδας της ἀδαμαντοκόλλητον ἀστέρα, ἢ ἂν ὁ ἡγούμενος τῶν Καπουκίνων, εἰς ὃν ἐξωμολογεῖτο τὰ ἁμαρτήματά της, ἐγονάτισεν ἐμπρός της ἱκετεύων καὶ μετ’ αὐτοῦ ν’ ἁμαρτήσῃ. Πῶς δὲ νὰ μή θεωρήσῃ τις ὡς ἀσύστατον κακολογίαν, ὅτι ὁ ὑποβολεύς τοῦ θεάτρου περιφρονηθεὶς παρ’ αὐτῆς, ἐσκόρπισε διὰ πιστολίου τὸν μυελόν του, ἐνῷ αὐτὸ τοῦτο ἀπεδείκνυεν ὅτι ὁ ἄνθρωπος μυελὸν δὲν εἶχεν. Ἡ δὲ τοσαύτη θραύσις εἰς μόνους τους μὴ ἰδόντας τὴν γυναῖκα ταύτην ἐφαίνετο ἀλλόκοτόν τι καὶ μυθῶδες. Πρὸς ἐξήγησιν τῆς γοητείας αὐτῆς, ἀρκούμεθα νὰ ἐνθυμίσωμεν ὅτι ἡ ἱστορία, ἡ ποίησις καὶ ἡ τέχνη, κατέστησε γυναικεῖά τινα ὀνόματα ἀχώριστα ἀπὸ τῆς ἰδέας ἡδονῆς τίνος ὑπερανθρώπου. Ὀλίγοι, πιστεύομεν, εἶνε ἐκεῖνοι, εἰς οὖς δὲν ἐπροξένησεν ἡδυπαθὲς ῥῖγος τὸ τῆς Δαλιδᾶς, τῆς Σαλόμης, τῆς Κλεοπάτρας ἢ τῆς Βυζαντινῆς Θεοδώρας. Ἄξιον δὲ παρατηρήσεως εἶνε ὅτι πάσας ταῦτας τὰς ἀντιπροσώπους τῆς ὑπερτάτης ἐντάσεως τῆς ἡδυπαθείας ἀνάπλαττει αὐθορμήτως ἡ φαντασία ἡμῶν κατὰ τὸν αὐτὸν περίπου τύπον γυναικὸς ὑπερβάσης τὴν ἤβην, εὐμελοῦς, μετὰ βλέμματος ἐπιτακτικοῦ καὶ χείλους κάπως εἰρωνικοῦ. Τοιοῦτο ἦτο τὸ κάλλος καὶ τὸ ἦθος τῆς Γαλέττης, τῆς μόνης ἱκανής νὰ ἐμποιήσῃ εἰς τοὺς λατρευτὰς αὐτῆς τὴν αἴσθησιν, ὅτι ἀσπάζονται τὸ κράσπεδον τῆς ἐσθῆτος Σεμιράμιδος ἢ πατοῦνται ὡς ὁ Ἡρακλῆς ὑπὸ τοῦ σανδαλίου Ὀμφάλης. Ἀλλὰ καὶ αὐτὸν τὸν χρόνον ἐφαίνετο κατορθώσασα ν’ ἀφοπλίσῃ. Ὅτε εἶδον αὐτὴν ἀποθεομένην ἐν Γενούη, ἦτο βεβαίως ὑπερτεσσαρακοντοῦτις, οὐδ’ ὑπῆρξεν ἐκείνη ἡ τελευταία ἀπόζευξις τῶν ἵππων ἐκ τῆς ἁμάξης τῆς θαυμαστῆς γυναικός, ἀλλ’ ἐπὶ δεκαπενταετίαν ἀκόμη ἐξηκολούθησε νὰ χορεύῃ, ἢ μάλλον νὰ ἐπιδεικνύῃ ἐαυτὴν ἐν Νεαπόλει, Τεργέστῃ, Μιλάνῳ καὶ Φλωρεντίᾳ. Ἔπὶ τέλους κατέβαλε φεῦ! τὴν πανδαμάτειραν ὁ πανδαμάτωρ, μεταβαλῶν εἰς τὸ οἰκτρὸν ἐκεῖνο ἄθροισμα ῥυτίδων, προκομίων, ἐπιχρισμάτων, μωρῶν ἀξιώσεων καὶ ἀλλοκότων μορφασμῶν, τὸ πρὶν εἴδωλον τῆς Ἰταλίας, εἰς ἀντικείμενον γέλωτος τὴν παραίτιον τοσούτων δακρύων!
Τὴν ῥοὴν τῶν ἀναμνήσεων διέκοψαν αἱ παρακλήσεις τῆς ξενοδόχου ὅπως δυσωπήσωμεν δι’ οἱουδήποτε τρόπου τὸ ζεῦγος Βερτολόττη, τὸ ἑτοιμαζόμενον ἤδη ν’ ἀπέλθῃ εἰς τὸ ἀντικρὺ ἀντίζηλον ξενοδοχεῖον τῆς Ἀνατολῆς. Μετὰ βραχεῖαν περὶ τούτου σύσκεψιν ἀπεφασίσθη παμψηφεὶ εἰς μὲν τὴν κυρίαν νὰ προσφέρωμεν δι’ ἐράνου μεγαλοπρεπῆ ἀνθοδέσμην, μεθ’ ἱκετηρίου γράμματος, ὅπως συγχωρήσῃ παρεκτροπήν, δι’ ἢν ἔπταιε πρὸ πάντων τὸ πολυύμνητον αὐτῆς κάλλος, τὸν δὲ κύριον νὰ ἱκανοποιήσωμεν ἐπιτρέποντες αὐτῷ νὰ ῥητορεύση ἐπὶ δίωρον ἄνευ διακοπῆς. Ἡ ἐπιτυχία τῆς ἀναφορᾶς ὑπήρξε τελεία. Εὐθύς, τῷ ὄντι, μετὰ τὴν ἀνάγνωσιν αὐτῆς, ἐπέλαμψεν εἰς τὸ παράθυρον τοῦ κοιτῶνός της ἡ ἱλαρὰ ὄψις τῆς κυρίας Ὀρτενσίας, ὀσφραινομένης τὰ σταλέντα ἄνθη καὶ παρεχούσης ἡμῖν μετὰ γλυκεροῦ μειδιάματος πλήρη ἄφεσιν ἁμαρτιῶν, κατὰ δὲ τὴν ὑπαίθριον συνεδρίασιν τῆς ἐπιούσης ἀνέπτυσσεν εἰς ἡμᾶς ὁ κύριος Δαβὶδ Βερτολόττης τὴν περίφημον αὐτοῦ θεωρίαν περὶ ὑπεροχῆς τοῦ μπαλέττου, ἐν συγκρίσει πρὸς τὸ δρᾶμα καὶ τὸ μελόδραμα, ὡς ἑξῆς:
«Σκοπὸς τοῦ τεχνίτου εἶνε, Κύριοι, νὰ συγκινῆ τὴν ψυχὴν ἡμῶν, μεταδίδων ὅσα αἰσθάνεται ὁ ἴδιος. Τοῦτο δύναται νὰ ἐπιτύχῃ, εἴτε ὑποβάλλων εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς τὸ ἱκανὸν νὰ προκαλέσῃ τὴν συγκίνησιν ταύτην ἀντικείμενον, ὡς ὁ ζωγράφος, ὁ γλύπτης καὶ ὁ παντομῖμος, εἴτε ἀγωνιζόμενος νὰ ἑρμηνεύσῃ ὁ ἴδιος τὴν ἐκ τούτου ἐντύπωσιν καὶ νὰ μεταδώσῃ αὐτήν, ἔστω καὶ ἀορίστως, εἰς τοὺς ἄλλους, ὅπως πράττει ὁ μελοποιός. Ἡ ζωγραφική, ἡ γλυπτική, ἡ μουσικὴ καὶ ἡ μιμητικὴ ὄρχησις εἶνε βεβαίως ἔξοχοι τέχναι, ἀλλὰ καὶ ἐκ τούτου δυσπρόσιτοι εἰς τοὺς πολλούς, τοὺς χρήζοντας ὅπως συγκινηθῶσιν ἐκφραστικοῦ μέσου ὑλικωτέρου, ἐξηγούντος τὰ πάντα καὶ ἀπαλλάττοντος ἀπὸ παντὸς κόπου τὴν νωθρὰν καὶ ἄπτερον αὐτῶν φαντασίαν. Τοιοῦτον εἶνε ὁ προφορικὸς λόγος. Ὑπάρχουσι φιλόσοφοι, κηρύττοντες τὴν γλῶσσαν θείαν ἀποκάλυψιν καὶ μὴ ἀναλογιζόμενοι, οἱ ἄθλιοι, ὅτι ὑβρίζουσι τὸν Θεὸν ἀποδίδοντες αὐτῷ τρόπον ἐκφράσεως, ὄχι μόνον συνθηματικόν, ἀλλὰ καὶ καθ’ ἑαυτὸν ἄχαριν, βάναυσον καὶ τραχύν. Τί ἄλλο τῶ ὄντι εἶνε πάσα γλῶσσα παρὰ μόνον ἐλεεινὸν κρᾶμα συριγμοῦ, βραγχνότητος καὶ ρινοφωνίας δασέων, τὰ ὁποῖα ἀναγκάζουσι τὸν ἐκφέροντα νὰ χασμηθῇ, ψιλῶν τὰ ὁποῖα δὲν δύναται νὰ προφέρῃ χωρὶς νὰ πτύσῃ, ἀφορήτων χασμωδιῶν, ἀμφιβόλων διφθόγγων, χαλαρῶν συνδέσμων, ἀργῶν ἐπιθέτων καὶ ἀλλοκότων ἰδιωτισμῶν;
»Ἡ τοιαύτη χάριν τῶν πολλῶν προσθήκη τοῦ λόγου εἰς τὴν μίμησιν ἐγέννησε τὸ δρᾶμα τὸ ἀναβιβάζον ἐπὶ τῆς σκηνῆς πρόσωπα διαλεγόμενα περὶ τῶν ἰδίων αὑτῶν ὑποθέσεων καὶ συμφερόντων, ἐνώπιον ἀκροατῶν ἠλιθίων, οἵτινες, ἂν δὲν ἦσαν τοιοῦτοι, ἠδύναντο, προσέχοντες εἰς τὰ περὶ αὑτοὺς συμβαίνοντα, νὰ ἐντρυφήσωσιν εἰς δράματα ἀσυγκρίτως κάλλιον ἢ ἐπὶ τοῦ θεάτρου παριστανόμενα ὑπ’ αὐτῶν τῶν ἀληθῶς δρώντων καὶ πασχόντων προσώπων. Οὐδὲ περιωρίσθῃ εἰς τοῦτο τὸ κακόν• ἀλλ’ εὑρέθησαν καὶ οἱ ἐπιχειρήσαντες νὰ μελοποιήσωσι τὸν διάλογον, ἤτοι νὰ καθυποτάξωσι τὴν μουσικὴν εἰς πάσας τοῦ δράματος τὰς περιπετείας. Τὸ τοιοῦτον ὅμως πείραμα, τὸ ὀνομασθὲν μελόδραμα, ἀδύνατον ἦτο νὰ μὴ ἀποτύχῃ ἐλεεινῶς, διὰ τὸν λόγον ὅτι, ἂν μὲν ἀποβλέπῃ πρὸ πάντων ἡ μουσική εἰς τὴν τέρψιν τῆς ἀκοῆς, ἂν εἶνε δηλ. ἐλαφρὰ καὶ ζωηρά, ὣς ἡ Ἰταλική, ἀποδεικνύεται ἀσυμβίβαστος πρὸς πάσαν ἔντασιν τοῦ τραγικοῦ πάθους, ἂν δὲ πάλιν ἐπιδιώξῃ τὴν ἐμβρίθειαν καὶ τὴν ἀκριβεστέραν συμφωνίαν πρὸς τὴν ἐκ τοῦ δράματος διάθεσιν τῆς ψυχῆς, ὣς ἡ τῶν νεωτέρων Γερμανῶν, τότε ἡ ἀκρόασις αὐτῆς ἀποβαίνει πολὺ μᾶλλον κόπος παρὰ ἡδονή.
»Ἀλλὰ δὲν εἶνε ἴσως περιττὸν νὰ καταστήσω διά τινος παραδείγματος ἕτι σαφέστερα ὅσα λέγω. Πάντες γνωρίζετε τὸν μιμητικὸν χορὸν τὸν λεγόμενον τῆς Μελίσσης. Νέα κόρη θέλει νὰ κόψῃ ῥόδον καὶ ἐκ τῆς κάλυκος τοῦ ἄνθους ἐκπηδᾶ μέλισσα διώκουσα, φοβίζουσα ἢ καὶ πληγώνουσα διὰ τοῦ κέντρου τὴν κορασίδα. Πρὸς στιγμὴν ἐνόμισεν αὕτη ὅτι ἀπηλλάγῃ τοῦ θηρίου, καὶ ἀναλάμπει ἐπὶ τοῦ προσώπου της ἡ χαρά• τὴν πρόσκαιρον ὅμως ταύτην γαλήνην διαδέχεται καὶ πάλιν ὁ σάλος καὶ ὁ τρόμος, διότι ῇσθάνθη τὸ πονηρὸν ζωύφιον ἐμφωλεύον εἰς τὰς πτυχὰς τοῦ πέπλου της, ὃν ρίπτει μετὰ φρίκης μακρὰν αὐτής• ἀλλὰ οὐχί, δυστυχῶς, μετ’ αὐτοῦ καὶ τὴν μέλισσαν τὴν εἰσδύσασαν ἥδη ὑπὸ τὴν ἐσθῆτα. Καὶ ταύτην λοιπὸν σπεύδει ν’ ἀποβάλῃ ἢ μᾶλλον νὰ σχίσῃ, τρέχουσα ὡς μαινομένη καὶ σκορπίζουσα περὶ αὐτὴν τὰ τεμάχια τοῦ ὑφάσματος, μέχρις οὗ καταβληθεῖσα ὑπὸ τοῦ τρόμου καὶ τοῦ καμάτου καταπέσῃ ἡμιθανὴς καὶ ἡμίγυμνος ἐπὶ τῆς χλόης.
»Τοιαύτη εἶνε ἡ παντομίμα· καθ’ ὅλον αὐτῆς τὸ διάστημα δὲν ἔπαυσεν ἡ χορεύτρια νὰ παρίσταται ἐνώπιον ἡμῶν ζωηρά, εὔχαρις, εὐκίνητος καὶ πτερωτή• οὐδ’ ὑπάρχει κίνδυνος νὰ ἴδωμεν τὰ ρόδινα χείλη της διαστρεφόμενα πρὸς ὀχληρὰν ἀπαγγελίαν φωνηέντων καὶ συμφώνων, ἢ τὸν λαιμὸν αὐτῆς ὀγκούμενον πρὸς ἐπίπονον ἐκφορὰν βαρέος ἢ ὀξέος ἤχου. Ἀφοῦ, τῷ ὄντι, ἀρκοῦσι πρὸς σαφῆ ἀποτύπωσιν καὶ τοῦ λεπτοτάτου αἰσθήματος ἢ ἐκφρασις τοῦ προσώπου καὶ τοῦ σώματος αἱ κινήσεις, τίς ἡ ἀνάγκη ἀμίλλης πρὸς τὴν φλυαρίαν σοφιστοῦ ἢ τοὺς λαρυγγισμοὺς κοσσύφου; Ἂς ἀφίσωμεν λοιπὸν τὸ μελόδραμα καὶ τὸ δρᾶμα εἰς τοὺς χυδαίους…
– Ἀλλά, κύριε, διέκοψεν ἡ παρακαθημένη πυρρόμαλλος ἀγγλίς, πρέπει ἄρα νὰ κατατάξω μετὰ τῶν χυδαίων καὶ τὸν Ῥακίναν καὶ τὸν Σαιξπῆρον; – Ὄχι βεβαίως, κυρία μου, ἀλλὰ μόνον νὰ ἐνθυμηθῆτε ὅτι, ζῶντος τοῦ Ῥακίνα, αἱ τραγῳδίαι αὐτοῦ παριστάνοντο ὑπὸ ἡθοποιῶν ἀλευροπάστων τὴν κόμην καὶ φερόντων τὸ ἔνδυμα τῆς αὐλῆς τοῦ Λουδοβίκου ΙΔ’, ἐπὶ σκηνῆς ὅπου παρεκάθηντο ἀναμὶξ μετὰ τῶν προσώπων τοῦ δράματος οἱ προνομιοῦχοι θεαταί, καὶ ὅτι ταύτα ἤρκουν ὅπως καταστήσωσιν ἀδύνατον πᾶσαν τῶν ὀφθαλμῶν καὶ ἐπομένως τοῦ πνεύματος ἀπάτην. Ἄλλως δὲ αἱ τραγῳδίαι τοῦ Ῥακίνα στεροῦνται πάσης δράσεως• δὲν εἶνε δράματα, ἀλλὰ βιβλία, τὰ ὁποῖα οὐδὲν ζημιοῦνται ἀναγινωσκόμενα πλησίον τῆς ἑστίας, ἀντὶ νὰ διδαχθῶσιν ἀπὸ τῆς σκηνῆς. Ὅλως διάφοροι τούτων εἶνε αἱ τραγωδίαι τοῦ Σαιξπήρου, ἤτοι μόνον δράσις ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι τέλους• ὁ δὲ διάλογος εἶνε ἐν αὐτοῖς τόσον ἐπουσιώδης, ὥστε θὰ ἠδύνατο ἄνευ μεγάλης ζημίας νὰ λείψῃ. Τοῦτο αἰσθανόμενος αὐτὸς ὁ Σαιξπῆρος, οὐδέποτε διστάζει νὰ θυσιάσῃ τὸν διάλογον εἰς πάσαν αὑτοῦ ἰδιοτροπίαν. Ὅτε μὲν ὑπακούων εἰς τὸν λυρικὸν αὑτοῦ οἶστρον, παρενθέτει ποιήματα ὅλως ἀλλότρια τῆς δραματικῆς ὑποθέσεως, ὁτὲ δὲ ἔχων ὄρεξιν νὰ γελάσῃ παρεισάγει πρόσωπα ἀνταλλάσσοντα ἐπὶ ὁλοκλήρους κατὰ σειρὰν σκηνὰς χαριεντισμούς, βωμολοχίας καὶ λογοπαίγνια, οὐδὲ ταῦτα ἔχοντά τι κοινὸν πρὸς τὸ δρᾶμα, καὶ ἄλλοτε πάλιν, κατὰ τὰς κρισίμους μάλιστα πλοκάς, ἀντικαθιστᾷ ὡς ἐν τῷ τὸν διάλογον ἡ ἁπλῆ ὑπόδειξις του τί πρέπει νὰ πράξωσι τὰ ἐπὶ τῆς σκηνῆς πρόσωπα, νὰ μονομαχήσωσι, νὰ ἐγχύσωσιν εἰς κύλικα δηλητήριον, νὰ κόψωσι κλάδους δένδρου, νὰ ἐξορύξωσιν ὀφθαλμὸν ἢ νὰ σπαθίσωσι ποντικόν. Ταῦτα ἀρκοῦσι, πιστεύω, πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι ἐξ ἴσου ἄτοπον καὶ παράλογον εἶνε νὰ ζητῇ τις δρᾶσιν εἰς τὰ ἔργα τοῦ Ῥακίνα ἢ νὰ περιορίσῃ εἰς τὸν διάλογον τὰ δράματα τοῦ Σαιξπήρου.
»Ἂς ἀφήσωμεν λοιπὸν τὸ δῆθεν δρᾶμα καὶ τὸ μελόδραμα εἰς τοὺς χοϊκοὺς ἀνθρώπους, καὶ ἐνῶ τέρπονται οὗτοι εἰς τὴν ἀναπαράστασιν τῶν σκηνῶν τοῦ συνήθους βίου, ἂς ἀναζητήσωμεν ἡμεῖς ἓν τῷ θεάτρῳ εὐγενέστερόν τι ἐντρύφημα τοῦ αἰσθήματος καὶ τῆς φαντασίας. Ὑποθέσατε, κύριοι, ὅτι παιανίζει ἡ ὀρχήστρα συμφωνίαν τοῦ Χάϋδν ἢ τοῦ Βετόβεν. Τὸ ἄκουσμα τοῦτο ἀρκεῖ ὅπως μεταφέρῃ ἡμᾶς ἐν ἀκαρεῖ εἰς τὴν εὐδαίμονα σφαῖραν, ὅπου δὲν ὑπάρχουσιν οὔτε κακοὶ ἄνθρωποι, οὔτε ῥυπαραὶ πόλεις, οὔτε ἀγροὶ ἡλιοκαεῖς ἢ κατεψυγμένοι. Ἀληθὲς εἶνε ὅτι οἱ πεζοὶ καὶ οἱ ἡμιμαθεῖς ἀποκαλοῦσι περιφρονητικῶς ὄνειρον τὴν ἀνύψωσιν εἰς τοιοῦτον κόσμον, οἱ μέγιστοι ὅμως τῶν φιλοσόφων πάσης ἐποχῆς καὶ χώρας, κηρύττουσιν ἑνὶ στόματι τὸν τέλειον τοῦτον νοητὸν κόσμον πολὺ πραγματικώτερον τοῦ ὑποπίπτοντος εἰς τὰς αἰσθήσεις ἡμῶν καὶ τὴν εἰς αὐτὸν ἀνύψωσιν ἐπὶ τῶν πτερύγων τῆς διαλεκτικῆς ἢ τῆς τέχνης, ὡς τὸν μόνον τρόπον, δι’ οὗ δύνανται νὰ προγευθῶσι τῆς μελλούσης μακαριότητος οἱ πατοῦντες τὸν βόρβορον τοῦ τρισαθλίου ἡμῶν πλανήτου.
»Ἀλλ’ ὁ κόσμος οὗτος ὁ ἰδανικὸς καὶ ὡραῖος, ὃν ἀπεκάλυψεν εἰς τὴν ψυχὴν ἡμῶν ἡ μουσική, θαμβώνει αἴφνης καὶ τὴν ὅρασιν ἡμῶν, ὑψουμένης τῆς αὐλαίας. Ἡ σκηνὴ παριστᾷ ἱερόν τι ἄλσος• εἰς τὸ βάθος αὐτῆς, ἐπὶ τῆς κορυφῆς χλοεροῦ λοφίσκου, στίλβουσιν αἱ στήλαι ἀρχαίου ναοῦ, καὶ κατωτέρω, ὑπὸ τὸ φύλλωμα μεγαλόπρεπων δένδρων, τὰ ὕδατα διαυγοὺς λίμνης. Καὶ πάντα ταῦτα, χλόη, μάρμαρα, δένδρα καὶ νερά, παρίστανται ὑπὸ τὴν μαγικὴν λάμψιν τοῦ νυκτερινοῦ φωτὸς ὑπὸ ὄψιν ὅλως ἰδιάζουσαν καὶ οὔτως εἰπεῖν ὀνειρώδη. Ἡ σκηνὴ εἶνε ἀκόμη ἔρημος, ἀλλὰ πᾶς τις προαισθάνεται ὅτι τὸ δάσος ἐκεῖνο δὲν κατοικοῦσιν ὄντα, ὡς ἐκεῖνα μεθ’ ὦν συναναστρέφεται καθ’ ἑκάστην. Οὐδ’ εἶνε βεβαίως τοιαῦτα τὰ μετ’ ὀλίγον ἐμφανιζόμενα, ἀλλ’ ἔχουσιν ἔνδυμα διαφανῆ νεφέλην• καὶ οὔτε ἡ φωνὴ αὐτῶν ἀκούεται οὔτε τὸ πάτημά των, ἀλλ’ ὀλισθαίνουσιν ὡς σκιαὶ ἐπὶ τῆς χλόης ἢ πτερυγίζουσι περὶ τὰ ἄνθη ὡς χρυσαλλίδες. Ἀλλ’ ἤδη ἐντείνεται ὁ φωτισμὸς τῆς σκηνῆς καὶ ὀγκοῦται ὁ ἦχος τῶν ὀργάνων, ἀγγέλλων τὴν προσέλευσιν τῆς πρώτης χορευτρίας, δι’ ἧς θέλομεν ἐντρυφήσῃ εἰς τὸ ἄκρον ἄωτον τῆς τέχνης. Ἡ οργή, κύριοι, μὲ πνίγει, ὅταν συλλογίζωμαι ὅτι εὑρέθησαν οἱ ἱκανοὶ νὰ ἰσχυρισθῶσιν, ὅτι ἡ μὲν παντομίμα δύναται νὰ ἔχῃ καί τινα σημασίαν, ἐνῶ ἡ ὄρχησις δὲν ἔχει κατ’ αὐτοὺς καμμίαν. Οἱ βλᾶκες οὗτοι δὲν ἐννοοῦσιν, ὅτι συνδυασμὸς αὐτῆς μετὰ τῆς μουσικῆς εἶνε ἡ μόνη δυνατὴ ἐφαρμογὴ εἰς τὰς τέχνας τοῦ ὑπερτάτου νόμου τοῦ ῥυθμοῦ, τοῦ κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη περιάγοντος ἐν τάξει ὁλόκληρον τὴν κτίσιν. Πρὸ μικροῦ ἡ γυνή αὕτη ἐβάδιζεν, ἔτρεχεν ἢ ἐπήδα, ἀλλ’ ἤδη χορεύει, ὁ δὲ χορός, ἤτοι ἡ ἐν ῥυθμῷ κίνησις, δὲν εἶνέ τι αὐθαίρετον ἢ κἄν ἀνθρώπινον, ἀλλὰ κανονίζεται, ὅπως καὶ τῶν σφαιρῶν ἡ ἁρμονία, ὑπὸ τοῦ θείου νόμου τῶν ἀριθμῶν, ὅν πρῶτος ἀπεκάλυψε καὶ ἐλάτρευσεν ὁ Πυθαγόρας…»
Ὢς ἴσως ἐνθυμεῖται ὁ ἀναγνώστης, πάντες εἴχομεν ἀναλάβῃ τὴν ὑποχρέωσιν ν’ ἀφίσωμεν νὰ ὁμιλήσῃ ἐπὶ δίωρον, ἄνευ οὐδεμιᾶς διὰ ῥογχασμῶν διακοπῆς, τὸν κ. Βερτολόττην. Ἡ ὐπόσχεσις ἦτο εἰλικρινής, οὐδὲ φαίνεται δίκαιον νὰ κατηγορηθῶμεν ἐπὶ παρασπονδία, ἂν κατίσχυσε τοῦ ἡρωικοῦ ἡμῶν ἀγῶνος κατὰ τοῦ ὕπνου ἡ κάπως ἀπροσδόκητος παρέμβασις εἰς συζήτησιν περὶ χοροῦ τοῦ Σταγειρίτου καὶ τοῦ Πυθαγόρα.
[wikisource]