Περὶ ἐλιᾶς

Σιαμανδούρα Παρασκευῆ
MSc Tεχνολ. Τροφίμων – Διαχ. Περιβάλλοντος
Ἐδῶ καὶ χιλιετίες τὸ κατ’ ἐξοχὴν δέντρο τοῦ μεσογειακοῦ χώρου, ἡ ἐλιά, συνυπάρχει μὲ τοὺς λαοὺς τῆς Μεσογείου, ἔχει συνδεθεῖ μὲ τὴν καθημερινότητα καὶ τὶς συνήθειές τους καὶ ἔχοντας ξεπεράσει τὰ ὅρια τοῦ τοπίου, ἔχει τὰ ἴχνη της σὲ ὅλους τοὺς πολιτισμοὺς ποὺ ἀναπτύχτηκαν στὰ παράλιά της.

Ἡ ἐλιὰ (Olea Europaea) εἶναι εἶδος ἐνδημικὸ στὴν εὐρύτερη περιοχὴ τῆς Μεσογείου ἀπὸ τὴν τριτογενῆ περίοδο. Τὸ φυτὸ τῆς ἐλιᾶς εἶναι ἐλάχιστα ἀπαιτητικὸ καὶ ἰδιαίτερα ἀνθεκτικὸ σὲ ὅλες τὶς συνθῆκες. Τὰ φύλλα, ὁ καρπὸς καὶ τὸ λάδι τῆς ἐλιᾶς κατέχουν σημαντικὴ θέση στὴ γεωργία, τὴ διατροφὴ καὶ τὴν παραδοσιακὴ φαρμακοποιία καὶ ἰατρικὴ πολλῶν χωρῶν υρίως τῆς Μεσογείου.
Ἡ καλλιέργειά της ξεκίνησε στὸ ἀρχαῖο Ἰρὰν καὶ τὴ Μεσοποταμία 5000 χρόνια πρίν. Ἀπὸ ἐκεῖ διαδόθηκε στὴ Συρία καὶ τὴν Παλαιστίνη καὶ ἀργότερα καὶ στὶς δύο πλευρὲς τῆς Μεσογείου. Σύμφωνα μὲ ἄλλες θεωρίες ἡ καταγωγὴ τῆς ἐλιᾶς τοποθετεῖται στὴν Ἀφρικὴ καὶ συγκεκριμένα στὴν Αἴγυπτο.
Τὸ ἐλαιόλαδο καὶ οἱ ἐπιτραπέζιες ἐλιὲς ἐκτιμήθηκαν καὶ χρησιμοποιήθηκαν ἀπὸ ὅλους τοὺς ἀρχαίους πολιτισμοὺς γύρω ἀπὸ τὴ Μεσόγειο. Ἀργότερα, ὅταν ἀνακαλύφθηκε ὁ Νέος Κόσμος (Ἀμερική), οἱ ἀποικιοκράτες εἰσήγαγαν τὴν ἄμπελο καὶ τὴν ἐλιὰ καὶ στὰ νέα ἐδάφη. Ἐντούτοις, ἡ καλλιέργεια τῶν ἐλαιόδεντρων περιορίστηκε μόνο στὴ Χιλή, τὴν Ἀργεντινὴ καὶ τὴν Καλιφόρνια, πιθανὸν λόγῳ κλιματολογικῶν συνθηκῶν. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 20ου αἰώνα ἄρχισε ἡ καλλιέργεια στὴ Νότιο Ἀφρικὴ καὶ τὴν Αὐστραλία. Πρόσφατα ἄρχισε ἡ καλλιέργεια ἐλαιόδεντρων καὶ σὲ μερικὲς ἀνατολικὲς χῶρες (Κίνα, Ἰαπωνία), στὶς ὁποῖες ἡ καλλιέργεια ἦταν ἄγνωστη μέχρι πρὶν μερικὰ χρόνια.
Στὸν Χριστιανισμὸ καὶ ἰδιαίτερα στὸν Ὀρθόδοξο ἡ ἐλιὰ καὶ τὸ ἐλαιόλαδο παίζουν ἰδιαίτερα σημαντικὸ ρόλο. Ἡ ἐλιὰ εἶναι τὸ μόνο φυτὸ ποὺ ἀναφέρεται περισσότερο ἀπὸ 170 φορὲς στὴ Βίβλο. Κλαδὶ ἐλιᾶς στέλνει ὁ Θεὸς μὲ τὸ περιστέρι στὸν Νῶε, σύμβολο τοῦ θείου ἐλέους, τῆς γαλήνης καὶ τῆς εἰρήνης (4). Ἐπιπλέον, τὸ ἐλαιόλαδο ἀποτελεῖ ἱερὸ σύμβολο τοῦ κύκλου τῆς ζωῆς εἰδικὰ στὴν ἑλληνικὴ παράδοση καὶ χρησιμοποιεῖται σὲ ὅλες τὶς σημαντικὲς στιγμὲς καὶ τελετουργίες, γέννηση, βάπτιση, γάμο καὶ θάνατο. Γιὰ τοὺς ὀρθοδόξους Χριστιανούς, τὸ λάδι, ὅπως καὶ τὸ σιτάρι καὶ τὸ κρασί, ἔχει τὴ σημασία θρησκευτικοῦ ἀγαθοῦ καθὼς εἶναι συνδεδεμένο μὲ τὰ 2 ἀπὸ τὰ 7 μυστήρια τῆς Ὀρθόδοξης λατρείας, τοῦ Χρίσματος καὶ τοῦ Εὐχελαίου. Μὲ λάδι ἐλιᾶς ἀλείφεται τὸ μωρὸ στὸ μυστήριο τῆς βάπτισης. Μὲ λάδι ἐλιᾶς ἀνάβουν τὰ καντήλια στὶς ἐκκλησίες μας καὶ παρασκευάζεται τὸ Ἅγιο Μύρο. Τὸ ἁγιασμένο ἀπὸ τὴν ἐκκλησία λάδι θεωρεῖται ἀπὸ τοὺς πιστοὺς φυλαχτὸ καὶ βοήθεια γιὰ κάθε δύσκολη στιγμὴ καὶ συχνὰ τὸ ἀποκτοῦν βουτώντας κομμάτια ἀπὸ βαμβάκι στὰ καντήλια ποὺ φωτίζουν τὶς εἰκόνες τῶν Ἁγίων. Μὲ λίγες σταγόνες λάδι ἀπὸ τὸ καντήλι τοῦ Ἃϊ – Νικόλα γαλήνευαν οἱ ναυτικοί, παλαιότερα, τὴ θάλασσα…
Τὸ ἐλαιόλαδο, ὁ χυμὸς τοῦ καρποῦ τῆς ἐλιᾶς, χρησιμοποιήθηκε ἀρχικά, κυρίως ὡς θεραπευτικὴ οὐσία καὶ ὡς μέσο φωτισμοῦ, ἐνῷ ὑποστηρίζεται ὅτι οἱ Ρωμαῖοι χρησιμοποίησαν πρῶτοι τὸ ἐλαιόλαδο ὡς τροφή, χωρὶς ὅμως συγκεκριμένες ἀναφορές. Χρησιμοποιήθηκε ὡς καλλυντικό, γιὰ φωτισμό, ὡς φάρμακο, ἀλλὰ ἡ χρήση του ὡς τρόφιμο ἔχει ὑπερνικήσει ὁποιαδήποτε ἄλλη χρήση καὶ σήμερα θεωρεῖται μία λιπαρὴ οὐσία μὲ πολὺ καλὸ προφὶλ ἀπὸ θρεπτικὴ ἄποψη. Ἡ κατανάλωσή του κερδίζει γρήγορα ἔδαφος ἀκόμη καὶ στὶς μὴ παραγωγούς χῶρες τοῦ ἐλαιολάδου.
Ὅσον ἀφορᾶ τὰ φύλλα ἐλιᾶς, ἀναφορὲς γιὰ χρήση του ὑπάρχουν ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους χρόνους. Συγκεκριμένα, οἱ Αἰγύπτιοι τὰ χρησιμοποιοῦσαν ὡς μικροβιοκτόνο γιὰ τὴν ταρίχευση τῶν νεκρῶν, ἐνῷ τὸν 5ο π. Χ. αἰώνα ὁ Ἱπποκράτης θεράπευε μὲ φύλλο ἐλιᾶς ἕλκη, μυϊκοὺς πόνους, γυναικολογικὲς παθήσεις ἀπὸ τὴ χολέρα. Ἀπὸ τότε ἡ χρήση τῶν φύλλων τῆς ἐλιᾶς ὡς μικροβιοκτόνων δὲν σταμάτησε. Τὸ 1843 ἕνας γιατρὸς ἀπὸ τὴ Λέσβο, ὅπως ἀναφέρεται στὴ διεθνῆ βιβλιογραφία, ἀντιμετώπισε ἐπιτυχῶς μὲ φύλλα ἐλιᾶς τὴν πανδημία ἑλονοσίας ποὺ παρουσιάστηκε στὸ νησί.
Σύγχρονες μελέτες ἔχουν δείξει ὅτι τὸ ἐκχύλισμα τῶν φύλλων τῆς ἐλιᾶς φαίνεται νὰ ἔχει θεραπευτικὴ ἐπίδραση σὲ πολλὲς ὁμάδες νοσημάτων ὅπως εἶναι οἱ λοιμώξεις, τὰ καδιαγγειακὰ νοσήματα, τὰ μεταβολικὰ νοσήματα, ὁ καρκίνος, τὰ δερματικὰ νοσήματα, τὰ νευροεκφυλιστικὰ νοσήματα, οἱ ἀρθρίτιδες, τὰ ἐνδοκρινολογικά, τὸ ἕλκος καὶ ἡ γαστρίτιδα. Οἱ παραπάνω ἰδιότητες τῶν φύλλων ἐλιᾶς ὀφείλονται κατὰ κύριο λόγο στὸ πλῆθος τῶν περιεχομένων πολυφαινολικῶν ἑνώσεων. Σημαντικότερες ἀπὸ τὶς ἑνώσεις αὐτὲς εἶναι ἡ ἐλευρωπαΐνη (oleuropein) καὶ ἡ ὑδροξυτυροσόλη (hydrotyrosol). Ἡ ἐλαιοευρωπαΐνη ὑπάρχει καὶ στὸν καρπὸ τῆς ἐλιᾶς, εἶναι τὸ πικρὸ συστατικὸ ποὺ ἐξουδετερώνεται μὲ τὴν κατεργασία τοῦ ἐλαιοκάρπου, καὶ στὸ ἐλαιόλαδο, ὅμως σὲ πολὺ μικρότερες ποσότητες.
Τὰ συστατικὰ τῶν φύλλων τῆς ἐλιᾶς δὲν εἶναι καθόλου τοξικὰ καὶ δὲν ἔχουν παρενέργειες. Ἔτσι, μποροῦμε νὰ τὰ χρησιμοποιοῦμε σὲ καθημερινὴ βάση ὡς προληπτικὸ προστατευτικὸ διατροφικὸ συμπλήρωμα. Ἀκόμη, τὰ φύλλα τῆς ἐλιᾶς εἶναι προσιτὰ – εὔκολα θὰ τὰ βροῦμε ἀκόμη καὶ στὴν αὐλὴ ἢ στὴ γειτονιά μας, ἀρκεῖ νὰ εἶναι καθαρά, ἀπαλλαγμένα ἀπὸ φυτοφάρμακα καὶ τυχὸν μόλυνση τοῦ περιβάλλοντος.
Ἡ συνταγὴ παρασκευῆς ἀφεψήματος ἐγκρίθηκε καὶ ἀπὸ τὸν Εὐρωπαϊκὸ ὀργανισμὸ Φαρμάκων τὸ 2009.
Βιβλιογραφία
TDC Olive, 2005(a), Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς ἐλιᾶς, Διατροφικὰ Χαρακτηριστικά του Ἐλαιολάδου καὶ τῆς Βρώσιμης Ἐλιᾶς,
www.tdcolive.net/documents/booklet/Nutritional%20Characteristics_gr.pdf
Μπαλατσούρας Γ.Δ. (1995), Σύγχρονη ἐλαιοκομία (τὸ ἐλαιόδενδρο- τὸ ἐλαιόλαδο – ἡ ἐπιτραπέζια ἐλιά), Τόμος 1ος, Τὸ ἐλαιόδενδρο, Β’ Ἔκδοση, Ἔκδ. Πελεκάνος, Ἀθήνα.
Διεθνὲς Συμβούλιο Ἐλαιολάδου, www.internationaloliveoil.org
Γένεσις 8:11
Ghisalderti EL (1998), Biological and pharmacological activity of naturally occurring iridoids and secoiridoids, Phytomedicine 5 (2): 147-163.
Le Tutour B and Guedon D (1992), Antioxidative activities of Olea Europaea leaves and related phenolic compounds, Phytochemistry 31(4):1173-1178.
Owen RW, Giacosa A, Hull WE, Haubner R, Spiegelhalder B, Bartsch H (2000), The antioxidant/ anticancer potential of phenolic compounds isolated from olive oil, Eur. J. Cancer 36: 1235-1247.
[enromiosini.gr]