Σε απόσταση 6 χιλιομέτρων περίπου βορειοδυτικά από την κωμόπολη Νέα Ζίχνη, στην κορυφή ενός από τους προβούνους του Μενοικίου όρους βρίσκεται το κάστρο της Ζίχνας. Το κάστρο καλύπτει σχετικά μεγάλη έκταση αλλά μόνο λιγοστά ερείπια διασώζονται.
H Ζίχνα ήταν σημαντική και πλούσια πόλη της Μακεδονίας που υπήρχε τουλάχιστον από τον 12ο αιώνα ενώ το κάστρο της κτίστηκε μάλλον στο πρώτο μισό του 14ου αιώνα. Τον 17ο αιώνα όταν επισκέφθηκε την περιοχή ο Τούρκος περιηγητής Τσελεπί, η πόλη εξακολουθούσε να είναι εύπορη (αν και αποδεκατισμένη από την πανώλη), αλλά το κάστρο της ήταν ήδη κατεστραμμένο από καιρό.
Ιστορία
Η πρώτη επιβεβαιωμένη αναφορά στις γραπτές πηγές για τη Ζίχνα χρονολογείται στον 12ο αιώνα. Ο Άραβας γεωγράφος Αλ Ιντριζί, που επισκέφτηκε την περιοχή, περιγράφει τη Ζίχνα σαν μια πόλη εύφορη και ευτυχισμένη, με αμπέλια, καρποφόρα δέντρα, καλλιεργήσιμες πεδιάδες και οργώματα.
Χρονολόγηση του κάστρου
Το τείχος δεν παρουσιάζει τον ίδιο τρόπο τοιχοποιίας σε όλα τα σωζόμενα τμήματά του, που σημαίνει ότι κτίστηκε σε διαφορετικές περιόδους. Παρατηρούμε απλό τείχος στη νοτιοδυτική επέκταση του, καθώς και στο τείχος με ανατολικό προσανατολισμό. Είναι προφανές ότι το τείχος με τα διαδοχικά ανακουφιστικά τόξα αποτελεί άλλη φάση των οχυρώσεων της Ζίχνας.
Οι ομοιότητες που υπάρχουν στον τρόπο δόμησης της δυτικής όψης του πύργου της εισόδου στο κάστρο της Ζίχνας με την αντίστοιχη όψη του μεσημβρινού πυλώνα-πύργου του κάστρου του Περιθεωρίου. αλλά και αντίστοιχες κατασκευές στα κάστρα του Γερακίου και του Μιστρά, θα μπορούσαν να στηρίξουν την άποψη ότι οι κατασκευές αυτές ανήκουν σε μα παλαιολόγεια φάση.
Άλλωστε, στα χρόνια της διακυβέρνησης του Ανδρόνικου Γ’ Παλαιολόγου (1328-1341 μ,Χ.) έγιναν στη Μακεδονία μεγάλες προσπάθειες για την ανασυγκρότηση της οικονομίας για την επανόρθωση των ζημιών από τους εμφυλίους πολέμους, καθώς και για την ενίσχυση του αμυντικού συστήματος της αυτοκρατορίας. Την ίδια περίοδο χτίστηκε στην κοιλάδα του Αξιού το Γυναικόκαστρο. στα στενά του Στρυμόνα (Ρούπελ) οχυρώθηκε το Σιδηρόκαστρο και στις εκβολές του ανοικοδομήθηκε το κάστρο της Χρυσουπόλεως (αρχαία Ηιώνα).
Ωστόσο, προς το παρόν η χρονολόγηση της κατασκευής του κάστρου της Ζίχνας στηρίζεται σε υποθέσεις. Οι γραπτές πηγές δεν μας βοηθούν. Ο πιο πιθανός χρόνος κατασκευής φαίνεται να είναι πάντως ο 14ος αιώνας.
Τουρκοκρατία
Το κάστρο της Ζίχνας δεν κυριεύτηκε εύκολα από τους Τούρκους οι οποίοι, όπως λέει ο τοπικός θρύλος, «σαράντα μέρες και σαράντα νύχτες» το πολιορκούσαν. Τελικά οι Τούρκοι κατόρθωσαν να πάρουν τη Ζίχνα διακόπτοντας την παροχή νερού. Τον τρόπο υπέδειξε η Μπάμπω, μια κακιά γριά που ζούσε στην περιοχή και η οποία τους συμβούλεψε να αφήσουν για πολλές μέρες διψασμένο ένα μουλάρι και στη συνέχεια να το αφήσουν ελεύθερο. Έτσι και έγινε. Το μουλάρι υπέδειξε το σημείο από όπου περνούσε ο αγωγός της ύδρευσης σκάβοντας με το πόδι του. Οι Τούρκοι έκοψαν το νερό και η Ζίχνα «έπεσε» από δίψα. Σύμφωνα με τα επίσημα ιστορικά στοιχεία αυτό συνέβη το 1375 μ.Χ., κατά την εκστρατεία που έκανε ο Εβρενός μπέης μετά από εντολή του Σουλτάνου Μουράτ Α’.
Στα μέσα του 17ου αιώνα μΧ, την εποχή που ο Τούρκος περιηγητής Ε.Τσελεμπί επισκέφτηκε τη Ζίχνα βρήκε 200 μικρά πέτρινα σπίτια με πολύ μικρές αυλές, χωρισμένα σε δύο μαχαλάδες. Σημειώνει επίσης ότι το κάστρο της ήταν ερειπωμένο. Διακόσια χρόνια πριν, με την απογραφή του 1464/65 μ.Χ., η Ζίχνα είχε 393 χριστιανικά σπίτια, 32 μουσουλμανικά και συνολικό πληθυσμό 2.668 κατοίκους. Η δραματική αυτή μείωση έχει την εξήγηση της: Από το χρονικό του Παπασυναδινού μαθαίνουμε ότι το 1641 μ.Χ. μια φοβερή επιδημία πανώλης εξολόθρευσε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της περιοχής και, όπως αναφέρει, «το θανατικόν δεν άφηκεν ούτε κάστρη ούτε χώραις άβλαβαις ούτε οσπίτι».
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Από τον ανηφορικό χωματόδρομο που ξεκινά από το καλντερίμι κοντά στην Παλιά Ζίχνη φτάνουμε στην κορυφή και αντικρίζουμε τα βυζαντινά τείχη που σχηματίζουν, σε κάτοψη, τη μορφή ενός μακρόστενου τεθλασμένου ακανόνιστου σχήματος. Πολλά τμήματα του κάστρου (ιδίως στην ανατολική πλευρά) έχουν καταρρεύσει λόγω της συνεχούς διάβρωσης του εδάφους.
Το κάστρο υπέστη πολλές αλλοιώσεις και στα νεότερα χρόνια. Από τους κατοίκους της Νέας Ζίχνης μαρτυρείται ότι συχνά χρησιμοποιούσαν έτοιμο οικοδομικό υλικό από το κάστρο της για τα σπίτια τους. Σήμερα, απο το νεότερο οικισμό της Ζίχνας, που εγκαταλείφθηκε οριστικά στις αρχές της δεκαετίας του 1960, σώζονται τρία ερειπωμένα σπίτια καθώς και η πρόσφατα ανακατασκευασμένη εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
Στην ανατολική πλευρά του λόφου αρχικά συναντούμε τα απομεινάρια μας πύλης του κάστρου κάτω απά μεγάλη επίχωοη. Οι ορθοστάτες της είναι δομημένοι με αργούς λίθους κα κονίαμα ενώ η αψίδα της με μεγάλες οπτές πλίνθους. Το κεντρικό τμήμα του τόξου έχει καταρρεύσει. Η μεγάλη διάβρωση του εδάφους δεν μας εππρεπει να εντοπίσουμε το όρια του δρόμου που οδηγούσε σ’ αυτή. Ανατολικά της πύλης είναι εμφανή τα Ιχνη λιθοσωρών χωρίς ουνδετικό υλικό, οι οποίοι ορίζουν ένα χώρο τραπεζίου σχήματος. Πιθανόν στο σημείο αυτά να υπήρχε προτείχισμα.
Περίπου εκατό μέτρα νοτιοδυτικά της πύλης υπάρχει ένα τμήμα του τείχους με ανατολικό προσανατολισμό που διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση. Έχει πάχος 1,70 μ και είναι χτισμένο με μικρούς αργούς λίθους και ασβεστοκονίαμα. Διακρίνονται δύο οικοδομικές φάσεις. Η παλαιότερη φάση είναι ορατή στο βορειότερο τμήμα σε χαμηλά ύψος. όπου το συνδετικό κονίαμα περιέχει όστρακα βησάλων.
Νοτιότερα πάνω από την πιο απότομη και οχυρή πλευρά του λόφου, διατηρείται τμήμα του τείχους κατασκευασμένο με ένα σύστημα ποδαρικών (ενισχύσεων) Ο προσανατολισμός του είναι ΒΑ-ΝΔ. Η στήριξη γίνεται με καμάρες, έτσι ώστε να μειώνεται το πάχος της τοιχοπιίας και ταυτόχρονα να εξασφαλίζεται το απαραίτητο πλάτος στην κορυφή για τις επάλξεις και τον περίδρομο. Οι κόγχες που δημιουργούνται στο εσωτερικό χρησίμευαν για τη συγκέντρωση και την αποθήκευση πολεμοφοδίων.
Λίγο πιο δυτικά, διατηρείται ένα τμήμα του τείχους με τον ίδιο προσανατολισμό, το οποίο θα συνδεόταν με το προηγούμενο με ένα διαγώνιο τείχος. Το σωζόμενο μήκος του είναι περίπου 12μ. Είναι το μοναδικό σωζόμενο τμήμα του τείχους που στηρίζεται με αντηρίδες στην ανατολική του πλευρά. Σώζοντα τρεις απά αυτές, ενώ ιδιαίτερα φθαρμένη είναι η βορειοανατολική απόληξη του.
Στη συνέχεια υπάρχουν αρκετά τμήματα του τείχους που σώζονται αποσπασματικά, τα οποία δείχνουν την πορεία του μέχρι το νοτιοανατολικό άκρο του λόφου της Ζίχνας άπου εντοπιζετα ιδιαίτερα κατεστραμμένος ένας πύργος. Από αυτόν οι αμυνόμενοι μπορούοαν σε περίοδο πολιορκίας να αντιμετωπίσουν τους επιτιθέμενους που έρχονταν από τα νότια μέσω της κοίτης του Ακ Μπουνάρ. από τη μοναδική δίοδο προς αυτή την κατεύθυνση.
Στη νότια απόληξη του λόφου δεν διατηρείται κανένα Ιχνος του τείχους. Αντίθετα, τα μεγαλύτερα και καλύτερα διατηρημένα τμήματα του κάστρου βρίσκονται στη δυτική πλευρά του λόφου όπου το έδαφος είναι πιο ομαλό και η διάβρωση ελάχιστη.
Το βορειοδυτικό τμήμα, όπου και η μοναδική πλήρως σωζόμενη πύλη, διατηρείται σε μεγάλο μήκος και σε πολύ καλή κατάσταση. Η τοιχοποιία αποτελείται από αργούς λίθους και βήσαλα μικρών διαστάσεων Τα τόξα έχουν κατασκευαστεί με ξυλότυπο και μέσα στους θολίτες των τόξων υπάρχουν πλακοειδείς λίθοι και οπτές πλίνθοι. Το τείχος στο σημείο αυτό έχει πάχος 2,10μ. Η διάμετρος των τόξων είναι 2,00μ. και το πλάτος του περιδρόμου είναι 1,50μ. Δε γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των πυλών του κάστρου καθώς σήμερα σώζονται μόνο δύο. Το σωζόμενο ύψος του πύργου της πύλης αυτής είναι 5,50 μ. περίπου. Κάποιοι Ζιχνώτες θυμούνται ότι πάνω απά το υπέρθυρο υπήρχε ενεπίγραφη πλάκα με ελληνικά γράμματα, την οποία έκλεψαν οι Βούλγαροι κατά την περίοδο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Πιθανόν σε αυτή να αναφερόταν το έτος ίδρυσης του κάστρου.
Μια πιο μικρή πύλη θα υπήρχε και στο τμήμα του κάστρου που διατηρείται στη νοτιοδυτική πλευρά του λόφου, όπου διατηρείται η θεμελίωση κυκλικού πύργου με αψιδωτή οροφή. Στο σημείο αυτό βλέπουμε και το μεγαλύτερο σωζόμενο τμήμα του τείχους, μήκους πάνω από 100μ. Η πυλιδα αυτή μάλλον ταυτίζεται με εκείνη που ονομαζόταν απά τους ντόπιους στα τούρκικα «ζοντάν καπού», δηλαδή σκοτεινή πύλη.
Το οικοδομικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του τείχους είναι οπτές πλίνθοι και αργοί λίθοι που συλλέχθηκαν από τις παρακειμενες κοίτες των χείμαρρων που κατεβάζουν προς τον κάμπο των Σερρών, εκεί όπου μέχρι το 1932-33 υπήρχε η λίμνη του Αχινού η Ταχινού (η αρχαία Κερκινίτιδα λίμνη).
Το εσωτερικό του κάστρου
Στο κέντρο περίπου του οχυρωμένου από τα τείχη λόφου υπάρχει μια θέση που οι ντόποι αποκαλούν «παλάτι» ή «πολατίτσι». Είναι ένα τραπεζιόσχημο έξαρμα του εδάφους, το οποίο διακρίνει ο επισκέπτης στα δεξιά του αμέσως μόλις μπει στο κάστρο από τη βορειοδυτική πύλη. Δεν γνωρίζουμε τι ήταν. Ο Ε. Τσελεμπί πάντως κάνει λόγο για το κτήριο του Δικαστηρίου το οποίο ξεχώριζε σε σχέση με τα μικρά σπιτάκια των κατοίκων. Ίσως εδω βρισκόταν αυτό το κτήριο.
Ελάχιστα μέτρα νοτιότερα διατηρείται σε άριστη κατάσταση μία κινστέρνα, μεγάλο τμήμα της οποίας είναι υπέργειο. Στη νοτιοανατολική πλευρά της υπάρχουν δυο ανοίγματα. Στο μαρμάρινο κατώφλι του νοτιότερου εμφανή είναι τα σημάδια από τη ρίψη του σχοινιού για την άντληση του ύδατος. Το εσωτερικό ύψος της κινστέρνας ξεπερνά τα 5 μ. και γι’ αυτό η κατάβαση θα πρέπει να γινόταν με πρόχειρη κλίμακα. Η κινστέρνα είναι κατασκευασμένη με πλακοειδείς αργούς λίθους και με ισχυρό συνδετικό κονίαμα χωρίς βήσαλα. Σε κάτοψη έχει το σχήμα τετραγώνου και η οροφή είναι αψιδωτή.
Νοτιότερα υπάρχουν τα ερείπια βυζαντινής εκκλησίας με προσανατολισμό ΒΑ-ΝΔ. Διατηρείται μόνο ο δυτικός και ο βόρειος τοίχος με τμήμα της κόγχης του ιερού. Μάλλον, ανήκε στον τύπο του ελεύθερου σταυρού. Ο ναός αυτός είναι μικρός άρα μάλλον δεν ήταν η κύρια εκκλησία.
Προς τα βόρεια και σε απόσταση 80-90μ. βορειοανατολικά της βορειοδυτικής πύλης συναντούμε τα ερείπια δίχωρου οικοδομήματος που δεν διατηρεί την οροφή του. Έχει ερμηνευτεί σαν το δεύτερο χαμάμ της Ζίχνας λόγω της παρουσίας αγωγών στους τοίχους του. Ίσως όμως είναι το αναφερόμενο από τον Τσελεμπί Εσκί Τζαμί. Στην περίπτωση αυτή επιβεβαιώνονται τα λόγια του τούρκου περιηγητή, καθώς ακριβώς δίπλα από το χαμάμ αυτό (προς τα ανατολικά) σώζεται σε άριστη κατάσταση ένα τούρκικο λουτρό. Το τελευταίο αποτελείται από τον προθάλαμο, έναν βοηθητικό χώρο και την κύρια αίθουσα.
Διάσπαρτα στο χώρο του κάστρου υπάρχουν πολλά ίχνη υδραυλικών εγκαταστάσεων: κρήνες, αγωγοί, φρέατα, πηγάδια. Αξιοσημείωτο είναι άτι κάποιες αρχαίες σαρκοφάγοι χρησιμοποιήθηκαν σε δεύτερη χρήση ως γούρνες. Το νερό έφτανε στον οικισμό με υπόγειο δίκτυο ύδρευσης (σήμερα αδρανές) που συνοεσταν με τα περίφημα QANAT, ενα σύστημα παροχής νερού που επινοήθηκε από τους Πέρσες τον 7ο αιώνα π.Χ. Τμήμα του συστήματος αυτού διατηρείται δίπλα στο ρυάκι του Ακ Μπουνάρ, λίγα μόλις μέτρα βορειοανατολικά από τους ορθοστάτες του γεφυριού.
Σε απόσταση 300 μ. περίπου απο τη βορειοδυτική πύλη του κάστρου, στην πλαγιά του αντικρινού λόφου βρίσκεται η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, η οποία ανακαινίστηκε το 1997 αποκτώντας έναν ιδιόμορφο αρχιτεκτονικό ρυθμό!
Πηγές:
Κωνσταντίνος Δ. Κετάνης, Αρχαιολόγος, » ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΖΙΧΝΑ, » Αρχαιολογία & Τέχνες τεύχος 88, σελ. 44-51, Αθήνα 2003