Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (1824-1879) ήταν επικός ποιητής του αρματολισμού – ένας από τους πιο διακεκριμένους Επτανήσιους ποιητές του 19ου αιώνα-και πολιτικός. Ο Βαλαωρίτης χαρακτηρίστηκε εθνικός ποιητής, καθώς ύμνησε με επικά χαρακτηριστικά των αγώνα τον επαναστατημένων Ελλήνων. Επιπλέον, ασχολήθηκε ενεργά και με την πολιτική, αφού έγινε βουλευτής της «Ιονίου Πολιτείας» και για μια περίοδο επτά ετών πάλεψε για την ελευθερία των Επτανήσων.
Ο Βαλαωρίτης ήταν μια από τις σημαντικότερες μορφές της ελληνικής λογοτεχνίας τον 19ο αιώνα και πέρασε μια ζωή με πολλές περιπέτειες. Στην ελληνική γραμματεία έχει αφήσει το στίγμα του ποιητή που ύμνησε τον αγώνα των αρματωλών και ήταν ένας από τους κυριότερους εκφραστές της επτανησιακής σχολής.
Μνημόσυνα και έτερα ποιήματα (1867-1871)
«Μὄφυγε… επέταξε η Χρυσή!… Έλα μ’ εμέ, διαβάτη, έλα να ιδείς το μνήμα της… Δεν έμειν’ ένα μάτι να μη δακρύσει επάνω της. Μονάκριβη την είχα, κι απ’ τα ξανθά της τα μαλλιά αν έπεφτε μια τρίχα, 5 την έπαιρνα για φυλαχτό… και τώρα… πεθαμένη!… Βλέπεις το χώμα το νωπό;… Εδώ βαθιά θαμμένη κοιμάται, μου ’παν, η Χρυσή… Πες μου, καλέ διαβάτη, για να την εύρει γρήγορα, ποιό τάχα μονοπάτι θα πάρ’ η μαύρ’ η μάνα της;… Μου λεν εκεί στον Άδη 10 ότ’ είν’ η νύχτα απέραντη, παντοτινό σκοτάδι… Ποιός θα μου φέξει να διαβώ; Σαν άστρο, σαν αυγούλα δε θα ανατείλει εκεί για με, διαβάτη μου, η Χρυσούλα;… Βαθιά κι ο κρίνος μες στη γη κοιμάται τον χειμώνα, κι όταν ακούσει να λαλεί γλυκά στον καλαμιώνα 15 το πρώτο αηδόνι τ’ Απριλιού, ξυπνά και ξεφυτρώνει… Πες μου, διαβάτη, κι η Χρυσή, με τ’ Απριλιού τ’ αηδόνι θα να βλαστήσει από τη γη;… Μ’ ακούς, μ’ ακούς, παιδί μου;… Τρεις σπιθαμές μου ’σαι μακρά κι ακόμη τη φωνή μου, Χρυσούλα, δεν εγνώρισες;… Πού τάχα ν’ αρμενίζει;… 20 Τί πέλαγο χωρίς γιαλό, ποιός κόσμος μάς χωρίζει;…»
Κι η έρμ’ η μάνα ξήπλεγη γλυκοφιλεί το χώμα, σα να ’θελε να καταπιεί με τ’ άχαρό της στόμα, να μεταλάβει αχόρταγη του Χάρου το φαρμάκι…
Αχτίδα διαβατάρικη, λουλούδι, αφρός, πουλάκι, 25 έφυγ’, επέταξε η Χρυσή… Πανόρφανη μητέρα! Μη τη ζητείς εδώ στη γη, στολίζει τον αιθέρα…
[1871]