Απόστολος Αποστόλου
Η καθημερινότητα δεν αποτελεί μόνο μία φευγαλέα κατάσταση, δεν είναι δηλαδή μόνο οι στιγμές της εργασίας, της τυχαίας οργάνωσης μέσα από ένα πλαίσιο περιστασιακών καταστάσεων και σαφέστατα δεν είναι μόνο η καταναγκαστική ρουτίνα, γιατί αν η καθημερινότητα οργανώνεται με αυτό τον τρόπο τότε καθίσταται άρνηση της ύπαρξης. Στην καθημερινότητα το προσωπικό και το ατομικό βίωμα διασταυρώνεται και ίσως εκεί κατασκευάζεται το σύστημα της ηθικής (αξιακής) ρύθμισης.
Όμως στην καθημερινότητα, πολλές φορές διαχωρίζεται η ατομικότητα από την κοινωνικότητα και αντί η ατομικότητα να εκφράζει την ιδιαιτερότητα της προσωπικής συμβολής προς τη συλλογική ζωή κλείνεται μέσα στο μικρό εγωισμό του ειδικού συμφέροντος. Δημιουργείται έτσι μία υπαρξιακή δυσφορία που είναι η τάση του ανθρώπου να ενδιαφέρεται μόνο για μία επαρκή υλική έκφραση με συνέπεια να ουδετεροποιεί τις συγκινήσεις και τους προβληματισμούς του και να μετατρέπει τις επιθυμίες του σε τυχαία γεγονότα. Να γιατί ψηφίζει έτσι όπως ψηφίζει ο πολίτης.
Η κοινωνία σύμφωνα με τη «συστημική» θεωρία είναι εκτεθειμένη στα εναλλασσόμενα συμβαίνοντα της κοινωνικής αντιπαράθεσης. Αντιθέτως η κοινωνία – συλλογικότητα λειτουργεί ως δίαυλος μέσω της οποίας αναπτύσσονται οι κοινωνικές σχέσεις και κυκλοφορούν και οργανώνονται οι ανάγκες. Στη συλλογικότητα οι κοινωνικές σχέσεις δεν είναι εργαλειακές δεν εκφράζουν ένα γενικό φορμαλιστικό συμφέρον, αλλά θέτουν σε κίνηση διαδικασίες που παράγουν νέες προοπτικές πιο προηγμένες. Η ελευθερία, η υπευθυνότητα, ο κριτικός στοχασμός, είναι κατακτήσεις και εκφραστικές δυνατότητες της συλλογικότητας, εκεί δηλαδή όπου το προσωπικό βίωμα έχει τρόπο να εκφραστεί, να βγει έξω από το ατομικό περιβάλλον να διασταυρωθεί με άλλες υποκειμενικές εμπειρίες.
Εκείνο όμως που συνέβαινε και εξακολουθεί να συμβαίνει είναι ότι τόσο στις βιομηχανικές όσο και στις μετανεωτερικές κοινωνίες η αύξηση της πολυπλοκότητας απωθεί συνεχώς προς τα πίσω το προσωπικό (στην ατομική σφαίρα) προς όφελος του ιδιωτικού, εκεί δηλαδή που κυριαρχεί η αφαίρεση. Η αφαίρεση δομείται στις ευμετάβλητες μορφές του ατομικισμού, δηλαδή όταν το άτομο βρίσκεται σε κατάσταση να μην μπορεί να βιώσει μαζί με άλλους την προσωπική του δυνατότητα και αναδιπλώνεται έτσι στον ίδιο του τον εαυτό.
Είναι η διαδικασία μέσω της οποίας η καθημερινή ζωή των ανθρώπων υποτάσσεται σε ένα σύστημα κανόνων που την καθιστούν συμβατή με τις απαιτήσεις της οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης. Με αυτήν την έννοια, η κοινωνική ζωή ρυθμίζεται, δηλαδή τυποποιείται όχι πάνω στις απαιτήσεις των υποκειμένων, αλλά ακριβώς στην άρνηση τέτοιων απαιτήσεων. Εξάλλου ολόκληρη η κοινωνία είναι δομημένη με τρόπο ώστε να ωθεί τους ανθρώπους να υιοθετούν τυποποιημένες, «κονφορμιστικές» συμπεριφορές αν δεν θέλουν να αποκοπούν από την κοινωνική ζωή.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, δηλαδή μέσω της ρύθμισης, η κοινωνική ζωή καθίσταται απροσδιόριστη, αποδεσμεύεται από την συγκεκριμένη οντότητα των ανθρώπων και φθάνει στη συσκότιση του υπαρξιακού στρώματος της κοινωνικής ζωής. Αν και μπορούν οι άνθρωποι να επιλέξουν και να δράσουν χωρίς να έχουν μία συγκεκριμένη αναφορά στα δεδομένα της κυρίαρχης συμπεριφοράς, ωστόσο αποφασίζουν να δράσουν έτσι για συγκεκριμένους λόγους.
Αυτό συμβαίνει γιατί η επιλογή ανάμεσα σε διαφορετικές εναλλακτικές συμπεριφορές είναι επιβαρημένη με σημασίες αναφερόμενες στο πρόβλημα της κοινωνικής ενσωμάτωσης. Στην πράξη, καθένας που πρέπει να αποφασίσει πως θα συμπεριφερθεί σε δεδομένη κατάσταση, τίθεται (με τρόπο περισσότερο ή λιγότερο συνειδητό) και το πρόβλημα τι θα σημαίνει η επιλογή του, στο πλαίσιο των σχέσεων του με τους άλλους. Γνωρίζει λοιπόν ο καθένας ότι η ρήξη με το περιβάλλον δεν είναι μία προοπτική που μπορεί να την αντιμετωπίσει με ευκολία. Και σίγουρα επιφέρει μια σειρά από δυσκολίες που καθιστούν τη ζωή τολμηρή. Η ζωή ενάντια στο ρεύμα είναι δύσκολη σαν το βάδισμα στην ανηφοριά, ωστόσο αυτό είναι πολλές φορές αναγκαίο.
Απόστολος Αποστόλου. Καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας