Μια απο τις πολλές μεταρυθμίσεις του Λυκούργου στην Σπάρτη ήταν πως έπρεπε να διαθέτει δύο βασιλείς. Οι δύο αυτοί βασιλείς προέρχονταν από δύο διαφορετικά βασιλικά γένη, τους Αγιάδες (δυναστεία των Αγιαδών) και τους Ευρυποντίδες (δυναστεία των Ευρυποντιδών) , δύο οικογένειες που κατάγονταν από τους δίδυμους απογόνους του Ηρακλή, τον Ευρυσθένη και τον Προκλή αντίστοιχα (μέσω του Ύλλου). Οι βασιλείς ασκούσαν κυρίως στρατιωτικά και θρησκευτικά καθήκοντα, και η εξουσία τους ήταν περιορισμένη από άλλα σώματα της πόλης.
Οίκος των Αγιαδών: Ο οίκος αυτός θεωρείται ο πιο παλαιός από τους δύο. Ο ιδρυτής της δυναστείας ήταν ο Άγις, εξ ου και η ονομασία των Αγιαδών. Οι βασιλείς αυτής της δυναστείας είχαν το πλεονέκτημα στην ιεραρχία και ασκούσαν κυρίως στρατιωτική διοίκηση.
Οίκος των Ευρυποντιδών: Ο δεύτερος οίκος προήλθε από τον Ευρυπώντα, ο οποίος θεωρείται ιδρυτής της δυναστείας. Οι βασιλείς της δυναστείας αυτής επίσης κατείχαν στρατιωτικά και θρησκευτικά καθήκοντα, αλλά η εξουσία τους ήταν πάντα ελαφρώς μικρότερη από αυτή των Αγιαδών.
– Υποσημείωση- Για να κατανοηθεί το πως αντιμετώπιζαν οι Σπαρτιάτες τους βασιλείς θα σας δώσω ένα παράδειγμα που μας παραδίδει ο Πλούταρχος.
Όταν κάποιος έκανε θυσία “απαρχών”, (η προσφορά μέρους από ό,τι αποκτούσε καταρχήν ο άνθρωπος, δηλαδή από την τροφή. Προσφερόταν μάλιστα το πρώτο μέρος της τροφής, που είχε αποκτηθεί με το κυνήγι, την αλιεία, τη συγκομιδή ή τη γεωργία, και ονομαζόταν απαρχαί. Σήμερα λέμε απο τις απαρχές, η απαρχή του χρόνου = ἀπὀ + ἀρχή. Αυτό δεν ξέρω αν κατανοείτε τι σημαίνει αλλά πρόκειται για την πιο αρχαία μορφή θρησκευτικής θυσίας στην ανθρώπινη παγκόσμια ιστορία. Έθιμο της πανάρχαιας Κρήτης και της Πελοποννήσου), όταν λοιπόν κάποιος έκανε θυσία “απαρχών” ή κυνηγούσε, έστελνε ένα μέρος απο αυτά για το συσσίτιο. Επιτρεπόταν να δειπνήσει στο σπίτι του όποιος θυσίαζε ή πήγαινε για κυνήγι και τελείωνε αργά, ενώ οι υπόλοιποι όφειλαν να είναι παρόντες στο συσσίτιο. Αυτό το κράτησαν για πολύ καιρό με τόση ακρίβεια, αφού και τον Άγη τον βασιλιά, όταν γύρισε απο την εκστρατεία όπου τσάκισε τους Αθηναίους και ήθελε να δειπνήσει μαζί με τη γυναίκα του και ζήτησε τις μερίδες του φαγητού στο σπίτι, οι πολέμαρχοι δεν του τις έστειλαν. Κι όταν αυτός την επόμενη μέρα δεν έκανε, επειδή ήταν οργισμένος, θυίσα που έπρεπε, του επέβαλαν τιμωρία. Αδιανόητο για τα σημερινά δεδομένα, δε νομίζετε;
[ Πηγή : ἄλλως δὲ καὶ θύσας τις ἀπαρχὴν καὶ θηρεύσας μέρος ἔπεμψεν εἰς τὸ συσσίτιον. ἐξῆν γὰρ οἴκοι δειπνεῖν ὁπότε θύσας τις ἢ κυνηγῶν ὀψίσειε, τοὺς δὲ ἄλλους ἔδει παρεῖναι. καὶ μέχρι γε πολλοῦ τὰς συσσιτήσεις ἀκριβῶς διεφύλαττον. Ἄγιδος γοῦν τοῦ βασιλέως, ὡς ἐπανῆλθεν ἀπὸ τῆς στρατείας καταπεπολεμηκὼς Ἀθηναίους, βουλομένου παρὰ τῇ γυναικὶ δειπνεῖν καὶ μεταπεμπομένου τὰς μερίδας, οὐκ ἔπεμψαν οἱ πολέμαρχοι, τοῦ δὲ μεθ’ ἡμέραν ὑπ’ ὀργῆς μὴ θύσαντος ἣν ἔδει θυσίαν, ἐζημίωσαν αὐτόν. ]
– Βίοι Παράλληλοι, Λυκούργος , κεφ. 12
Συγγραφέας: Πλούταρχος
👉Όμως δεν υπήρχαν μόνο οι βασιλείς (οι οποίοι όπως προείπα κατείχαν περιορισμένα δικαιώματα).
Η Σπάρτη, είχε ένα μοναδικό πολίτευμα που συνδύαζε στοιχεία βασιλείας, αριστοκρατίας και δημοκρατίας. Εκτός απο τους βασιλείς είχε και τα εξής στοιχεία :
1) Γερουσία: Η Γερουσία ήταν ένα συμβούλιο 28 γερόντων, ηλικίας άνω των 60 ετών, που επιλέγονταν εφ’ όρου ζωής. Οι δύο βασιλείς συμμετείχαν επίσης σε αυτό το σώμα, ανεβάζοντας το σύνολο των μελών σε 30. Η Γερουσία είχε σημαντική εξουσία, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος να προτείνει νόμους και να λειτουργεί ως δικαστήριο.
2) Απέλλα: Η Απέλλα ήταν η λαϊκή συνέλευση των Σπαρτιατών πολιτών. Είχε την εξουσία να ψηφίζει για νόμους και άλλες σημαντικές αποφάσεις, αν και η συζήτηση και η πρόταση των νόμων γινόταν από τη Γερουσία.
3) Έφοροι: Οι πέντε έφοροι ήταν αξιωματούχοι που εκλέγονταν ετησίως από τους πολίτες και είχαν μεγάλη εξουσία. Οι έφοροι λειτουργούσαν ως ανώτατοι δικαστές, επέβλεπαν τη δημόσια τάξη και είχαν την εξουσία να καλέσουν τους βασιλείς για λογοδοσία.
Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα (Ξενοφών, “Ελληνικά” 3,3,2) η βασιλεία στη Σπάρτη ήταν κληρονομική, και οι δύο βασιλείς προέρχονταν από τις συγκεκριμένες οικογένειες που ανέφερα, τους Αγιάδες και τους Ευρυποντίδες. Η διαδοχή ακολουθούσε γενικά την αρχή της πρωτοκαθεδρίας (δηλαδή ο μεγαλύτερος γιος του βασιλιά γινόταν διάδοχος).
Όλοι οι τρόποι διαδοχής των Βασιλέων στη Σπάρτη :
1. Κληρονομικός Χαρακτήρας: Η διαδοχή ακολουθούσε γενικά την αρχή της πρωτοκαθεδρίας (δηλαδή ο μεγαλύτερος γιος του βασιλιά γινόταν διάδοχος).
2. Προτεραιότητα του Πρωτότοκου Υιού: Ο πρωτότοκος γιος του βασιλιά ήταν ο φυσικός διάδοχος του θρόνου. Αν ο πρωτότοκος γιος δεν υπήρχε ή δεν μπορούσε να διαδεχθεί τον πατέρα του για κάποιον λόγο, η διαδοχή περνούσε στον επόμενο γιο ή, σε σπάνιες περιπτώσεις, σε άλλο μέλος της βασιλικής οικογένειας.
3. Σε περίπτωση έλλειψης γιου: Αν ένας βασιλιάς πέθαινε χωρίς να έχει γιο, τότε ο θρόνος μπορούσε να περάσει σε έναν κοντινό συγγενή, όπως έναν αδελφό ή ανιψιό του βασιλιά. Σε κάποιες περιπτώσεις, θα μπορούσε να αναζητηθεί και η διαδοχή από άλλους κλάδους της βασιλικής οικογένειας.
4. Αμφισβητήσεις και Επιδιαιτησία: Σε περιπτώσεις αμφισβητήσεων σχετικά με τη διαδοχή, την απόφαση έπαιρναν οι έφοροι, οι οποίοι είχαν την εξουσία να επιλύουν τέτοιου είδους διαμάχες. Υπήρξαν περιπτώσεις στην ιστορία της Σπάρτης όπου η διαδοχή αμφισβητήθηκε, και οι έφοροι επενέβησαν για να αποφασίσουν ποιος είχε το δικαίωμα να γίνει βασιλιάς.
5. Ρόλος των Εφόρων: Οι έφοροι είχαν τον ρόλο να διασφαλίζουν ότι ο νόμιμος διάδοχος θα ανέβαινε στον θρόνο, και μπορούσαν να καλέσουν τον βασιλιά να αποδείξει τη νομιμότητά του, αν υπήρχε αμφιβολία. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι έφοροι μπορούσαν ακόμη και να ανατρέψουν έναν βασιλιά εάν θεωρούσαν ότι ήταν ανίκανος ή κακοδιαχειριζόταν την εξουσία του.
6. Περιπτώσεις Αντικατάστασης Βασιλέων: Υπήρξαν μερικές σπάνιες περιπτώσεις όπου ένας βασιλιάς αναγκάστηκε να παραιτηθεί ή αντικαταστάθηκε, λόγω ακαταλληλότητας ή άλλων πολιτικών πιέσεων, αλλά αυτές οι περιπτώσεις ήταν εξαιρετικά σπάνιες και αποτελούν εξαίρεση στην κανονική διαδοχή.
Ο τρόπος διαδοχής ήταν σχεδιασμένος για να αποφεύγονται διαμάχες και εμφύλιοι πόλεμοι, διατηρώντας έτσι τη σταθερότητα της Σπάρτης. Η αυστηρή τήρηση των κληρονομικών κανόνων ήταν κρίσιμη για την κοινωνική και πολιτική δομή της πόλης.
👉Υπάρχουν όμως και μερικές αξιοσημείωτες περιπτώσεις αμφισβήτησης διαδοχής και αντικατάστασης βασιλιά. Ας δούμε δύο παραδείγματα:
1. Η Περίπτωση του Δημάρατου : Ο Δημάρατος ήταν βασιλιάς της Σπάρτης από τη δυναστεία των Ευρυποντιδών, ο οποίος βασίλεψε περίπου από το 515 π.Χ. έως το 491 π.Χ. Η διαδοχή του αμφισβητήθηκε από τον Λεωτυχίδα, που ήταν επίσης μέλος της ίδιας δυναστείας. Η αμφισβήτηση ξεκίνησε όταν ο Δημάρατος θεωρήθηκε ότι δεν ήταν γνήσιος γιος του προηγούμενου βασιλιά, Αρίστωνα. Ο Λεωτυχίδας ισχυρίστηκε ότι η μητέρα του Δημάρατου είχε συνευρεθεί με άλλον άνδρα και ότι ο Δημάρατος δεν είχε δικαίωμα στο θρόνο. Οι έφοροι και η Γερουσία της Σπάρτης διεξήγαγαν έρευνα για την καταγωγή του Δημάρατου, και τελικά, με την παρέμβαση του χρησμού από τους Δελφούς (ο οποίος θεωρήθηκε ότι είχε υποστεί χειραγώγηση από τον Λεωτυχίδα και τους συμμάχους του), ο Δημάρατος εκθρονίστηκε. Ο Λεωτυχίδας ανέβηκε στον θρόνο στη θέση του Δημάρατου, ενώ ο Δημάρατος κατέφυγε στην Περσία, όπου έγινε σύμβουλος του Πέρση βασιλιά Ξέρξη κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων.
Γιατί όμως έγιναν όλα αυτά; Φυσικά υπήρχαν οι αιτίες. Η θητεία του Δημάρατου σημαδεύτηκε από τις έντονες διαφωνίες του με τον συμβασιλέα του Κλεομένη. Ο Δημάρατος θεωρούσε ότι έπρεπε να έχει τον πρώτο λόγο, πάνω και απο τον λόγο των εφόρων, σε ζητήματα εξουσίας, σχετικά με τα δύο θέματα , την στάση της Σπάρτης απέναντι στους Πέρσες και το θέμα επέμβασης στην Αθήνα και την Αίγινα. Ο Ξενοφών μας αναφέρει το εξής περιστατικό. Κατά την διάρκεια του πολέμου εναντίον των Αθηναίων, ο Κλεομένης ήθελε να επαναφέρει τον Ισαγόρα ως τύραννο στην Αθήνα. Όταν ο Δημάρατος και οι Κορίνθιοι έφτασαν στην Ελευσίνα ανακοίνωσαν πως αποχωρούν απο την εκστρατεία διότι δεν γνώριζαν τους πραγματικούς σκοπούς του Κλεομένη όταν ξεκίνησαν και πως πλέον δεν ήθελαν να έχουν συμμετοχή. Ο συμμαχικός στρατός των Σπαρτιατών απο τις πόλεις της Πελοποννήσου άρχισε να αποχωρεί και η Σπάρτη έμεινε “εκτεθειμένη” με αποτέσμα ο Κλεομένης να ακυρώσει την εκστρατεία. Ήταν εκείνη η στιγμή όπου αποφασίστηκε να μην υπάρξει ποτέ ξανά εκστρατεία όπου η Σπάρτη θα στείλει δύο βασιλείς μαζί ταυτόχρονα. Ένα άλλο περιστατικό ήταν πως όταν η Αίγινα δήλωσε υποταγή στους Πέρσες παραδίδοντας “γη και ύδωρ”, η Αθήνα ζήτησε απο την Σπάρτη να συνετίσει την Αίγινα διότι τότε άνηκε στην Πελοποννησιακή Συμμαχία (501 π.Χ.). Ο λόγος ήταν πως η Αίγινα ήταν στρατηγικής σημασίας και αν χανόταν το νησί θα χανόταν και η Ελλάδα σε περίπτωση σύγκρουσης. Έτσι λοιπόν η Σπάρτη έστειλε τον Κλεομένη στο νησί ώστε να βρει τους υπεύθυνους που είχαν μηδίσει. Ταυτόχρονα ο Δημάρατος έστελνε επιστολές στο νησί δυσφημώντας τον Κλεομένη και υπαγορεύοντας τους να μην αποκαλύψουν ποιος έχει μηδίσει. Μάλιστα στις επιστολές έγραφε πως δεν πρέπει να αναφέρουν τους προδότες διότι έχει μεταβεί στο νησί μόνο ο ένας βασιλιάς. Έτσι οι αριστοκράτες του νησιού είπαν στον Κλεομένη πως αν θέλει να πάρει τις πληροφορίες του θα πρέπει να έρθει μαζί με τον Δημάρατο. Ο Κλεομένης γύρισε στην Σπάρτη και έτσι αποφάσισε πως πρέπει να διώξει τον Δημάρατο απο τον θρόνο διότι οι ενέργειες του θα έκαναν κακό στην Σπάρτη και την Ελλάδα. Έτσι έρχεται στην ιστορία μας και ο Λεωτυχίδας. Παίρνει με το μέρος του τον Λεωτυχίδα, τον επόμενο στη διαδοχή του θρόνου των Ευρυποντιδών. Ο Λεωτυχίδας, εκτός απο το κακό που έκανε ο Δημάρατος στην Σπάρτη, είχε και έναν ακόμη λόγο που ήθελε να τον εκθρονίσει. Είχε έρθει σε ρήξη με τον Δημάρατο, γιατί του είχε αποσπάσει την γυναίκα που επιθυμούσε για σύζυγο.
Έτσι διαβάζουμε στον Ξενοφώντα (“Ελληνικά” iii. I. 6), την ιστορία που επικαλέστηκε ο Λεωτυχίδας.
Ο βασιλιάς Αρίστων είχε νυμφευτεί δύο φορές, χωρίς να αποκτήσει διάδοχο. Έτσι, παρόλο που η δεύτερη σύζυγός του ήταν εν ζωή, έλαβε για τρίτη σύζυγο τη γυναίκα του φίλου του Αγήτη, μια κοπέλα εξαιρετικής ομορφιάς. Παγίδευσε τον άνδρα αυτό με την εξής συμφωνία: ο καθένας θα πραγματοποιούσε στον άλλο τη χάρη που επιθυμούσε. Έτσι όταν ικανοποίησε την επιθυμία του Αγήτη, σε αντάλλαγμα ζήτησε το χέρι της συζύγου του. Λίγο αργότερα ήρθε στον κόσμο ένα αρσενικό παιδί. Όταν τα νέα έφτασαν στον βασιλιά, εκείνος καθόταν με τους εφόρους. Μετρώντας μπροστά τους τους μήνες με τα δάχτυλά του αναφώνησε “ουκ αν εμός είη” (δε μου φαίνεται πως είναι δικός μου). Ωστόσο οι έφοροι παραδόξως δεν φέρονται να έδωσαν σημασία σε ένα τόσο σημαντικό ζήτημα διαδοχής και το θέμα ξεχάστηκε. Το παιδί ονομάστηκε Δημάρατος, που αποδίδει τη γέννηση σε λαϊκές ικεσίες και σε θεϊκή πρόνοια, και με το θάνατο του βασιλιά, τον διαδέχτηκε.
Η υπόθεση ήταν μεγάλη και έτσι μεταφέρθηκε και στους Δελφούς. Ο Λεωτυχίδας ανέβηκε στον θρόνο το 491 π.Χ.
Ο Δημάρατος κατέφυγε για αρχή στην Ηλεία ώστε να στρατολογήσει άνδρες για να πάρει πίσω την εξουσία όμως η Σπάρτη το έμαθε και προσπάθησε να τον φέρει πίσω. Τελικά, ο Δημάρατος κατέφυγε στην Περσία, όπου έγινε σύμβουλος του Πέρση βασιλιά Ξέρξη κατά τη διάρκεια των Περσικών Πολέμων. Ο Ηρόδοτος αναφέρει πως βοήθησε τον Ξέρξη Α’ να διαδεχτεί τον πατέρα του ενάντια στα υπόλοιπα αδέρφια του.
Ωστόσο, όταν ο Ξέρξης αποφάσισε να υποδουλώσει την Ελλάδα, έστειλε κρυφά ένα μήνυμα στην πατρίδα του τη Σπάρτη, γνωστοποιώντας τις προθέσεις των Περσών. Και έτσι λοιπόν, θα θυμάστε ένα άλλο απόσπασμα που σας είχα γράψει απο τον Ηρόδοτο στα γεγονότα των Θερμοπυλών. Μήπως θυμάστε την στιγμή που ο Πέρσης είδε τους Σπαρτιάτες να χτενίζονται πριν την μάχη και γύρισε και το είπε στον Ξέρξη; Τότε ο Ξέρξης, σας είχα γράψει, φώναξε έναν Δημάρατο να τον ρωτήσει τι σημαίνει αυτό που κάνουν οι Σπαρτιάτες. Ορίστε, αυτός ήταν ο Δημάρατος. Εντυπωσιακή ιστορία. Νομίζω σας το έφερα ωραία.
Δημάρατος ήταν επίσης εκείνος που έδωσε στους Πέρσες τη στρατηγική συμβουλή να καταληφθούν τα Κύθηρα, αλλά ευτυχώς για την Ελλάδα, δεν εισακούστηκε απο τον Πέρση Βασιλιά. Ο Παυσανίας μεταφέρει την πληροφορία ότι οι απόγονοί του έζησαν στην Περσία για πολλά χρόνια ακόμη, ενώ ο Ξενοφών αναφέρει τους απογόνους του, Ευρυσθένη και Προκλή, να κυβερνούν την Πέργαμο, την Τευθρανία και την Αλίσαρνα, οι οποίες και παραδόθηκαν από τον Ξέρξη στο Δημάρατο για τις υπηρεσίες του κατά τη διάρκεια της εκστρατείας.
2. Έγραψα πολλά για τον Δημάρατο οπότε η δεύτερη περίπτωση Αντικατάστασης Βασιλιά στην Σπάρτη θα είναι σύντομη.
Είναι αυτή του Παυσανία, αν και δεν ήταν τυπικά βασιλιάς, αλλά αντιβασιλέας και στρατηγός της Σπάρτης. Ο Παυσανίας ήταν ανιψιός του βασιλιά Λεωνίδα και ηγήθηκε των Σπαρτιατών στη μάχη των Πλαταιών το 479 π.Χ., όπου και νίκησαν τους Πέρσες.
Μετά τη νίκη του στις Πλαταιές, ο Παυσανίας απέκτησε μεγάλη φήμη και εξουσία. Ωστόσο, υπήρχαν υποψίες ότι είχε προδώσει τη Σπάρτη και είχε συνεργαστεί με τους Πέρσες. Υποστηρίζεται ότι είχε έρθει σε επαφή με τον Ξέρξη με σκοπό να προδώσει την πόλη του και να αποκτήσει εξουσία στην Ασία. Αυτές οι κατηγορίες οδήγησαν τους Σπαρτιάτες να τον ανακαλέσουν από την εξουσία και να τον αναγκάσουν να λογοδοτήσει.
Τελικά, ο Παυσανίας καταδικάστηκε για την προδοσία του και βρήκε τραγικό τέλος, όταν κατέφυγε στον ναό της Αθηνάς για άσυλο. Οι Σπαρτιάτες τον κλείδωσαν μέσα και τον άφησαν να πεθάνει από την πείνα.
Αυτά τα δύο παραδείγματα αναδεικνύουν πώς η Σπάρτη διαχειριζόταν τις κρίσεις διαδοχής και την εξουσία των βασιλέων, διατηρώντας πάντα την πολιτική και κοινωνική σταθερότητα στην πόλη.
Μια απο τις πολλές μεταρυθμίσεις του Λυκούργου στην Σπάρτη ήταν πως έπρεπε να διαθέτει δύο βασιλείς. Οι δύο αυτοί βασιλείς προέρχονταν από δύο διαφορετικά βασιλικά γένη, τους Αγιάδες (δυναστεία των Αγιαδών) και τους Ευρυποντίδες (δυναστεία των Ευρυποντιδών) , δύο οικογένειες που… pic.twitter.com/RpE73YMnMT
— Όμηρος (@Pavloskanenas) August 31, 2024