Από το 800 π.Χ., οι περισσότερες Ελληνικές πόλεις-κράτη οι οποίες ήταν ναυτικές δυνάμεις, άρχισαν να αναζητούν εδάφη και πόρους πέρα από την Ελλάδα, με αποτέλεσμα να ιδρύσουν αποικίες σε όλη τη Μεσόγειο. Το εμπόριο ήταν συνήθως το πρώτο βήμα στη διαδικασία αποικισμού και όταν οι τοπικοί πληθυσμοί υποτάσσονταν ή εντάσσονταν στην αποικία, ιδρύονταν πόλεις.
Οι σχέσεις των αποικιών με την πατρίδα ποικίλαν, αλλά οι περισσότερες έγιναν πλήρως ανεξάρτητες, άλλοτε με έντονο Ελληνικό χαρακτήρα και σε άλλες περιπτώσεις πιο κοντά πολιτιστικά στους αυτόχθονες λαούς με τους οποίους γειτνίαζαν και είχαν εντάξει στο δυναμικό τους.
Το σημαντικότερο επίτευγμα του αποικισμού ήταν το γεγονός ότι η διακίνηση αγαθών, ανθρώπων, τέχνης και ιδεών εκείνη την περίοδο διέδωσε τον Ελληνικό τρόπο ζωής στην Ισπανία, τη Γαλλία, την Ιταλία, την Αδριατική, τη Μαύρη Θάλασσα και τη Βόρεια Αφρική. Συνολικά, οι Έλληνες δημιούργησαν περίπου 500 αποικίες στις οποίες συμμετείχαν έως και 60.000 Έλληνες πολίτες, με αποτέλεσμα μέχρι το 500 π.Χ. τα νέα εδάφη να αντιπροσωπεύουν το 40% του συνόλου των Ελλήνων στον Ελληνικό Κόσμο.
Αργοναυτική εκστρατεία. Ο μύθος θεωρείται πως σχετίζεται με τα τολμηρά ναυτικά ταξίδια αυτής της περιόδου Konstantinos Volanakis, Public domain, via Wikimedia Commons
Εμπόριο και πόροι
Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν σπουδαίοι θαλασσοπόροι και ταξιδεύοντας σε όλη τη Μεσόγειο, ανακάλυπταν νέα εδάφη και ευκαιρίες ανάπτυξης. Η Ελληνική μυθολογία ανέφερε ιστορίες εξερεύνησης όπως ο Ιάσωνας και η αναζήτησή του για το Χρυσόμαλλο Δέρας ή ο Οδυσσέας κατά την περιπλάνησή του επιστρέφοντας στην Ιθάκη. Πρώτα αποικίστηκαν τα νησιά γύρω από την Ελλάδα, όπως η Κέρκυρα που ιδρύθηκε από την Κόρινθο το 733 π.Χ. και ήταν η πρώτη αποικία στην Αδριατική. Οι πρώτοι άποικοι σε γενικές γραμμές ήταν έμποροι και μικρές ομάδες ατόμων που προσπάθησαν να αξιοποιήσουν νέους πόρους και να ξεκινήσουν μια νέα ζωή μακριά από τον ανταγωνισμό και υπερπληθυσμό της πατρίδας.
Τα εμπορικά κέντρα και οι ελεύθερες αγορές ήταν οι πρόδρομοι των αποικιών. Κατόπιν από τα μέσα του 8ου έως τα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., Ελληνικές πόλεις και μεμονωμένες ομάδες άρχισαν να επεκτείνονται πέρα από την Ελλάδα με πιο σαφείς και μακροπρόθεσμες προθέσεις. Ωστόσο, η διαδικασία αποικισμού ήταν πιθανώς πιο βαθμιαία και οργανική από ό, τι αναφέρουν οι αρχαίες πηγές. Είναι επίσης δύσκολο να προσδιοριστεί ο ακριβής βαθμός αποικισμού και ενσωμάτωσης με τους τοπικούς πληθυσμούς.
Σε ορισμένες περιοχές της Μεσογείου ιδρύθηκαν πλήρως Ελληνικές πόλεις, ενώ σε άλλες περιοχές υπήρχαν μόνο εμπορικοί σταθμοί που αποτελούνταν από εμπόρους και ναυτικούς. Ο ίδιος ο όρος «αποικισμός» εκφράζει την κυριαρχία των αυτοχθόνων λαών, το αίσθημα πολιτιστικής ανωτερότητας από τους αποικιοκράτες και συγκεκριμένη πολιτιστική πατρίδα που ελέγχει και οδηγεί την όλη διαδικασία. Αυτό δεν ίσχυε απαραίτητα στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο και ως εκ τούτου, με αυτή την έννοια, ο Ελληνικός αποικισμός ήταν διέφερε από τις πολιτικές ορισμένων Ευρωπαϊκών δυνάμεων κατά τον 19ο και 20ο αιώνα μ.Χ., μια διαδικασία που περιγράφεται ως «πολιτιστική επαφή» (De Angelis στο Boyes-Stones).
Η ίδρυση αποικιών σε όλη τη Μεσόγειο επέτρεψε την εξαγωγή ειδών πολυτελείας, όπως εκλεκτά Ελληνικά κεραμικά, κρασί, λάδι, μεταλλουργία και κλωστοϋφαντουργικά προϊόντα, καθώς και την εξόρυξη πλούτου – ξυλεία, μέταλλα και αγροτοκτηνοτροφικά προϊόντα (κυρίως σιτηρά, αποξηραμένα ψάρια και δέρμα). Η ιδρυτική πόλη (μητρόπολη) μπορούσε να ιδρύσει μια αποικία προκειμένου να εγκαθιδρύσει στρατιωτική παρουσία σε μια συγκεκριμένη περιοχή και έτσι να προστατευθούν οι προσοδοφόρες θαλάσσιες διαδρομές. Επίσης, οι αποικίες αποτελούσαν ζωτική γέφυρα εμπορίου προς την ενδοχώρα και ορισμένες κατάφεραν ακόμη και να ανταγωνιστούν τις μεγαλύτερες ιδρυτικές πόλεις. Οι Συρακούσες, για παράδειγμα, έγιναν τελικά η μεγαλύτερη πόλη σε ολόκληρο τον Ελληνικό κόσμο.
Τέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι οι Έλληνες δεν κατείχαν το μονοπώλιο αφού αντίπαλοι πολιτισμοί δημιούργησαν επίσης αποικίες, όπως οι Ετρούσκοι και οι Φοίνικες και μερικές φορές, αναπόφευκτα, ξεσπούσε πόλεμος μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων.
Μεγάλη Ελλάδα
Οι Ελληνικές πόλεις έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στην εύφορη γη, τους φυσικούς πόρους και τα λιμάνια της νότιας Ιταλίας και της Σικελίας. Οι άποικοι υπέταξαν τον τοπικό πληθυσμό και σφράγισαν την ταυτότητά τους στην περιοχή σε τέτοιο βαθμό που την ονόμασαν «Μεγάλη Ελλάδα» και έγινε πιο «Ελληνική» από όλες τις περιοχές, τόσο από άποψη πολιτισμού όσο και αστικού τοπίου με τους δωρικούς ναούς να αποτελούν το εντυπωσιακό σύμβολο του Ελληνισμού. Μερικές από τις σημαντικότερες πόλεις στην Ιταλία ήταν:
Κύμη (η πρώτη Ιταλική αποικία, ιδρύθηκε το 740 π.Χ. από την Χαλκίδα & τη Κύμη)
Νάξος (734 π.Χ., Χαλκίδα)
Σύβαρις (720 π.Χ., Αχαιοί/Τροιζήνα)
Κρότων (710 π.Χ., Αχαιοί)
Τάραντας (706 π.Χ., Σπάρτη)
Ρήγιο (720 π.Χ., Χαλκίδα)
Ελέα (540 π.Χ., Φώκαια)
Θούριοι (443 π.Χ., Αθήνα)
Ηράκλεια (433 π.Χ., Τάραντας)
Στη Σικελία οι κυριότερες αποικίες ήταν οι ακόλουθες:
Συρακούσες (733 π.Χ., ιδρύθηκαν από την Κόρινθο)
Γέλα (688 π.Χ., Ρόδος & Κρήτη)
Σελινούς (622 π.Χ. Μέγαρα Υβλαία)
Ιμέρα (630 π.Χ., Μεσσήνη)
Ακράγας (580 π.Χ., Γέλα)
Θέατρο στις Συρακούσες Victoria from London, UK, CC BY 2.0 via Wikimedia Commons
Η γεωγραφική θέση των νέων αποικιών στο κέντρο της Μεσογείου σήμαινε ότι μπορούσαν να ευημερήσουν ως εμπορικά κέντρα μεταξύ των μεγάλων πολιτισμών της εποχής, όπως του Ελληνικού, Ετρουσκικού και Φοινικικού πολιτισμού. Ευημερούσαν δε σε τέτοιο βαθμό που οι συγγραφείς μιλούσαν για τα τεράστια πλούτη και τον πλούσιο τρόπο ζωής των κατοίκων. Ο Εμπεδοκλής για παράδειγμα, περιέγραψε τους πολίτες και εξαιρετικούς ναούς στον Ακράγαντα της Σικελίας ως εξής: «οι Ακραγαντινοί διασκεδάζουν σαν να πρόκειται να πεθάνουν αύριο και χτίζουν σαν να ζουν αιώνια».
Οι αποικίες ίδρυσαν δικές τους αποικίες και εμπορικές θέσεις και με αυτόν τον τρόπο, διεύρυναν την Ελληνική επιρροή πιο μακριά, συμπεριλαμβανομένης της Αδριατικής ακτής της Ιταλίας. Ακόμη και η Βόρεια Αφρική είδε αποικίες να ιδρύονται, όπως η Κυρήνη το 630 π.Χ. από τη Θήρα και έτσι έγινε σαφές ότι οι Έλληνες άποικοι δεν θα περιορίζονταν στη Μεγάλη Ελλάδα.
Άποψη του θεάτρου της Μιλήτου. https://www.flickr.com/photos/jiuguangw/, CC BY-SA 2.0 via Wikimedia Commons
Ιωνία
Οι Έλληνες δημιούργησαν οικισμούς κατά μήκος των ακτών του Αιγαίου στην Ιωνία (Μικρά Ασία) από τον 8ο αιώνα π.Χ. Σημαντικές αποικίες ήταν η Μίλητος, η Έφεσος, η Σμύρνη και η Αλικαρνασσός. Η Αθήνα παραδοσιακά ισχυριζόταν ότι ήταν ο πρώτος αποικιοκράτης στην περιοχή για την οποία έδειχναν επίσης μεγάλο ενδιαφέρον οι Λύδιοι και οι Πέρσες. Η περιοχή υπήρξε εστία πολιτιστικής επανάστασης, ιδιαίτερα στην επιστήμη, τα μαθηματικά και τη φιλοσοφία και ανέδειξε μερικά από τα μεγαλύτερα Ελληνικά μυαλά. Η τέχνη και τα αρχιτεκτονικά στυλ επίσης, αφομοιωμένα από την ανατολή, άρχισαν να επηρεάζουν την πατρίδα. Χαρακτηριστικά όπως οι φοίνικες, οι σφίγγες και τα εκφραστικά σχέδια αγγειοπλαστικής θα ενέπνεαν Έλληνες αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες να εξερευνήσουν εντελώς νέες καλλιτεχνικές ατραπούς.
Γαλλία – Ισπανία
Η μητροπολιτική αποικιοκρατική πόλη στη νότια Γαλλία ήταν η Φώκαια που ίδρυσε τις σημαντικές αποικίες της Αλαλίας (566 π.Χ.) και της Μασσαλίας (600 π.Χ.). Η Φώκαια ίδρυσε επίσης αποικίες ή τουλάχιστον δημιούργησε ένα εκτεταμένο εμπορικό δίκτυο, στη νότια Ισπανία. Αξιοσημείωτες πόλεις ήταν το Εμπόριο (ιδρύθηκε από τη Μασσαλία με πιθανή ημερομηνία το 575 π.Χ.) και η Ρόδος στη Καταλονία (775 π.Χ.). Οι αποικίες στην Ισπανία ήταν λιγότερο Ελληνικές στον πολιτισμό από εκείνες σε άλλες περιοχές της Μεσογείου, ο ανταγωνισμός με τους Φοίνικες ήταν έντονος και η περιοχή φαίνεται να θεωρείται, τουλάχιστον σύμφωνα με τις Ελληνικές λογοτεχνικές πηγές, μια μακρινή και απομακρυσμένη γη από τους Έλληνες της ηπειρωτικής Χώρας.
Οι Ελληνικές αποικίες του Ευξείνου Πόντου George Tsiagalakis, CC BY-SA 4.0 via Wikimedia Commons
Μαύρη Θάλασσα
Ο Εύξεινος Πόντος ήταν η τελευταία περιοχή της Ελληνικής αποικιοκρατίας και ειδικότερα οι Ιωνικές πόλεις, επιδίωξαν να εκμεταλλευτούν τους πλούσιους ιχθυότοπους και την εύφορη γη γύρω από τον Ελλήσποντο και τον Πόντο. Η σημαντικότερη ιδρυτική πόλη ήταν η Μίλητος, η οποία στην αρχαιότητα θεωρείται ότι πιθανόν είχε 70 αποικίες (υπερβολή). Οι σημαντικότερες από αυτές ήταν:
Κύζικος (675 π.Χ.)
Σινώπη (631 π.Χ.)
Παντικάπαιον (600 π.Χ.)
Όλβια Ποντική (550 π.Χ.)
Τα Μέγαρα ήταν σημαντική μητρική πόλη και ίδρυσαν τη Χαλκηδόνα (685 π.Χ.) το Βυζάντιο (668 π.Χ.) και την Ηράκλεια Ποντική (560 π.Χ.). Τελικά, σχεδόν ολόκληρη η Μαύρη Θάλασσα περικλειόταν από Ελληνικές αποικίες, ακόμη και όταν έπρεπε να χρησιμοποιηθούν με τους αυτόχθονες λαούς ο πόλεμος, οι συμβιβασμοί, οι γάμοι και η διπλωματία για να εξασφαλιστεί η επιβίωση των αποικιών. Στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. ιδιαίτερα, οι αποικίες παρείχαν φόρο τιμής και όπλα στην Περσική Αυτοκρατορία και σε αντάλλαγμα λάμβαναν προστασία. Μετά την αποτυχημένη εισβολή του Ξέρξη στην Ελλάδα το 480 και το 479 π.Χ., οι Πέρσες απέσυραν το ενδιαφέρον τους για την περιοχή, γεγονός που επέτρεψε στους μεγαλύτερους πόλους όπως η Ηράκλεια Ποντική και η Σινώπη να αυξήσουν τη δύναμη τους μέσω της κατάκτησης των τοπικών πληθυσμών και των μικρότερων γειτονικών πόλεων. Η ευημερία επέτρεψε στην Ηράκλεια να ιδρύσει δικές της αποικίες τη δεκαετία του 420 π.Χ. σε τοποθεσίες όπως η Χερσόνησος στην Κριμαία.
Από την αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου το 431 π.Χ., η Αθήνα εκδήλωσε ενδιαφέρον για την περιοχή, στέλνοντας αποίκους και εγκαθιστώντας φρουρές. Η Αθηναϊκή φυσική παρουσία ήταν βραχύβια, αλλά μεγαλύτερης διάρκειας ήταν η επιρροή στον πολιτισμό (γλυπτική) και το εμπόριο (ειδικά των σιτηρών της Μαύρης Θάλασσας). Με την αποχώρηση της Αθήνας, οι Ελληνικές αποικίες αφέθηκαν στην τύχη τους για να αντιμετωπίσουν την απειλή από γειτονικές δυνάμεις όπως οι Σκύθες και τους Μακεδόνες με τον Φίλιππο Β’.
Δραχμή από τη Μασσαλία (ΜΑΣΣΑΛΙΑ) με χαραγμένες οι δυο πρώτες συλλαβές ΜΑΣΣΑ Cabinet des Médailles, CC BY 2.5 via Wikimedia Commons
Σχέσεις με την Πατρίδα
Οι περισσότερες αποικίες χτίστηκαν πάνω στο πολιτικό μοντέλο των Ελληνικών πόλεων, αλλά οι τύποι διακυβέρνησης περιλάμβαναν εκείνους που ίσχυαν σε όλη την Ελλάδα – ολιγαρχία, τυραννία, ακόμη και δημοκρατία – και ενίοτε διέφεραν από το ισχύον σύστημα στην ιδρυτική, μητρική πόλη. Διατηρήθηκε η Ελληνική πολιτιστική ταυτότητα μέσω της υιοθέτησης ιδρυτικών μύθων και κατεξοχήν ελληνικών χαρακτηριστικών της καθημερινής ζωής όπως η γλώσσα, το φαγητό, η εκπαίδευση, η θρησκεία, ο αθλητισμός και το γυμνάσιο, το θέατρο με τα ξεχωριστά ελληνικά έργα τραγωδίας και κωμωδίας, η τέχνη, η αρχιτεκτονική, η φιλοσοφία και οι επιστήμες.
Τόσο πολύ που μια Ελληνική πόλη στην Ιταλία ή την Ιωνία μπορούσε, τουλάχιστον επιφανειακά, να μοιάζει και να λειτουργεί όπως κάθε άλλη πόλη της Ελλάδας. Το εμπόριο διευκόλυνε σε μεγάλο βαθμό τη δημιουργία ενός κοινού «Ελληνικού» τρόπου ζωής. Αγαθά όπως ο οίνος, οι ελιές, το ξύλο και η κεραμική διακινούνταν μεταξύ πόλεων, ενώ καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες ίδρυσαν εργαστήρια ώστε οι Ελληνικοί ναοί, η γλυπτική και η κεραμική να γίνουν αναγνωρίσιμες σε όλη τη Μεσόγειο.
Οι αποικίες καθιέρωσαν ανεξάρτητες πολιτικές, καθώς περιλάμβαναν αυτόχθονες με δικά τους έθιμα, ώστε κάθε περιοχή να έχει τις δικές της ιδιοσυγκρασίες και παραλλαγές. Επιπλέον, οι συχνές αλλαγές στις προϋποθέσεις για να γίνει κάποιος πολίτης και η αναγκαστική επανεγκατάσταση των πληθυσμών, σήμαινε ότι οι αποικίες διέφεραν πολιτισμικά και πολιτικά ήταν ασταθείς με αποτέλεσμα οι εμφύλιοι πόλεμοι να έχουν μεγαλύτερη συχνότητα. Ωστόσο, ορισμένες αποικίες τα πήγαν εξαιρετικά και αρκετές ξεπέρασαν τις ιδρυτικές πόλεις.
Ο ναός Ε της Ήρας, ο μόνος στυλωμένος από τους τρεις του ανατολικού λόφου του Σελινούντα Urban, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons
Οι αποικίες σχημάτιζαν συμμαχίες με γειτονικές πόλεις. Αντίθετα, μεταξύ τους υπήρξαν συγκρούσεις, καθώς όταν έγιναν ισχυρές και πλήρως ανεξάρτητες, δεν ελέγχονταν από την ιδρυτική πόλη-κράτος. Οι Συρακούσες στη Σικελία ήταν τυπικό παράδειγμα μεγάλης πόλης που συνεχώς επεδίωκε να επεκτείνει τα εδάφη της και να δημιουργήσει μια δική της αυτοκρατορία. Όσες αποικίες επεκτάθηκαν καθιέρωσαν δικό τους νόμισμα ενίσχυσαν την πολιτιστική και πολιτική ανεξαρτησία τους.
Αν και οι εν λόγω κοινότητες μπορούσαν να είναι ανεξάρτητες, έπρεπε ταυτόχρονα να είναι ενεργά μέλη του ευρύτερου Ελληνικού κόσμου. Αυτό μεταφράζεται στην προμήθεια εξοπλισμού, πλοίων και χρημάτων για συγκρούσεις όπως κατά της Περσίας και του Πελοποννησιακού Πολέμου, την αποστολή αθλητών στους μεγάλους αθλητικούς αγώνες σε μέρη όπως η Ολυμπία και η Νεμέα, τη δημιουργία μνημείων στρατιωτικής νίκης στους Δελφούς, την εγγύηση ασφαλούς διέλευσης σε ξένους ταξιδιώτες μέσω της επικράτειάς τους ή την διακίνηση πνευματικών και καλλιτεχνικών ιδεών όπως τα έργα του Πυθαγόρα ή κέντρα σπουδών όπως η Ακαδημία του Πλάτωνα που προσέλκυσε μελετητές από όλο τον Ελληνικό κόσμο. Κατά τη διάρκεια προβληματικών περιόδων, οι αποικίες βοηθιούνταν από την ιδρυτική πόλη και τους συμμάχους τους, ακόμη και αν αυτό αποτελούσε πρόσχημα για τις επεκτατικές φιλοδοξίες των μεγαλύτερων Ελληνικών κρατών.
Κλασικό παράδειγμα ήταν η Σικελική Εκστρατεία της Αθήνας το 415 π.Χ., που επίσημα τουλάχιστον ξεκίνησε για να βοηθηθεί η αποικία της Σεγέστας. Υπήρχε επίσης η μετακίνηση των ταξιδιωτών στον Ελληνικό κόσμο που πιστοποιείται από στοιχεία όπως η λογοτεχνία και το δράμα, οι αφιερώσεις που άφησαν οι προσκυνητές σε ιερούς χώρους όπως η Επίδαυρος και η συμμετοχή σε σημαντικά ετήσια θρησκευτικά φεστιβάλ όπως τα Διονύσια των Αθηνών.
Οι αποικίες είχαν προφανώς διαφορετικά χαρακτηριστικά, αλλά το συλλογικό αποτέλεσμα των εθίμων που αναφέρθηκαν διασφάλισε ότι μια τεράστια περιοχή της Μεσογείου απέκτησε αρκετά κοινά χαρακτηριστικά ώστε να χαρακτηριστεί εύστοχα Ελληνικός κόσμος. Επιπλέον, το αποτέλεσμα ήταν μακροχρόνιο ώστε ακόμη και σήμερα, παρατηρούνται κοινές πτυχές πολιτισμού στους πολίτες της νότιας Γαλλίας, της Ιταλίας και της Ελλάδας.
Βιβλιογραφία
https://www.worldhistory.org/Greek_Colonization/
Simon Hornblower «The Oxford Classical Dictionary» Oxford University Press, 2012.
Konrad Kinzl «A Companion to the Classical Greek World» Wiley-Blackwell, 2010.
Ιστορία Ηροδότου, βιβλίο 1.163
Πηγή: chilonas