Η «κατάρα της Αρτεμισίας»

Η κορούλα της μόλις είχε πεθάνει αλλά δεν είχε χρήματα να τη θάψει. Ο άντρας της, ο οποίος την είχε εγκαταλείψει λίγο νωρίτερα, είχε πάρει μαζί του τις κοινές οικονομίες. Γι’ αυτό και η Αρτεμισία, μια Ελληνίδα που ζούσε στην Αίγυπτο περί τον 4ο αιώνα π.Χ., προτού δηλαδή την κατακτήσει ο Μέγας Αλέξανδρος, τον καταράστηκε. Οχι μόνο ιδιωτικά αλλά και δημόσια, απευθύνοντας γράμμα στον Αιγύπτιο θεό Οσόραπη, το οποίο κατέθεσε στο τέμενός του, στην πόλη Ναύκρατη, εκλιπαρώντας για τη βοήθειά του.

Η λεγομένη «κατάρα της Αρτεμισίας» είναι αποτυπωμένη σε έναν πάπυρο που βρίσκεται στο Μουσείο Παπύρου της αυστριακής Εθνικής Βιβλιοθήκης στη Βιέννη. Στα αρχεία του είναι ταξινομημένοι συνολικά 180.000 πάπυροι, περγαμηνές και όστρακα. Εξήντα χιλιάδες από τους παπύρους αυτούς είναι γραμμένοι στα ελληνικά. Και αυτό το κάνει να είναι το μεγαλύτερο μουσείο ελληνικών παπύρων στον κόσμο.
Για να καταλάβει κανείς το μέγεθος της αξίας του θα πρέπει να λάβει υπόψη ότι οι πάπυροι που είναι διασκορπισμένοι σε ελληνικά μουσεία είναι λιγότεροι από 1.000.
Στο μουσείο υπάρχουν πολλές «πρώτες» παπυρολογικές εκδόσεις έργων του Ξενοφώντα, του Θουκυδίδη, του Δημοσθένη και του Ευριπίδη. Η μεγάλη πλειονότητα των κειμένων όμως αποτελείται από υπηρεσιακές εκθέσεις, γιατροσόφια, χρησμούς, αλληλογραφία, αλλά και κάθε είδους προσωπικά σημειώματα και σημειώσεις. «Γραπτά δηλαδή που, σε αντίθεση με εκείνα των λογίων, μεταδίδουν αφιλτράριστη την ένταση της τότε ζωής στην Αίγυπτο» λέει ο διευθυντής του μουσείου Χέρμαν Χαράουερ. Και αυτό επεκτείνεται από την ύστερη περίοδο των Φαραώ ως την ελληνιστική, τη ρωμαϊκή και την αραβική εποχή – σε ένα χρονικό διάστημα που περιλαμβάνει 3.000 χρόνια, ήτοι από το 1500 π.Χ. ως το 1500 μ.Χ.
Αδρή αμοιβή
Και όντως τα ευρήματα λειτουργούν ως μηχανή του χρόνου που μεταφέρει τον αναγνώστη στις πιο απομακρυσμένες εποχές και περιοχές. Παράδειγμα, στο 325 π.Χ., στην Ερμούπολη, μια επαρχιακή πρωτεύουσα στη Μέση Αίγυπτο (σήμερα Ελ Ουσμεναίν), όπου ο μεγαλοκτηματίας Αιλιανός δίνει γραπτή εντολή στον επιστάτη της κάβας του Απολλώνιο να ανταμείψει για τις υπηρεσίες τους δύο άτομα, έναν πυγμάχο και έναν αυλητή. «Δώσε στον πυγμάχο Φιλάδελφο 30 λίτρα κρασί» γράφει ο Αιλιανός σε ένα κομμάτι παπύρου και ανάλογη γραπτή οδηγία δίνει και για τον μουσικό Σιλουανό. Αμοιβή σχετικά αδρή, δεδομένου ότι την ίδια εποχή, ήτοι περί το 325 π.Χ., ένας μεροκαματιάρης αμειβόταν με χρήμα ή είδος που αντιστοιχούσε σε 10 λίτρα.
Το έγγραφο είναι από μόνο του εύγλωττο. Οι επιστήμονες όμως βγάζουν επιπλέον συμπεράσματα. Οπως, π.χ., ότι η περίφημη αρχή της ρωμαϊκής εποχής Panem et circenses (Αρτος και θεάματα) εφαρμοζόταν σε όλες τις επαρχίες της αυτοκρατορίας. Ο Αιλιανός, φέρ’ ειπείν, ο οποίος ζούσε στην Ερμούπολη, είχε αγκαζάρει τους δύο «ελεύθερους επαγγελματίες» για να διασκεδάσει τον τοπικό πληθυσμό. Αν κρίνει κανείς από τα ονόματα, οι αναφερόμενοι στο κείμενο ήταν ελληνικής καταγωγής και ανήκαν ως εκ τούτου στα ανώτερα στρώματα της αιγυπτιακής κοινωνίας. Το έγγραφο δεν ξεκαθαρίζει πάντως αν οι δύο «καλλιτέχνες» είχαν εμφανισθεί μαζί ή ξεχωριστά, αν έπεσε δηλαδή και «ξύλο μετά μουσικής».
Πρωτότυπο είναι και το λεγόμενο «παλαιότερο πρόστιμο του κόσμου», από τον 7ο αιώνα μ.Χ., που είναι γραμμένο σε περγαμηνή. Η αφορμή του επεισοδίου είναι πεζή: περπατώντας στην οδό Αλεξάνδρειας της πόλης Αρσινόης (πρωτεύουσας της όασης Φαγιούμ) ένας λαδέμπορος ονόματι Θεόφιλος πετάει ένα ρούχο του στον δρόμο. Αλλά οι φύλακες γρηγορούν. Ο Θεόφιλος συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε πρόστιμο ενός κερατίου. Οχι και καμιά περιουσία, δηλαδή. Η ηθική βλάβη που υφίσταται όμως είναι ανυπολόγιστη. Από τότε το όνομά του είναι συνώνυμο με την καταστροφή του περιβάλλοντος.
«Εθνικό κτηματολόγιο»
Τα περισσότερα ντοκουμέντα από πάπυρο αφορούν κυρίως οικονομικές δοσοληψίες. Την εποχή των Πτολεμαίων κυριαρχούσε η αγροτική παραγωγή. Η «ελεύθερη οικονομία», όπως σήμερα, ήταν αδιανόητη, ο κάτοχος της γης καθόριζε κατά το δοκούν τόσο το είδος της καλλιέργειας όσο και το ύψος της μίσθωσης. Και η γη είχε έναν μόνο κάτοχο, την εκάστοτε βασιλική οικογένεια, που τη μίσθωνε στους αγρότες και έπαιρνε ως αντάλλαγμα όχι μόνο το κανονικό μίσθωμα αλλά και διάφορα λίγο ή πολύ υποχρεωτικά «δώρα» (γουρούνια, τυρί κτλ.). Τα μισθωμένα κτήματα ήταν καταχωρισμένα σε «εθνικό» κτηματολόγιο που, όπως δείχνουν τα έγγραφα, ήταν πολύ πιο ολοκληρωμένο από ό,τι το αντίστοιχο στη σημερινή Ελλάδα.
Υπάρχει ήδη πλήρης εικόνα για το περιεχόμενο των παπύρων της Βιέννης; Σε καμία περίπτωση. Στα 115 χρόνια ύπαρξης του μουσείου έχουν αποκρυπτογραφηθεί μόλις 12.000. «Αν συνεχίσουμε με τον σημερινό ρυθμό, που είναι μάλιστα πολύ ταχύς, τότε θα χρειαστούμε ακόμη 500 χρόνια για να τους μεταφράσουμε και να τους εκδώσουμε όλους» λέει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Αμφιλόχιος Παπαθωμάς, ο οποίος αφιερώνει κάθε ελεύθερη στιγμή του στην έρευνα των βιεννέζικων παπύρων. Προφανώς λοιπόν οι επόμενοι πέντε αιώνες μάς επιφυλάσσουν νέες, συνταρακτικές αποκαλύψεις.
Συγκλονιστική αποκάλυψη
Οπως, π.χ., εκείνη που έκανε ο ίδιος ο κ. Παπαθωμάς «ψαρεύοντας» κάποτε σε ένα σωρό «σπαραγμάτων», ήτοι μικρών κομματιών από έγγραφα, που είναι μεν γενικά για πέταμα, φυλάσσονται όμως για καλό και για κακό στο μουσείο σε μια μικρή χάρτινη κούτα. Το χέρι του Έλληνα ερευνητή ανέσυρε μάλλον τυχαία στην επιφάνεια ένα καλοδιατηρημένο σπάραγμα διαστάσεων 3,5Χ2,5 εκατοστών που ήταν γραμμένο και από τις δύο πλευρές και το οποίο, όπως διαπιστώθηκε στη συνέχεια, ήταν μέρος της προς Εβραίους επιστολής του αποστόλου Παύλου. Επρόκειτο φυσικά για αντίγραφο – υπολογίζεται ότι εγράφη τον 6ο ή τον 7ο αιώνα μ.Χ. Η αξία του όμως θεωρείται ανεκτίμητη.
«Τέτοια κείμενα τα γνωρίζουμε κατά κανόνα από τη βυζαντινή τους εκδοχή, που είναι πολύ πιο ύστερη» λέει ο κ. Παπαθωμάς. «Στον βαθμό όμως που το περιεχόμενο των βυζαντινών γραφών συμπίπτει με εκείνο των παπύρων έχουμε μια πρόσθετη απόδειξη για την ακρίβεια του περιεχομένου τους». Αυτή η σύμπτωση προέκυψε και από την αντιπαραβολή του σπαράγματος με βυζαντινά κείμενα που έκανε ο ίδιος. «Συγκλονιστική ανακάλυψη» έγραψε μια εφημερίδα. Και αυτή την άποψη συμμερίστηκαν και όλοι οι άλλοι – όχι και τόσο πολυάριθμοι βέβαια – παπυρολόγοι ανά τον κόσμο.
Δεν λείπουν και τα ευτράπελα. Π.χ., μια άσκηση ορθογραφίας από τον 6ο ή τον 8ο αιώνα μ.Χ. που έχει διασωθεί σε τρία αντίτυπα: το πρωτότυπο, από τον δάσκαλο, και δύο από μαθητές. Το θέμα της άσκησης έχει ηθολογικό χαρακτήρα: ένας γιος σκοτώνει τον πατέρα του και για να αποφύγει τη δίκαιη τιμωρία δραπετεύει στην έρημο. Εκεί ωστόσο τον κυνηγάει ένα λιοντάρι. Για να το αποφύγει ανεβαίνει σε ένα δέντρο. Στο δέντρο βρίσκεται όμως ένας όφις. Για να τον αποφύγει πέφτει στον Νείλο. Εκεί τον περιμένουν πάλι οι κροκόδειλοι και πάει λέγοντας. Για τον πατροκτόνο, με άλλα λόγια, δεν υπάρχει σωτηρία. Ούτε όμως και για την ορθογραφία. «Τα γραπτά των μαθητών είναι γεμάτα εξωφρενικά λάθη» λέει ο κ. Παπαθωμάς. «Αλλά το ωραίο είναι ότι λάθη βρίσκονται και στο κείμενο του δασκάλου».
Στην κεντρική αίθουσα του μουσείου ακούγεται ενίοτε και μουσική, που είναι αρκετά οικεία για τα ελληνικά αφτιά. Μουσική που στηρίζεται σε ένα μοναδικό απόκτημα του μουσείου: την παρτιτούρα από τον «Ορέστη» του Ευριπίδη από τον 2ο αιώνα π.Χ., την «αρχαιότερη παρτιτούρα που έχει βρεθεί ως τώρα από έργα της κλασικής εποχής», όπως τονίζει ο κ. Χαράουερ.
Η παρτιτούρα «μεταφράστηκε» σε ζωντανή μουσική πριν από μία εικοσαετία περίπου από ισπανούς μουσικολόγους και μουσικούς. «Το 80% των ειδικών πιστεύει ότι η “μετάφραση” ήταν σωστή. Κάποια, μικρή ή μεγάλη, απόκλιση από το πρωτότυπο όμως δεν αποκλείεται αφού έχουν περάσει 2.500 χρόνια από τότε που γράφτηκε το έργο» προσθέτει. Χώρια ο τρόπος ερμηνείας του, που αλλάζει ανάλογα με τον τόπο και την εποχή.
Οι Έλληνες επισκέπτες δεν θα πρέπει βέβαια να παραβλέψουν τα άλλα εκθέματα του μουσείου, που είναι στην αραβική γλώσσα (60.000 πάπυροι), στην κοπτική (22.000), καθώς και (πολύ λιγότερα) στην αιγυπτιακή, στη λατινική και στην εβραϊκή γλώσσα.
Η «Βίβλος των νεκρών»
Ξεχωρίζει η «Βίβλος των νεκρών» του Σέσωστρη, από τον 15ο π.Χ. αιώνα, που είναι γραμμένο με ιερογλυφικά γράμματα και αποτελεί συλλογή μαγικών χρησμών που δίνουν στον αποβιώσαντα τη δύναμη να διασχίσει τον Κάτω Κόσμο και ύστερα από πολλές περιπέτειες να εγκαταλείψει τη «νύχτα του τάφου και να επιστρέψει στο φως της ημέρας». Δίπλα στο βιβλίο βρίσκεται και η μετάφραση του κειμένου.
Απόλυτη επιτυχία, υπόσχεται η εφαρμογή μιας συνταγής για την παρασκευή σκόνης πλυσίματος των δοντιών από τον 4ο αιώνα μ.Χ. γραμμένης στα ελληνικά. Η σκόνη αποτελείται από αλάτι (αξίας μιας δραχμής), μέντα (για δύο δραχμές), ίριδες (για μία δραχμή) και 20 κόκκους από πιπέρι. «Λιγάκι αλμυρή αλλά ευχάριστη στο στόμα» έλεγε υπάλληλος του μουσείου. Ο κατάλογος του μουσείου υπενθυμίζει πάντως ότι στην αρχαιότητα, ανεξάρτητα από τη σύνθεση της εκάστοτε οδοντόκρεμας, η βασική αρχή ήταν: «Καθάρισε αμέσως τα δόντια σου ύστερα από κάθε γεύμα». Αρχή που μπορεί να εφαρμοσθεί εύκολα και από εκείνους που δεν ξέρουν αρχαία ελληνικά ή λατινικά.
[tovima]