Η Ρωσία μπορεί να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της προπαγανδιστικής εκστρατείας για τη χρήση των BRICS ως όχημα για την οικοδόμηση μιας εναλλακτικής λύσης στην παγκόσμια τάξη πραγμάτων υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, αλλά η Κίνα είναι η πραγματική κινητήρια δύναμη πίσω από την επέκταση του ομίλου.
Στα τέλη Οκτωβρίου, οι ηγέτες της ομάδας των χωρών που είναι γνωστές ως BRICS, θα συγκεντρωθούν στη ρωσική πόλη Καζάν για την ετήσια σύνοδο κορυφής. Η συνάντηση θα είναι μια στιγμή θριάμβου για τον διοργανωτή της εκδήλωσης, τον Ρώσο Πρόεδρο Βλαντίμιρ Πούτιν, ο οποίος θα ηγηθεί της συγκέντρωσης ενός όλο και πιο ισχυρού μπλοκ καθώς συνεχίζει τον βάναυσο πόλεμο στην Ουκρανία.
Το ακρωνύμιο της ομάδας BRICS, προέρχεται από τα πρώτα 5 μέλη της, τη Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία, την Κίνα και τη Νότια Αφρική. Τώρα όμως έχει επεκταθεί και περιλαμβάνει την Αίγυπτο, την Αιθιοπία, το Ιράν και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Στις συναντήσεις συμμετέχει και η Σαουδική Αραβία, αλλά δεν είναι επίσημο μέλος.
- Μαζί, αυτές οι 10 χώρες αντιπροσωπεύουν το 35,6 τοις εκατό του παγκόσμιου ΑΕΠ ως προς την αγοραστική δύναμη (πάνω από το 30,3 τοις εκατό που αντιπροσωπεύουν οι χώρες της G-7) και το 45 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού (το G-7 αντιπροσωπεύει λιγότερο από το 10 τοις εκατό). Τα επόμενα χρόνια, οι BRICS είναι πιθανό να επεκταθούν περαιτέρω.
Περισσότερες από 40 χώρες εκφράζουν ενδιαφέρον να γίνουν μέρος της, συμπεριλαμβανομένων αναδυόμενων δυνάμεων όπως η Ινδονησία.
Ο Πούτιν θα είναι σε θέση να ισχυριστεί σε αυτή τη σύνοδο κορυφής ότι παρά τις πολλές προσπάθειες της Δύσης να απομονώσει τη Ρωσία μετά την εισβολή στην Ουκρανία, η χώρα του όχι μόνο απέχει πολύ από την απομόνωση, αλλά είναι πλέον βασικό μέλος μιας δυναμικής ομάδας που θα διαμορφώσει τη διεθνή τάξη στο μέλλον.
Καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους είναι όλο και λιγότερο ικανές να διαμορφώσουν μονομερώς την παγκόσμια τάξη πραγμάτων, πολλές χώρες επιδιώκουν να ενισχύσουν την αυτονομία τους προσεγγίζοντας εναλλακτικά κέντρα εξουσίας.
Όλο και περισσότερο απογοητευμένες από τους παγκόσμιους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς που υποστηρίζονται από τις ΗΠΑ, όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα, αυτές οι χώρες επιθυμούν να επεκτείνουν τις επιλογές τους και να δημιουργήσουν δεσμούς με πρωτοβουλίες και οργανισμούς εκτός ΗΠΑ.
Οι BRICS ως παγκόσμιο κίνημα
Και οι BRICS ξεχωρίζουν μεταξύ τέτοιων πρωτοβουλιών. Από την ίδρυσή τους πριν από 15 χρόνια, πολλοί αναλυτές στη Δύση είχαν προβλέψει την γρήγορη εξαφάνισή τους. Τόνισαν το γεγονός ότι τα μέλη του ήταν πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, συχνά σε αντίθεση για διαφορετικά ζητήματα και διάσπαρτα σε όλο τον κόσμο, και αυτό δεν ήταν το σωστό μοντέλο για μια ουσιαστική συνεργασία. Έτσι, τουλάχιστον, πίστευαν.
Και όμως οι BRICS αντιστάθηκαν. Ακόμη και μετά τον παγκόσμιο γεωπολιτικό σεισμό που προκλήθηκε από τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία και την αύξηση των εντάσεων Κίνας-ΗΠΑ τα τελευταία χρόνια, το ενδιαφέρον για ένταξη σε αυτήν την ομάδα έχει αυξηθεί.
Πολλές αναπτυσσόμενες χώρες το βλέπουν ως χρήσιμο εργαλείο για να προχωρήσουν.
Όμως, παρά τη γοητεία του, ο Όμιλος πρέπει να αντιμετωπίσει εσωτερικές διαιρέσεις. Μερικά από τα μέλη της, μεταξύ των οποίων η Κίνα και η Ρωσία, θέλουν να τοποθετήσουν την ομάδα ενάντια στη Δύση και στην παγκόσμια τάξη που δημιουργήθηκε από τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Η προσθήκη του Ιράν, ενός ένθερμου αντιπάλου των ΗΠΑ, απλώς εμβαθύνει την αίσθηση ότι η ομάδα τώρα παρατάσσεται στη μία πλευρά μιας ευρύτερης γεωπολιτικής μάχης.
Άλλα μέλη, ιδίως η Βραζιλία και η Ινδία, δεν συμμερίζονται αυτή τη φιλοδοξία.
Θέλουν να χρησιμοποιήσουν τις BRICS για να εκδημοκρατίσουν και να ενθαρρύνουν τη μεταρρύθμιση της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων. Αυτή η μάχη μεταξύ αντιδυτικών και αδέσμευτων κρατών θα διαμορφώσει το μέλλον των BRICS —με σημαντικές συνέπειες για την ίδια την παγκόσμια τάξη πραγμάτων.
Πριν από δεκαπέντε χρόνια, η παγκόσμια οικονομική κρίση που ξεκίνησε στις Ηνωμένες Πολιτείες προκάλεσε αρκετό ενδιαφέρον για τους BRICS.
Η αποτυχία των ρυθμιστικών αρχών των ΗΠΑ να αποτρέψουν την κρίση και την αναποτελεσματικότητα των θεσμών του Bretton Woods -για να μην αναφέρουμε τη διαρκή και θεαματική οικονομική ανάπτυξη της Κίνας καθώς συρρικνώθηκαν οι δυτικές οικονομίες- προκάλεσε εκκλήσεις για ανακατανομή της παγκόσμιας οικονομικής δύναμης και ευθύνης από τη Δύση στον αναπτυσσόμενο κόσμος.
Και οι BRICS ήταν ο πιο αντιπροσωπευτικός όμιλος που εξέφρασε αυτό το συναίσθημα. Αλλά εκείνη την εποχή, η Μόσχα και οι εταίροι της εργάστηκαν κυρίως για να βελτιώσουν την υπάρχουσα τάξη πραγμάτων, όχι να την καταστρέψουν.
Η BRICS ανακοίνωσε το 2014 την ίδρυση της Νέας Αναπτυξιακής Τράπεζας (NDB) για να συμπληρώσει τους υφιστάμενους διεθνείς θεσμούς και να δημιουργήσει ένα οικονομικό δίχτυ ασφαλείας που θα παρέχει χρήματα σε περίπτωση που κάποιο από τα μέλη της αντιμετώπιζε βραχυπρόθεσμες δυσκολίες.
Προοριζόταν να συμπληρώσει, όχι τον αντίπαλο, την Παγκόσμια Τράπεζα και το ΔΝΤ. Η Ρωσία αναγνώρισε την αξία των BRICS μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, τον πόλεμο στην ανατολική Ουκρανία και συντόνισε τις κυρώσεις της Δύσης εναντίον της.
Η αίσθηση του Κρεμλίνου ότι οι BRICS μπορούν να αποτελέσουν καταφύγιο από την κυρίαρχη ηγεμονία των Ηνωμένων Πολιτειών έχει γίνει πιο έντονη μετά την εισβολή στην Ουκρανία το 2022.
Η Ρωσία μπορεί να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της προπαγανδιστικής εκστρατείας για τη χρήση των BRICS ως όχημα για την οικοδόμηση μιας εναλλακτικής λύσης στην παγκόσμια τάξη πραγμάτων υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, αλλά η Κίνα είναι η πραγματική κινητήρια δύναμη πίσω από την επέκταση του ομίλου. Το 2013, το Πεκίνο επινόησε ένα φιλόδοξο έργο, το Belt and Road Initiative, ένα σημαντικό παγκόσμιο πρόγραμμα επενδύσεων σε υποδομές.
Την ίδια περίοδο, η Κίνα βοήθησε στη δημιουργία περιφερειακών χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων στα οποία θα είχε ισχυρή επιρροή.
Πρώτα η NDB και μετά η Asian Infrastructure Investment Bank. Η Λαϊκή Τράπεζα της Κίνας εργάστηκε σκληρά για να διεθνοποιήσει το γιουάν, επεκτείνοντας τη χρήση του κινεζικού νομίσματος στο εμπόριο, επεκτείνοντας τις συναλλαγές της με άλλες κεντρικές τράπεζες για να αυξήσει την παγκόσμια ρευστότητα και καθιστώντας το μοναδικό μη μετατρέψιμο παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα.
Καθώς οι σχέσεις ΗΠΑ-Κίνας έχουν επιδεινωθεί πολύ την τελευταία δεκαετία, η εξωτερική πολιτική του Πεκίνου έχει γίνει πιο ριζοσπαστική. Οι Κινέζοι ηγέτες είναι πεπεισμένοι ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θα επιτρέψουν πρόθυμα στην Κίνα να γίνει η κυρίαρχη δύναμη στην Ασία, πόσο μάλλον να μοιραστούν την παγκόσμια ηγεσία μαζί της.
Το Πεκίνο πιστεύει ότι η Ουάσιγκτον χρησιμοποιεί τις συμμαχίες και τους θεσμούς που υποστηρίζουν την τρέχουσα παγκόσμια τάξη πραγμάτων για να περιορίσει την άνοδο της Κίνας.
Ως απάντηση, έχει ξεκινήσει έργα όπως η Παγκόσμια Πρωτοβουλία Ασφάλειας, η Πρωτοβουλία Παγκόσμιας Ανάπτυξης και η Πρωτοβουλία Παγκόσμιου Πολιτισμού.
Η Κίνα και η Ρωσία έχουν τώρα παρόμοιες φιλοδοξίες για τους BRICS, δημιουργώντας το παντοδύναμο δίδυμο Πούτιν-Σι.
Και οι δύο θέλουν να ανατρέψουν τις Ηνωμένες Πολιτείες από τον ρόλο του παγκόσμιου ηγεμόνα, γι’ αυτό στοχεύουν στη δημιουργία εναλλακτικών οικονομικών και τεχνολογικών πλατφορμών που θα είναι απρόσβλητες από την πίεση των ΗΠΑ.
Και η εμβάθυνση της πολυμερούς προσέγγισης μέσω των BRICS φαίνεται ως ο καλύτερος τρόπος για να προχωρήσουμε. Φυσικά, τα άλλα μέλη μοιράζονται βασικές αρχές με το Πεκίνο και τη Μόσχα, αλλά έχουν επίσης διαφορές. Έτσι, η Βραζιλία και η Ινδία παραμένουν σε μεγάλο βαθμό δεσμευμένες στην επιδίωξη της παγκόσμιας μεταρρύθμισης της διακυβέρνησης χωρίς να επιχειρούν να επιτεθούν στο διεθνές σύστημα όπως έχει κατασκευαστεί σήμερα.
Οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων στη Μπραζίλια και το Νέο Δελχί τείνουν να τηρήσουν ουδέτερη στάση και να βρουν μια μέση λύση μεταξύ της Δύσης, αφενός, και της Ρωσίας και της Κίνας, αφετέρου. Για πολλές χώρες, η ένταξη στις BRICS είναι μια πολύ ελκυστική πρόταση. Αλλά κάθε υποψήφιος πρέπει να αντιμετωπίσει ένα θεμελιώδες ερώτημα: Με ποια πλευρά θα ευθυγραμμιστεί;
Με τη Βραζιλία, την Ινδία και άλλα αδέσμευτα κόμματα ή με την αντιδυτική παράταξη με επικεφαλής την Κίνα και τη Ρωσία;
Το Ιράν, το ίδιο ένα απομονωμένο κράτος στη διεθνή σκηνή, θα ενισχύσει το αντιδυτικό στρατόπεδο. Αλλά οι περισσότερες άλλες χώρες είναι πιθανό να δουν την ένταξη στις BRICS ως έναν τρόπο για να ενισχύσουν τους δεσμούς τους με την Κίνα και άλλες χώρες του Παγκόσμιου Νότου, αλλά χωρίς να διακόψουν τους δεσμούς τους με τη Δύση.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Σαουδική Αραβία.
Ενώ το Ριάντ παραμένει βασικός σύμμαχος της Ουάσιγκτον, έχει επιδιώξει να εμβαθύνει τους δεσμούς του με το Πεκίνο και πρόσφατα έχει επεκτείνει την επιρροή του σε περιοχές όπου η Σαουδική Αραβία παραδοσιακά δεν έπαιζε κανέναν ρόλο, όπως στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, συνοδευόμενη από επενδύσεις όπως στη Χιλή και Γουιάνα.
Οι συγκρούσεις εντός των BRICS είναι πιθανό να αυξηθούν, αλλά είναι απίθανο να οδηγήσουν στη διάλυσή τους. Για τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες δυτικές δυνάμεις, η δυναμική εντός των BRICS υπογραμμίζει την ανάγκη να ληφθεί σοβαρά υπόψη η ομάδα και η δυσαρέσκεια με την τρέχουσα τάξη πραγμάτων.
Οι δυτικές χώρες μπορούν να κάνουν περισσότερα για να μην αποξενώσουν τις μεσαίες δυνάμεις που απαιτούν μεγαλύτερο περιθώριο ελιγμών και να διασφαλίσουν ότι οι BRICS δεν θα μετατραπούν σε ένα αντιδυτικό μπλοκ.
Οι πλούσιες χώρες, εν τω μεταξύ, μπορούν να επιλύσουν καλύτερα προβλήματα για τις φτωχότερες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της κοινής χρήσης τεχνολογίας και της βοήθειας στην πράσινη μετάβαση.
Η Δύση πρέπει να κάνει πιο ειλικρινείς προσπάθειες για τον εκδημοκρατισμό της παγκόσμιας τάξης, όπως να εγκαταλείψει την αναχρονιστική παράδοση ότι μόνο οι Ευρωπαίοι πρέπει να διοικούν το ΔΝΤ και μόνο οι πολίτες των ΗΠΑ την Παγκόσμια Τράπεζα.
Τέτοιες ενέργειες θα χτίσουν εμπιστοσύνη και θα υπονόμευαν τις κινεζικές και ρωσικές προσπάθειες να σύρουν τον παγκόσμιο Νότο σε μια αντιδυτική υπόθεση.
Foreign Affairs
Συντάκτες:
Alexander Gabuev, διευθυντής του Carnegie Russia Eurasia Center με έδρα τοΒερολίνο.
Oliver Stuenkel, αναπληρωτής καθηγητής στη Σχολή Διεθνών Σχέσεων στο Ίδρυμα Getulio Vargas στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας.
—
Αποκλειστικά στο ΒΑΛΚΑΝΙΚΟ ΠΕΡΙΣΚΟΠΙΟ