Τι έγινε στην Ανατολική Θράκη τον Οκτώβρη του ‘22

Λίγο γνωστά είναι τα δραματικά γεγονότα του 1922 και κυριολεκτικά άγνωστα παραμένουν τα γεγονότα τα σχετικά με την εγκατάλειψη και εκκένωση της Ανατολικής Θράκης τον Οκτώβριο του 1922. Η απώλεια της Ανατολικής Θράκης, –της κύριας εστίας του Θρακικού Ελληνισμού, που βρισκόταν υπό ελληνική διοίκηση από τον Ιούλιο του 1920 και είχε ενσωματωθεί στο Ελληνικό Κράτος τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών–, θεωρείται σήμερα ότι συμπίπτει με τη Μικρασιατική Καταστροφή στην πραγματικότητα όμως είναι αποτέλεσμα και επακόλουθό της. Ίσως είναι καιρός να μιλήσουμε και για τη Θρακική Καταστροφή η οποία παραμένει άγνωστη, ανεξήγητη και κυριολεκτικά αδικαιολόγητη.
Η απώλεια της Ανατολικής Θράκης σημαίνει για την Ελλάδα την απομάκρυνσή της από τη θάλασσα της Προποντίδας και τον Εύξεινο Πόντο. Η παρουσία των Ελλήνων στην Ανατολική Θράκη θα είχε οδηγήσει σε τελείως διαφορετικές εξελίξεις: η Κωνσταντινούπολη δεν θα ήταν σήμερα μητρόπολη των είκοσι εκατομμυρίων και η Τουρκία δεν θα μετέφερε το πληθυσμιακό και οικονομικό της βάρος προς το Αιγαίο, όπως συμβαίνει σήμερα. Αφήνουμε κατά μέρος την οικονομική και δημογραφική σημασία που θα είχε για την Ελλάδα η διατήρηση της Ανατολικής Θράκης.
Με την ευκαιρία λοιπόν της επετείου του δραματικού αυτού γεγονότος καλό είναι να θυμόμαστε τις συνθήκες και τις διεργασίες κάτω από τις οποίες συνέβησαν τα γεγονότα εκείνα, αφού ανάλογες συνθήκες υπάρχουν και σήμερα.
Η Μεγάλη Βρετανία, –άτυπη σύμμαχος των Ελλήνων– που βασιζόταν στην ασπίδα του Ελληνικού Στρατού για την κάλυψη των Στενών, της Κωνσταντινούπολης και της ουδέτερης ζώνης που κατείχε στη Μικρά Ασία, φάνηκε αμέσως μετά την εκκένωση της Μικράς Ασίας από τους Έλληνες, να επιδιώκει σαφώς, στην αρχή, την ανασυγκρότηση του Ελληνικού Στρατού. Είναι γεγονός ότι η κυβέρνηση του Λόυδ Τζωρτζ, με πρωτοστατούντα τον Ουίνστον Τσώρτσιλ, ετοιμάζονταν για πολεμική σύγκρουση με την κεμαλική Τουρκία. Αντίθετα οι Γάλλοι, σε ανοικτή ρήξη προς τους Άγγλους, είχαν εκχωρήσει την Ανατολική Θράκη στους Τούρκους, ακόμη και πολύ πριν τον Αύγουστο του 1922.
Στις αρχές του Σεπτεμβρίου του 1922 εκδηλώθηκε κρίση στις αγγλογαλλικές σχέσεις. Η Γαλλία διαχώρισε τη θέση της και υποστήριξε την απαίτηση των Τούρκων για προσάρτηση στην Τουρκία της Ανατολικής Θράκης και των Στενών, που οι Τούρκοι θα ουδετεροποιούσαν.
Τότε, η διάσταση στις γνώμες των Βρετανών ιθυνόντων και απροθυμία της αγγλικής κοινής γνώμης και των αποικιών για πολεμική εμπλοκή με τους Τούρκους, οδήγησαν, μαζί με την αφόρητη πίεση της Γαλλίας, στην απόφαση των Συμμάχων να εκκενωθεί από τους Έλληνες η Ανατολική Θράκη και να παραδοθεί στην Τουρκία ως αμοιβή για την προσέγγισή της στους Συμμάχους. Η θετική διάθεση ορισμένων Άγγλων προς τους Έλληνες, όπως αυτή του Λόυδ Τζωρτζ και του λόρδου Κώρζον, δεν ενισχύθηκε από τη μαχητικότητα, την τόλμη και την αποφασιστικότητα των Ελλήνων που, δυστυχώς, δεν υπήρξαν.
Η απόφαση για την εκκένωση της Θράκης επικυρώθηκε από τους Συμμάχους στις 9.9.1922 μετά από θυελλώδεις συσκέψεις τριών ημερών στο Παρίσι, μεταξύ του Γάλλου πρωθυπουργού Πουανκαρέ και του Άγγλου υπουργού εξωτερικών Λόρδου Κώρζον. Οι παρακλήσεις του Βενιζέλου αντιμετωπίστηκαν την επαύριο παγερά από τον Πουανκαρέ.
Στο εύλογο ερώτημα του Λόρδου Κώρζον: “Ποιός θα υποχρεώσει τους Έλληνες να εγκαταλείψουν την Ανατολική Θράκη;”, απάντησαν οι ίδιοι οι Έλληνες. Η Ανατολική Θράκη εγκαταλείφθηκε εθελόδουλα, ώστε να μην βρεθεί η Μεγάλη Βρετανία στη δυσάρεστη θέση να συγκρουσθεί με την Τουρκία.
Παραμένει το γεγονός ότι ο τουρκικός στρατός δεν ήταν σε θέση να διαπλεύσει την Προποντίδα και να επιτύχει την κατάληψη της Ανατολικής Θράκης. Οι Τούρκοι δεν διέθεταν ναυτική δύναμη και η δύναμη πυρός των ελληνικών θωρηκτών ήταν σημαντική με τα δεδομένα της εποχής εκείνης. Υπήρχε επίσης και μία στρατηγική συνιστώσα στο να αρνηθούν οι Έλληνες να εκκενώσουν την Ανατολική Θράκη. Μία τέτοια κατάσταση έφερνε αμέσως σε ευθεία αντιπαράθεση τους Συμμάχους με την Τουρκία κα  το λιγότερο που θα κέρδιζαν οι Έλληνες ήταν πολύτιμος χρόνος. Η διάβαση των Τούρκων από τον Βόσπορο η τον Ελλήσποντο, που κατείχαν με ασθενείς δυνάμεις οι Άγγλοι, σήμαινε Αγγλο-Τουρκική σύγκρουση, κάτι που εξυπηρετούσε τα στρατηγικά συμφέροντα της Ελλάδας. Βρισκόταν δηλαδή η νικημένη Ελλάδα σε θέση που της έδινε τη δυνατότητα να δημιουργήσει μία αγγλική ασπίδα και να αποφύγει νέα σύγκρουση με τους Τούρκους. Βέβαια, η ηττημένη χώρα δεν φαινόταν να έχει τις οικονομικές δυνατότητες για να συνεχίσει τον πόλεμο. Ωστόσο, η ιστορική εμπειρία μας διδάσκει ότι λαοί που είναι αποφασισμένοι και θέλουν να επιβιώσουν βρίσκουν τα μέσα για να αντισταθούν.
Στη διάσκεψη των Μουδανιών, που οργανώθηκε από τους Συμμάχους για τη σύναψη της ανακωχής, (20 έως 28.9.22), η Ελλάδα έπαιξε τον ρόλο βωβού παρατηρητή στον οποίο ανακοινώθηκαν οι εις βάρος του όροι, ωσάν οι Σύμμαχοι να ήσαν πραγματικά οι εμπόλεμοι με την Τουρκία. Ο σκοπός της διάσκεψης ανακωχής των Μουδανιών ήταν: οι Έλληνες θα έπρεπε να αποσυρθούν από την Ανατολική Θράκη. Το αντάλλαγμα εκ μέρους των Τούρκων ήταν ο σεβασμός της ουδέτερης συμμαχικής ζώνης και των Στενών μέχρι την τελική Διάσκεψη Ειρήνης μεταξύ των Συμμάχων και των Τούρκων. Οι Έλληνες εκλήθησαν στα Μουδανιά για να αποδεχθούν τα σε βάρος τους τετελεσμένα γεγονότα. Έγινε δηλαδή εκεί, μία διευθέτηση των συμμαχικών σχέσεων με την Τουρκία, εξόδοις της Ελλάδας.
Η διάσκεψη άρχισε χωρίς τους Έλληνες, που δεν είχαν ακόμη φθάσει, με κύρια συζήτηση τη γραμμή που θα αποσύρονταν οι Έλληνες. Κατά την αφήγηση του Ισμέτ Ινονού στον Σπύρο Μαρκεζίνη το 1972, δέχθηκαν όλοι την προτροπή του: ” Ας φθάσουμε σε ένα αποτέλεσμα και οι Έλληνες θα υποχρεωθούν να το δεχθούν”. Οι Έλληνες, απλώς προσήλθαν την επαύριο για να τους ζητηθεί να προσυπογράψουν ο,τι οι άλλοι αποφάσισαν εις βάρος τους. Η άλλη θλιβερή διαπίστωση είναι ότι οι Γάλλοι και οι Ιταλοί φέρονταν ως σύμμαχοι της Τουρκίας, με μόνον τους απαυδημένους Άγγλους να διαπραγματεύονται, παρεμπιπτόντως τα συμφέροντα της Ελλάδας. Κατά τον Σπύρο Μαρκεζίνη “οι Έλληνες παρέμειναν βωβοί θεατές και οι Τούρκοι ήγειρον συνεχώς και νέας αξιώσεις”. Ο στρατηγός Σαρπύ με την καθοδήγηση του Φρακλίν Μπουγιόν, δέχθηκε όλα τα αιτήματα των Τούρκων. Ακολούθησαν οι Ιταλοί και μετά οι διστακτικοί Άγγλοι. ” Η Θράκη μας παραδόθηκε χωρίς να ριφθεί ούτε ένας πυροβολισμός”, δήλωσε μετά από πενήντα χρόνια ο Ισμέτ Ινονού.
Στις 25.9.1922 ο Βενιζέλος τηλεγράφησε από το Παρίσι : “Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατυχώς δι’ Ελλάδα”, και : “ανάγκη Θράκες να εγκαταλείψωσι την γην, ην από τόσων αιώνων κατοικούσιν, αυτοί και πρόγονοί των”. Ήταν ακόμη μία από τις εθνικές εκκαθαρίσεις του 20ου αιώνα, παρ’ όλο που το πρωτόκολλο της Ανακωχής των Μουδανιών αφορούσε μόνο την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον Ελληνικό Στρατό και όχι από τον ελληνικό πληθυσμό.
Η εκκένωση της Ανατολικής Θράκης σήμαινε τη μετακίνηση των 260.000 Θρακών προσφύγων με την οικοσκευή τους και μέρος της σοδειάς τους, όπως και την αποχώρηση δεκάδων χιλιάδων προσφύγων από τη Μικρά Ασία, οι οποίοι τον προηγούμενο μήνα, με την κατάρρευση του μετώπου της Μικράς Ασίας, είχαν καταφύγει στη Θράκη. Μετακινήθηκαν επίσης Αρμένιοι, Κιρκάσιοι και Τούρκοι αντικεμαλικοί των οποίων ο αριθμός δεν είναι γνωστός. Τη μετακίνηση συμπλήρωσε η αποχώρηση 70.000 περίπου στρατιωτών της Στρατιάς Θράκης, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν δυτικά του Έβρου. Μαζί και τελευταίοι αποχώρησαν οι Έλληνες δημόσιοι υπάλληλοι και η ελληνική χωροφυλακή. Κατά τις είκοσι ημέρες της εκκένωσης της Θράκης δηλαδή, μετακινήθηκαν προς δυτικά πάνω από 400.000 άτομα. Οι μετακινήσεις έγιναν με τραίνα, με πλοία και οδικώς με κάρα, τα οποία ήταν τότε διαθέσιμα στη Θράκη. Η εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης είχε ολοκληρωθεί το τελευταίο δεκαήμερο του Οκτωβρίου του 1922.
Παραθέτουμε, τέλος, τη μαρτυρία του Αλέξανδρου Μαζαράκη-Αινιάνος, από το βιβλίο του “Απομνημονεύματα”, που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1948. Ο στρατηγός Μαζαράκης, ένας από τους πρωταγωνιστές της απελευθέρωσης της Θράκης το 1920, ήταν επί κεφαλής της ελληνικής αντιπροσωπίας στη Διάσκεψη Ανακωχής των Μουδανιών τον Σεπτέμβριο του 1922.
«… Τον Σεπτέμβριον του 1922 εκλήθην εις το Υπουργείον των Εξωτερικών, όπου μου ανέθεσαν να αντιπροσωπεύσω την Ελλάδα εις την μέλλουσαν να συνέλθη την 20 Σεπτεμβρίου εις Μουδανιά διάσκεψιν στρατιωτικών αντιπροσώπων της Ελλάδος, της Τουρκίας, της Γαλλίας, της Αγγλίας και Ιταλίας, προς σύναψιν ανακωχής. …
»Σημειωτέον ότι και εγώ και η κυβέρνησις ενομίζαμε ότι επρόκειτο μόνον περί ανακωχής, περί των γραμμών δηλαδή όπισθεν των οποίων θα έμενεν ο ελληνικός και ο τουρκικός στρατός μέχρι της συνθήκης της ειρήνης, ως άλλως εξήγετο και από την διακοίνωσιν των δυνάμεων.
»Της επιτροπής μετείχον εκ μέρους της Αγγλίας ο στρατηγός Χάριγκτον, της Γαλλίας ο στρατηγός Σαρπύ, της Ιταλίας ο στρατηγός Μομπέλλι, της Τουρκίας (τον οποίον διόλου δεν συνήντησα) ο στρατηγός Ισμέτ Πασσάς. Ούτοι δεν ανέμενον την άφιξίν μας αλλά συνεδριάσαντες την 20–21 είχον ήδη παρασκευάσει το κείμενον της ανακωχής το οποίον και μας παρουσίασαν προς αποδοχήν την 22αν. Εις την πρώτην συνεδρίασιν της 22ας Σεπτεμβρίου, γενομένην επί αγγλικού θωρηκτού, μας επέδειξαν κείμενον έτοιμον της συνθήκης της ανακωχής εις το οποίον είχον μείνει σύμφωνοι οι Τούρκοι και οι τέως σύμμαχοί μας, χωρίς καν να μας ερωτήσουν. Δια τούτο ωρίζετο η άμεσος εκκένωσις της Θράκης υπό του ελληνικού στρατού μέχρι τον Έβρον και ότι επρόκειτο μόνον να συζητηθούν αι λεπτομέρειαι της εκτελέσεως. Εδήλωσα αμέσως ότι το κείμενον τούτο προδικάζει την συνθήκην της ειρήνης, ότι εγώ ήλθον δια να συζητήσω περί ανακωχής και όχι δια να ακούσω την άμεσον κατάληψιν της Θράκης υπό των Τούρκων και ότι υπό τοιούτους όρους θεωρώ τούτο απαράδεκτον και ούτε οδηγίας τοιαύτας έχω, ούτε καν θέλω να λάβω γνώσιν. Κατά την διεξαχθείσαν συζήτησιν ο Γάλλος αντιπρόσωπος στρατηγός Σαρπύ εζήτει με νευρικότητα και εκβιαστικώς να μας πιέση εις άμεσον αποδοχήν των πάντων, επισείων τους κινδύνους της παρελκύσεως, αφού δήθεν οι σύμμαχοι ανέλαβον να πείσουν τον Κεμάλ να μη διαπεραιωθή εις Ευρώπην και μας καταδιώξη και παρεχώρησαν εις αυτόν την Θράκην, η οποία παραχώρησις είναι οριστική. …
»Υπό τας συνθήκας ταύτας μετέβην εις την επί του αντιτορπιλλικού σύσκεψιν όπου ευθύς αμέσως εδήλωσα ότι μη γενομένης δεκτής ουδεμιάς ημετέρας προτάσεως δεν δύναμαι να υπογράψω. …
»Αλλά θα ήτο η ιδία η στάσις της Αγγλίας εάν έβλεπε μετ’ ολίγας ημέρας, μετά ένα μήνα, σημαντικήν εις τη Θράκην ελληνικήν δύναμιν με την στερράν απόφασιν να κρατήση και να αμυνθή αυτής; Θα ήτο διατεθειμένη τότε να συμμετάσχη με τας δύο άλλας δυνάμεις εις εκβιαστικά εναντίον της Ελλάδος μέτρα; Και επί πλέον, εάν αφιέμεθα μόνοι απέναντι των Τούρκων, θα ηδύναντο αυτοί, ενόσω με τον στόλον μας είμεθα κύριοι της Προποντίδος, να διαπεραιώσουν σημαντικάς δυνάμεις εξ Ασίας εις Θράκην; Βεβαίως όχι. Υπάρχει λοιπόν βάσιμος ελπίς ότι εάν παρετείναμεν την εκκρεμότητα, μη δεχόμενοι την εκκένωσιν της Θράκης και εν τω μεταξύ συντόνως ενισχύαμεν και ωργανούμεν τας εκεί στρατιωτικάς δυνάμεις μας, η μεν Ευρώπη δεν θα ήτο ηνωμένη δια να επέμβη, οι δε Τούρκοι δεν θα είχον εις χείρας των κανέν όπλον δια να εκβιάσουν και ημάς και την Ευρώπην.
»Προκειμένου, επαναλαμβάνω, δια τόσον μεγάλον έπαθλον όπως η Θράκη, ήξιζε τον κόπον να μεταχειρισθή η Ελλάς όλα τα μέσα δια να την κρατήση, φθάνουσα μέχρι του τελευταίου σημείου, όπου θα έβλεπε πλέον ότι η αντίστασίς της ήτο άσκοπος και εγέννα δεινοτέρους κινδύνους.
»Νομίζω λοιπόν ότι και ο Βενιζέλος εν Παρισίοις και η επανάστασις εν Αθήναις έσπευσαν πολύ, χάσαντες απ’ αρχής κάθε ελπίδα, να αποδεχθούν την εκκένωσιν της Ανατολικής Θράκης….»

Χρονολογικός πίνακας γεγονότων.
Οι ημερομηνίες είναι στο παλιό Γρηγοριανό ημερολόγιο, το οποίο ίσχυε τότε στην Ελλάδα. Το νέο Ιουλιανό ημερολόγιο, το οποίο ίσχυε τότε στην Ευρώπη προκύπτει με την πρόσθεση 13 ημερών. Το Ιουλιανό ημερολόγιο εφαρμόσθηκε στην Ελλάδα το 1923.
13.08.1922 Τουρκική επίθεση στο Αφιόν Καραχισάρ
14.08.1922 Διάσπαση του ελληνικού μετώπου στο Αφιόν Καραχισάρ
21.08.1922 Διάταγμα αποστράτευσης των προ του 1918 κλάσεων του Ελληνικού Στρατού
27.08.1922 Είσοδος των Τούρκων στη Σμύρνη
29.08.1922 Οι Άγγλοι αρχίζουν να οχυρώνουν το Τσανάκ Καλέ και να συγκεντρώνουν δυνάμεις
31.08.1922 Ο Κεμάλ στη Σμύρνη. Δήλωσή του ότι μόνο η παραχώρηση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία θα απέτρεπε τη σύγκρουσή του με τους Συμμάχους
02.09.1922 Το αγγλικό υπουργικό συμβούλιο αποφασίζει να αντιμετωπίσει ένοπλα απόπειρα παραβίασης της ουδέτερης ζώνης στο Τσανάκ Καλέ από τους Τούρκους
02.09.1922 Έκκληση των Άγγλων προς τις αποικίες για στρατιωτική ενίσχυση κατά της Τουρκίας
03.09.1922 Άρνηση των αποικιών, εκτός της Νέας Ζηλανδίας, για αποστολή στρατευμάτων στα Δαρδανέλλια.
03.09.1922 Ανακοίνωση της αγγλικής κυβέρνησης ότι θα αντιμετωπισθεί με πόλεμο η παραβίαση της ουδέτερης ζώνης από την Τουρκία
03.09.1922 Άφιξη του Πλαστήρα στη Χίο. Αμέσως αρχίζει την προετοιμασία κινήματος
04.09.1922 Αποχώρηση των γαλλικών και ιταλικών στρατευμάτων από το Τσανάκ Καλέ
05.09.1922 Τουρκικά στρατεύματα εισέρχονται στην ουδέτερη ζώνη στην περιοχή του Τσανάκ Καλέ. Αμφότεροι Τούρκοι και Άγγλοι δεν ανοίγουν πυρ
06.09.1922 Οι τελευταίοι Έλληνες στρατιώτες αποχωρούν από τη Μικρά Ασία
06.09.1922 Άφιξη του Λόρδου Κώρζον στο Παρίσι. Αγγλογαλλική ρήξη
07.09.1922 Αποχώρηση των γαλλικών και ιταλικών στρατευμάτων από το Τσανάκ Καλέ
09.09.1922 Συμφωνία των Συμμάχων στο Παρίσι για εκχώρηση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία (συζητήσεις Πουανκαρέ και Λόρδου Κώρζον)
10.09.1922 Οι τρεις δυνάμεις ζητούν με κοινή ανακοίνωσή τους προς την Τουρκία τη συμμετοχή της σε Διάσκεψη Ειρήνης με αντάλλαγμα την απόδοση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία
11.09.1922 Έκρηξη επαναστατικού κινήματος Πλαστήρα-Γονατά στη Χίο και στη Μυτιλήνη. Στόχος του η ανατροπή του Κωνσταντίνου και η σωτηρία της Ανατολικής Θράκης. Το σύνθημα είναι «Ελλάς-Σωτηρία»
12.09.1922 Επιβίβαση σε πλοία των επαναστατικών στρατευμάτων της Χίου και της Μυτιλήνης με προορισμό την Αττική
12.09.1922 Η Κυβέρνηση Τριανταφυλλάκου αποδέχεται την παράδοση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία
14.09.1922 Ο Βενιζέλος αναλαμβάνει την εκπροσώπηση του επαναστατικού καθεστώτος στο εξωτερικό
15.09.1922 Είσοδος των επαναστατικών στρατευμάτων στην Αθήνα
15.09.1922 Ο Κωνσταντίνος παραιτείται
16.09.1922 Τελεσίγραφο των Άγγλων προς τους Τούρκους στο Τσανάκ Καλέ. Το τελεσίγραφο δεν επιδίδεται στους Τούρκους από τον στρατηγό Χάριγκτον
17.09.1922 Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος φεύγει από την Ελλάδα
18.09.1922 Συμφωνείται μεταξύ Συμμάχων και Τούρκων Διάσκεψη Ανακωχής που θα διεξαχθεί στα Μουδανιά
19.09.1922 Θυελλώδης συζήτηση Βενιζέλου-Λόρδου Κώρζον στο Παρίσι
20.09.1922 Αρχίζει η Διάσκεψη των Μουδανιών
20.09.1922 Τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς την Επανάσταση για την αποχώρηση από την Ανατολική Θράκη
21.09.1922 Ο Πλαστήρας στη Θράκη. Αποτυγχάνει να συναντηθεί με τον Κεμάλ
21.09.1922 Άφιξη της ελληνικής αντιπροσωπίας στα Μουδανιά
22.09.1922 Ο Βενιζέλος δηλώνει στον Λόρδο Κώρζον ότι η Ελλάδα θα αποχωρήσει από την Ανατολική Θράκη
23.09.1922 Αποχώρηση του Πλαστήρα από τα Μουδανιά
24.09.1922 Η Ελληνική Κυβέρνηση αποδέχεται την παράδοση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία
25.09.1922 Η Ελληνική Κυβέρνηση εξουσιοδοτεί τον Έλληνα Αρμοστή στην Κωνσταντινούπολη να υπογράψει τη Συνθήκη Ανακωχής των Μουδανιών
28.09.1922 Υπογραφή της Συνθήκης των Μουδανιών. Αποχώρηση Έλληνα αντιπρόσωπου
30.09.1922 Ο Στρατηγός Νίδερ εκδίδει διαταγές για την αποχώρηση των Ελλήνων από την Ανατολή Θράκη
30.09.1922 Σύσκεψη του υπουργικού συμβουλίου στην Αθήνα και αποδοχή της εκχώρησης της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία
02.10.1922 Αρχίζει η εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης από τους Έλληνες
06.10.1922 Παραίτηση της Κυβέρνησης Λόυδ Τζωρτζ
20.10.1922 Συμπλήρωση της εγκατάλειψης της Ανατολικής Θράκης από τους Έλληνες
11.11.1922 Αρχίζει η αποχώρηση των Ελλήνων από τη Θρακική Χερσόνησο
15.11.1922 Παράδοση της Ανατολικής Θράκης στους Τούρκους

Οδοιπορικό στην Ανατολική Θράκη
Published by ANemos on Τρίτη, Φεβρουάριος 03, 2009

Πάνω από δύο χρόνια κράτησε τα οδοιπορικό του Χρήστου στην Ανατολική Θράκη. Που τον χάναμε, που τον βρίσκαμε ήταν πάντα με ένα σακ-βουαγιάζ στην πλάτη. Ο “συνταξιούχος” συνάδελφος και αγαπημένος φίλος είχε βάλει άλλο ένα μεγάλο στοίχημα. Αφού “ξεψάχνισε” τη Θεσσαλονίκη και το μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας (και όχι μόνο) βάλθηκε να ανακαλύψει αυτή την ξεχασμένη περιοχή του Ελληνισμού. Το εγχείρημα τεράστιο. Αποτέλεσμα αυτής της «επιχείρησης αυτογνωσίας και εθνικής μνήμης», όπως την λέει ο ίδιος, αποτελεί η έκδοση «Μνήμης Οδοιπορία – Ανατολική Θράκη» (εκδ. Επίκεντρο).
«Θεωρώ ότι είναι μία περιοχή ξεχασμένη» μας έλεγε. «Η ιστορία και οι αγώνες των Θρακιωτών απουσιάζουν από τα σχολικά βιβλία. Σήμερα, όταν μιλούμε για Θράκη αναφερόμαστε μόνο στη Δυτική, αφήνοντας έξω από τις αναφορές μας τα υπόλοιπα τμήματά της, την Ανατολική, που περιήλθε στην Τουρκία, και τη Βόρεια Θράκη, που ενσωματώθηκε στη Βουλγαρία. Αγνοούμε πόλεις, πρόσωπα και γεγονότα παρ’ όλο που ο πολιτισμός και η προσφορά τους στους εθνικούς αγώνες βρίσκονται σε πολύ υψηλή και σημαντική θέση».
Κι έχει δίκιο!
Χιλιάδες σελίδες έχουν γραφτεί τα τελευταία 20 χρόνια -και όχι άδικα- για τη Μακεδονία λόγω της επικαιρότητας και της υστερίας των Σκοπιανών. Πόσα όμως ξέρουμε για την Ανατολική Θράκη; Για την Αδριανούπολη, τις Σαράντα Εκκλησιές, τη Ραιδεστό, την Καλλίπολη, τη Βιζύη, τον Αίνος, τη Μάδυτο;
Ο Χρήστος Ζαφείρης πήγε ο ίδιος μαζί με τον φωτογράφο Γιώργο Πούπη σε όλα αυτά τα μέρη. Συγκέντρωσε αρχιακό υλικό. Εκανε ρεπορτάζ. Μίλησε με ανθρώπους και από τις δύο πλευρές των συνόρων.
«Η σημερινή περιδιάβαση στην Ανατολική Θράκη είναι μία μαρτυρική εμπειρία για τα ιστορικά, πληθυσμιακά και οικοδομικά τετελεσμένα. Παρ’ όλη, όμως, την κατεδαφιστική μανία και την καταλυτική φθορά του χρόνου, οι ελληνικές μαρτυρίες, οι θρακιώτικες εμπράγματες μνήμες είναι παρούσες, αποκαλυπτικές και συγκινητικές», σημειώνει.
«Η προσέγγιση μας είναι προσωπική, δηλαδή αναφερόμαστε επιλεκτικά σε τόπους και ανθρώπους, σε ιστορικές καταστάσεις και παραδοσιακές συνήθειες που μας συγκίνησαν, που τυχόν ξεχάστηκαν ή δεν διατηρούν τη σπουδαία σημασία τους με το πέρασμα του χρόνου. Επιχειρήσαμε ιδιαίτερα να βρούμε απάντηση στο γιατί η Ανατολική Θράκη, που έστειλε το 1920 βουλευτές στην Ελληνική Βουλή, έπεσε θύμα των «συμμάχων» μας και αποδόθηκε απροσχημάτιστα στην Τουρκία. Παλιές και νέες φωτογραφίες και προπαντός οι φωτογραφίες κειμηλίων των προσφύγων, ξαναφέρνουν τραγικές μνήμες και προκαλούν ερωτήματα για το μεγάλο εκπατρισμό και αναθερμαίνουν τη συλλογική μνήμη για τις αλησμόνητες πατρίδες».
Το βιβλίο περιλαμβάνει 160 παλιές και σημερινές φωτογραφίες προσώπων τόπων και μνημείων ελληνικού ενδιαφέροντος της Ανατολικής Θράκης. Σημαντικό μέρος καταλαμβάνουν τα κειμήλια, οικογενειακά και εκκλησιαστικά, που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από τις πατρίδες της Ανατολικής Θράκης. Οι δημοσιευμένες φωτογραφίες κειμηλίων προέρχονται από μεγάλα ελληνικά μουσεία και εκκλησίες της Βόρειας Ελλάδας.
Πολλαπλά χρήσιμος είναι ο κατάλογος με τα ονόματα των ελληνικών οικισμών της Ανατολικής Θράκης, ενώ παράλληλα σημειώνονται τα σημερινά τους ονόματα σε τουρκική γραφή και εκφορά στην ελληνική. Ένας χάρτης της Ανατολικής Θράκης προβάλλει τα χωριά και τις πόλεις ελληνικού ενδιαφέροντος.
«Δεν απευθυνόμαστε αποκλειστικά στους Θρακιώτες και σε όσους κατάγονται από τις αλησμόνητες πατρίδες της Θράκης, τονίζει ο συγγραφέας, αλλά στους πανέλληνες, σε όσους θέλουν να ψηλαφήσουν, να ξαναδούν την τραγική μοίρα ενός σημαντικού τμήματος του ελληνισμού. Είναι μια επιχείρηση αυτογνωσίας και εθνικής μνήμης. Με τη βοήθεια των Θρακιωτών, των φορέων τους, των συγγραφέων τους και των απλών ανθρώπων, προσπαθήσαμε να ανταποκριθούμε στην προσδοκία της μνημοσύνης».
Το «Μνήμης Οδοιπορία – Ανατολική Θράκη» και ως περιεχόμενο και ως έκδοση είναι εξαιρετικό. Θησαυρός πραγματικός.
Αξίζει να το διαβάσετε είτε έχετε προσφυγικές ρίζες είτε όχι!
σελίδες: 384, τιμή: 29 € εκδόσεις Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2008

Κι άλλη μια αναφορά στην Ανατολική Θράκη από τον Βλ. Αγτζίδη στον Βενιζέλο της Ήττας :
………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………..
Η Ανατολική Θράκη
Ως αποτέλεσμα της ήττας στο μικρασιατικό μέτωπο ξέσπασε το Σεπτέμβριο του 1922 η επανάσταση του Στρατού και του στόλου εναντίον της κυβέρνησης Γούναρη με επικεφαλής το συνταγματάρχη Ν. Πλαστήρα. Η ανατροπή της βασιλικής κυβέρνησης και η παρουσία ισχυρού ελληνικού στρατού στην Ανατολική Θράκη δημιούργησε ελπίδες ότι η καταστροφή δεν θα ήταν πλήρης.  Οι μεγάλες δυνάμεις είχαν αποφασίσει την παράδοσή της στους κεμαλικούς. Ο Ελ. Βενιζέλος, τον οποίο οι επαναστάτες κάλεσαν να αναλάβει τη διακυβέρνηση είχε ήδη αποδεχτεί την άποψη της Αντάντ για την Ανατολική Θράκη. Έτσι, συνέδεσε την επιστροφή του στην κυβέρνηση με την αποδοχή της γαλλοβρετανικής άποψης από τους επαναστάτες. Στο τηλεγράφημα προς τους επαναστάτες έγραφε: “Η απώλεια της Ανατολικής Θράκης ήταν καταστροφή ανεπανόρθωτος… εφόσον αι Δυνάμεις απεφάσισαν την απόδοσίν της εις την Τουρκία. Η κυβέρνηση είναι ανάγκη τάχιστα να χαράξη την πολιτικήν της. Εάν η πολιτική αύτη περιλαμβάνη την απόφασιν να κρατήσωμεν την Θράκην και εναντίον της γνώμης των πρώην συμμάχων μας, αι θερμαί μου ευχαί θα συνοδεύουν τον αγώνα τούτον του Έθνους, αλλά ευρίσκομαι εν τοιαύτη περιπτώσει εις την θλιβεράν ανάγκην να αρνηθώ την αποδοχήν της τιμητικής εντολής όπως αντιπροσωπεύσω την χώραν εις το εξωτερικόν.”
(Η διατήρηση της Ανατολικής Θράκης, φαινόταν ως η ύστατη λύση, πριν την απόφαση Βενιζέλου για παραχώρησή της στους κεμαλικούς)

Έτσι έγινε αποδεκτή η συμφωνία των Μουδανιών και τα μεσάνυχτα της 1ης/14ης Οκτωβρίου 1922 ο ελληνικός στρατός άρχισε να αποχωρεί από την Ανατολική Θράκη, ακολουθούμενος από 300.000 νέους πρόσφυγες. Η Ελλάδα δεν έκανε ούτε το ελάχιστο για να διατηρήσει τον έλεγχό της σ’ αυτή την βασική περιοχή του ελληνισμού, ενώ είναι βέβαιο ότι ούτε τα κεμαλικά στρατεύματα μπορούσαν να διασχίσουν τον Ελλήσποντο και τα Δαρδανέλλια, ούτε η Αντάντ να υποχρεώσει στρατιωτικά την Ελλάδα να αποχωρήσει. Ο Ελ. Βενιζέλος, ο επαναστάτης του Θέρισου, με περισσή ευκολία εγκατέλειψε μια από τις σημαντικότερες ιστορικές εστίες των Ελλήνων. Η παράδοση της Ανατολικής Θράκης, μαζί και των νησιών Ίμβρου και Τενέδου, αποτελεί μια από τις πλέον λευκές σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας.
………………………………………………………………………..
………………………………………………………………………..

Ο ελληνικός στρατός προελαύνει στο βάθος της Ανατολίας, χωρίς σταθμούς ανεφοδιασμού και κάτω από διαρκείς παρενοχλήσεις των άτακτων τουρκικών δυνάμεων.
Ο μετριοπαθής Δ. Ράλλης υπονομεύεται κυρίως από τον Δ. Γούναρη και εξαναγκάζεται σε παραίτηση στις 21 Ιανουαρίου 1921, όταν απορρίπτεται η πρότασή του στην συνδιάσκεψη του Λονδίνου, που θα ασχολούνταν με το Μικρασιατικό Ζήτημα, την Ελλάδα να εκπροσωπήσει ο Ελευθέριος Βενιζέλος.
Τον Δ. Ράλλη διαδέχεται στην πρωθυπουργία ο Ν. Καλογερόπουλος και στην κυβέρνησή του συμμετέχουν Δ. Γούναρης, Π. Πρωτοπαπαδάκης, Ν. Θεοτόκης, Π. Τσαλδάρης, Θ. Ζαϊμης , Π. Μαυρομιχάλης και Γ. Μπαλτατζής
Στη διάσκεψη του Λονδίνου διεφάνησαν σαφείς τάσεις αναθεώρησης της συνθήκης των Σεβρών. Ο Ν. Καλογερόπουλος και αργότερα ο Δ. Γούναρης αδυνατούν να χειριστούν με αποτελεσματικότητα τις ελληνικές υποθέσεις. Προκρίνουν την ένταση της πολεμικής προσπάθειας για τη συντριβή των δυνάμεων του Κεμάλ.
Η απερίσκεπτη προέλαση του ελληνικού στρατού στο βάθος της Ανατολίας, χωρίς σταθμούς ανεφοδιασμού και κάτω από τις διαρκείς παρενοχλήσεις των άτακτων τουρκικών δυνάμενων ( τσετών ) καταπόνησε τις ελληνικές δυνάμεις.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος προειδοποιούσε για τους κινδύνους που έκρυβε, τόσο στο στρατιωτικό πεδίο όσο και το διπλωματικό, η προέλαση προς την Αγκυρα, ενώ ο Δ. Γούναρης, ως πρωθυπουργός πλέον, απέκρουε κάθε μορφής συμβιβασμό. Ο επιτελάρχης και άμεσος συνεργάτης , αν όχι η φωνή, του αρχιστρατήγου, Κ. Πάλλης, συνηγορούσε, χωρίς αναστολές, να καταδιωχθεί ο εχθρός και πέρα από την Αγκυρα. Να εξακολουθήσει η προέλαση μέχρι να συναντηθεί η Στρατιά με τον εχθρό, έστω κι αν ο τελευταίος υποχωρούσε πέρα από την Αγκυρα προς την Σεβάστεια…
Προς στιγμήν, μάλιστα, επικρατούν σκέψεις, για αντιπερισπασμό, ο ελληνικός στρατός να προελάσει στην Ανατολική Θράκη και να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Το σχέδιο αυτό όμως προσκρούει στην άρνηση των Συμμάχων. Όρα: ΤΑ ΝΕΑ, Αφιέρωμα Μικρασιατική καταστροφή, (20.09.03), Σεπτέμβριος 2003.
Γαλλο-ιταλοί υπόσχονται την Θράκη στους Τούρκους
Μετά την κατάκτηση της Σμύρνης από τον Κεμάλ διέταξε τις δυνάμεις του να πορευτούν προς τα Δαρδανέλια. Ήθελε με αυτόν τον τρόπο να τα περάσει και να κατακτήσει τη Θράκη, προτού οι ελληνικές δυνάμεις μπορέσουν εκεί να δημιουργήσουν μία νέα γραμμή άμυνας. Έπρεπε βέβαια ο δυνάμεις του Κεμάλ να περάσουν από την ζώνη θαλάσσης που ελεγχότανε από τις συμμαχικές δυνάμεις. Την 3η Σεπτεμβρίου οι τρεις συμμαχικοί ύπατοι αρμοστοί είχαν προειδοποιήσει τον Κεμάλ, να μην παραβιάσει την ουδέτερη ζώνη.
Την 16η Σεπτεμβρίου σε σκληρότερη γλώσσα επανέλαβαν οι Αγγλοι, ότι σε κάθε επέμβαση θα απαντούσαν με τη βία των όπλων. Συγχρόνως αξίωνε το Λονδίνο τις κυριαρχικές δυνάμεις να ετοιμάζουν δυνάμεις επέμβασης. ΄0λες οι κυριαρχικές δυνάμεις, με εξαίρεση της Νέας Ζηλανδίας, απέρριψαν αυτήν την Αίτηση.
Το Παρίσι και η Ρώμη πήραν αμέσως απόσταση. Η Ρώμη εξασφάλισε στον Κεμάλ τη δική της ουδετερότητα και το Παρίσι έδωσε διαταγή να αποσυρθούν οι γαλλικές δυνάμεις από την βρετανική ζώνη του Chanan. Στις βρεταννο-γαλλικές ακολουθούμενες διαπραγματεύσεις την 20η Σεπτεμβρίου στο Παρίσι ήρθε σε ένα χειροπιαστό καυγά μεταξύ του υπουργού εξωτερικών Curzon και τον πρωθυπουργό Poincaré.
Την 21η Σεπτεμβρίου βρήκαν μια συμβιβαστική φόρμουλα: ο βρετανός και ο γάλλος ύπατος αρμοστής στην Κωνσταντινούπολη όφειλαν με τον Κεμάλ να έλθουν σε επικοινωνία στα Μουδανιά και να τοποθετήσουν με αυτόν μία γραμμή ( Έβρο-Μαρίτζα), όπου παραπέρα ο Κεμάλ δεν θα παραβίαζε με τον στρατό του . 0ι Έλληνες έπρεπε μέχρι αυτή την γραμμή να εκκενώσουν τη Θράκη και οι συμμαχικές δυνάμεις θα κατελάμβαναν την περιοχή για ένα μεταβατικό χρόνο. Μετά από αυτό θα έδιναν την περιοχή στο Κεμάλ, αφού αποδεχότανε την ουδετερότητα των στενών. 0ι Έλληνες όμως δεν ενημερώθηκαν για αυτήν την απόφαση.
Στον ενδιάμεσο χρόνο έφθασαν τα στρατεύματα του Κεμάλ στα Δαρδανέλια και έλαβαν θέση απέναντι στις βρετανικές μονάδες. Και οι δύο πλευρές δυνάμωναν τις δυνάμεις τους. Προτού έλθουν σε σύγκρουση, έλαβε χώρα στην Ελλάδα μία ανατροπή .
Η είδηση, ότι ο Βενιζέλος ξανά θα αντιπροσωπεύσει την Ελλάδα στους συμμάχους και θα μπορούσε να ανατρέψει την κοινή γνώμη και πάλι στην Βρετανία και την Γαλλία, ήτανε αιτία να αλλάξει ο Κεμάλ πορεία. Την 29η Σεπτεμβρίου ανακοίνωσε ότι είναι έτοιμος να αρχίσει διαπραγματεύσεις.
Την 3η 0κτωβρίου άρχισαν στα Μουδανιά οι διαπραγματεύσεις για την ανακωχή. Μετά από βήματα προς τα μπρος και προς τα πίσω ανακοίνωσε ο αντιπρόσωπος του Κεμάλ, ότι συμφωνεί με την προσφορά των συμμάχων. Η ελληνική αντιπροσωπεία τέθηκε μπροστά από τετελεσμένα γεγονότα. Την 11η Οκτωβρίου υπογράφτηκε επίσημα στα Μουδανιά η ανακωχή. Την 15η 0κτωβρίου άρχισε η αποχώρηση του ελληνικού στρατού από την Θράκη.
Με την αποχώρηση του στρατού άρχισε μία ακόμα μαζική τροπή σε φυγή. 0 χωρικός πληθυσμός της Ανατολικής Θράκης είχε πληροφορηθεί από τις φρικαλεότητες της Σμύρνης και ήτανε κατατρομαγμένος, ότι μετά την αποχώρηση του στρατού από την Ανατολική Θράκη θα συνέβαινε κάτι παρόμοιο. Πάνω από 400.000 Έλληνες χωρικοί κάτω από το φόβο και την απειλή της σφαγής εγκατέλειψαν τα χωριά τους και με προορισμό τη Δύση. 0ι καταστροφικές βροχές είχαν μετατρέψει τους χωματένιους δρόμους σε πραγματικό βούρκο. 0ι νύχτες ήτανε με δριμύτατο κρύο και χιλιάδες πέθαιναν στα πεζοδρόμια. Δεν υπήρχε καμία ιατρική περίθαλψη, που παράλληλα με τις αρρώστιες και την έξοδο από την Θράκη συνεχιζότανε η φυγή από την Μικρά Ασία, επίσης από τον Πόντο και την Μαύρη Θάλασσα βλέπε: Heinz Richter: Griechenland im 20.Jahrhundert, Köln 1990, S.ff.
Η 14η Σεπτεμβρίου, είναι η επέτειος της καταστροφής της Μ. Ασίας – Ανατολικής Θράκης.
Έχει ανακηρυχθεί ημέρα περισυλλογής και μνήμης των αξέχαστων πατρίδων της ανατολής και των θυμάτων της Μικρασιατικής τραγωδίας 1914-1924, όπου τα αθεράπευτα τραύματα της γενιάς του πολέμου, της βίας, της αδικίας, του πόνου και του ξεριζωμού, μαζί με την μεγαλύτερη ακόμα αθεράπευτη ανθρώπινη, ψυχολογική καταστροφή μεταδίδονται από γενιά σε γενιά και σε όλες τις επόμενες γενιές, χωρίς τελειωμό, έτσι ώστε τέτοιες συμφορές να μην επαναληφθούν ποτέ πια !!
Αν και οι υπαίτιοι για τις Γενοκτονίες δεν κάθισαν στο εδώλιο του κατηγορουμένου και δεν εφαρμόστηκε για τους Νεότουρκους, η τιμωρία, γιατί ισχύει ” nulla poena sine lege” καμία τιμωρία χωρίς Νομοθεσία, και αυτό θα ερχότανε σε αντίθεση με την επικρατούσα Νομοθεσία, θέλω όμως να επισημάνω, ότι το 1948 η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών αποφάσισε ομόφωνα τη σύμβαση, ότι η Γενοκτονία τοποθετείται ως ένα πλημμέλημα και ότι οι συμβαλλόμενες χώρες είναι υποχρεωμένες να την φέρουν για τιμωρία. Επίσης η τουρκική Δημοκρατία υπέγραψε αυτήν την σύμβαση.
Μία παραγραφή δεν υπάρχει όμως για την Γενοκτονία, που πάνω σε αυτό το θέμα συμφώνησε ευδιάκριτα η Διεθνής Κοινωνία. Θέλουμε περαιτέρω να επισημάνουμε, ότι πολλές φορές δεν πρέπει να αποκρύπτουμε τα δυσάρεστα, αν θέλουμε να επουλώσουμε τα ψυχικά τραύματα και να υπερπηδήσουμε το παρελθόν, ώστε να επεξεργαστούμε τις αρνητικές μας εμπειρίες παραγωγικά. Και με τη αναγνώριση της Γενοκτονίας από μέρος της Τουρκίας, ευδιάκριτα εννοώ, ότι όποιος αποκρύπτει την αλήθεια, είναι χειρότερος από ότι ένας δολοφόνος.
΄0σο καιρό όμως δεν υπάρχει μία παγκόσμια δικαιοδοσία ποινικού Δικαστηρίου, για να καταδικάσει τα εγκλήματα πολέμου και γενοκτονιών, που δεν παραγράφονται ποτέ, οι δημοσιογράφοι και οι διανοούμενοι έχουν την υποχρέωση να διατηρήσουν ολοζώντανη την ενθύμηση των γενοκτονιών, διαρκώς και πάντα και ακριβώς και στην παρούσα στιγμή, ώστε να μην επαναληφτούν ποτέ πια.
Βιβλιογραφία:
Georg Horton: Η ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΑΣΙΑΣ, Αθήνα ( Εστία), 1993 Hülya Engin: GENOZID und BEDENKEN, Vor­trag, Alte Feuerwache, Köln, 13.01.2002.
Jean Paul Sartre, Hrsg.: Griechenland – Der Weg in den Faschismus, Frankfurt/M. 1970 mit Beiträgen:
Nikolas Svoronos: Die soziale und politische Entwicklung Griechenlands.
Spilios Papaspiliopoulos: Sozio – politische Strukturen und ökonomische Entwicklung in Griechenland.
Marios Ploritis : Die Monarchie in Griechenland.
Andreas G. Papandreou: Machtblöcke, Interventionspolitik und Freiheit der Institutionen.
Phaidon Vegleris: Verfassung des Schreckens.
Konstantin Tsoucalas: Klassenkampf und Obristenregime.
Georgiow Kateforis: Institutionalisierung einer „Verteidigungsgesellschaft“
Dimos Anastasiou: Das griechische Unterrichtswesen und sein Abbau durch die Junta.
James Becker: Das Problem der Folter unter dem Obristenregime.
Nicole Dreyfus: Der Prozess Rigas Ferraios.
ΤΑ ΝΕΑ, Αφιέρωμα, Μικρασιατική καταστροφή, Σεπτέμβριος 2003
René Blum: Der Prozess der Athener kommunistischen Gruppe.
Maurice Zavaro: Der Prozess von Saloniki
Dokumente- Die Folterungen der politischen Gefangenen Erster Bericht von „Amnesty International “über die Lage in Griechenland.Νίκος Σηφουνάκης: ΄Ιμβρος και Τένεδος, Οι τελευταίες ελληνικές ημέρες, Αθήνα ( Νέα Σύνορα), 1996
Ιωάννης Σωπασής Δαναός: Πό­ντος, Η αλύτρωτη Πατρίδα των Ελλήνων που ακόμα αντιστέκεται, Ευημερείς, Ένωσης Ποντίων, Φε­βρουάριος 1996.
Κωνσταντίνος Σ. Ναλμπάντης: Αρμενο-ελληνική τραγωδία. Ανα­φορά στις Μεγάλες γενοκτονίες των Αρμενίων και των Ελλήνων από τους Τούρκους, Ημερήσια το­πική εφημερίδα «ΗΧΩ» της Δράμας, Δράμα, 04.05.98, 05.05.98 και 06.05.98.
Γεώργιος Μασούρας: Η στρατιωτική παράδοση της αρχαίας Ελλάδος και το στρατιωτικό ζήτημα του Νεοελληνικού κράτους, Κυπαρισσία 2000
Κωνσταντίνος Σ. Ναλμπάντης : Η Αρμενική Τραγωδία. Αναφορά στα 80 χρόνια μιας μεγάλης Γενοκτο­νίας στο Σύγχρονο και επίκαιρο περιοδικό: «ΓΡΑΜΜΑ», για τη Γερμανία και την Ευρώπη, Φραν­κφούρτη, Αύγουστος – Σεπτέμβριος 1995.
Κωνσταντίνος Σ. Ναλμπάντης: Γενοκτονίες Ελλήνων και Αρμενίων. στο Σύγχρονο και Επί­καιρο περιοδικό «ΓΡΑΜΜΑ“, Φρανκφούρτη, Μάιος-Ιούνιος 1996.
Αχιλλέας Σ. Ανθεμίδης: Το έγκλημα της Γενοκτονίας και ο ποντιακός Ελληνισμός, περιο­δικό:»ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ», τ.61-62, Θεσ­σαλονίκη 1994.
Μιχ. Χαραλαμπίδη: ΓΥΝΑΙΚΑ. ΤΟ ΘΥΜΑ ΤΗΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΓΕΝΟ­ΚΤΟΝΙΑΣ, Ημερήσια Εφημερίδα: ΕΛΕΥΘΕΡΟ­ΤΥΠΙΑ, Αθήνα, 08.04.1995.
Πολυχρόνη Κ. ΕΝΕΠΕΚΙΔΗ: ΓΕ­ΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΟΝ ΕΥΞΕΙΝΟ ΠΟ­ΝΤΟ. Διπλωματικά έγγραφα από τη Βιέννη (1909-1918), Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης, 1996
Taner Akcam: Armenien und der Völker­mond. Die Instambuler Prozesse und die türkische Na­tionalbewegung, Hamburg 1996.
Wolfgang Gust: Der Völkermord an den Arme­niern. Die Tragödie des ältesten Chris­tenvolkes der Welt, München, Wien 1993.
Γιάννη Π. Καψή: 1922 Η Μαύρη Βίβλος, Αθήνα 1992
Βασίλης Ραφαηλίδης: Ιστορία του Νεοελληνικού κράτους 1830-1974, Αθήνα 1993
Ferenc Majoros /Bernd Rill: Das Osmani­sche Reich 1300-1922, Regensburg 2000.
Gordon A. Craig: Geschichte Europas 1815-1980 Vom Wiener Kongress bis zur Ge­gen­wart, München 1995
Heinz Richter: Griechenland im 20. Jahr­hun­dert, 1900- 1940, Romiosini, Köln 1990.Pavlos Tzermias: Neugriechische Ge­schichte, 2. Auflage, Tübingen und Basel 1993