Η μάχη του Σταυρού Θεοδώριανων ήταν πολεμική εμπλοκή της επανάστασης του ’21 με νικηφόρα έκβαση για τους Έλληνες, η οποία ματαίωσε την ανακατάληψη της στρατηγικής θέσης των Θεοδώριανων από τους Τούρκους.
Στις 15 Μαΐου του 1821 μαζεύονται στο Μοναστήρι του Αη-Γιώργη στο χωριό Βουργαρέλι Άρτας οι οπλαρχηγοί Γ. Καραϊσκάκης, Γιαννάκης και Μήτρος Κουτελίδας, Γώγος Μπακόλας, Αντρέας Ίσκος, Γιαννάκης Ράγκος, Μάρκος Μπότσαρης, Κουτσονίκας και πολλοί άλλοι αγωνιστές και κηρύσσουν την επανάσταση στα Τζουμέρκα και στο Ραδοβύζι, υπό τις ευλογίες του ηγούμενου του μοναστηριού Χριστόφορου.
Τα Θεοδώριανα, κεφαλοχώρι στα Τζουμέρκα Άρτας, καθώς ήταν απομακρυσμένα και προστατεύονταν από τα φυσικά οχυρά των απόκρημνων βουνών, πρόσφεραν μεγάλες υπηρεσίες στην Επανάσταση του 1821. Οι τσελιγκάδες ενισχύουν την προσπάθεια και oι Θεοδωριανίτες πυκνώνουν τις τάξεις των ενόπλων. Ακολουθούν τους καπεταναίους και λαβαίνουν μέρος σε πολλές μάχες.
Στόχος των Τούρκων η καταστολή της επανάστασης στην Πελοπόννησο. Τον Ιούλιο του 1821 ο Ισμαήλ πασάς με 2.000 Τουρκαλβανούς καταφτάνει στα Τζουμέρκα με σκοπό να ανοίξει δρόμο για τη Στερεά Ελλάδα και Πελοπόννησο. Στόχος του ήταν να καταπνίξει την επανάσταση στην Πελοπόννησο. Αφού πυρπολούν το Συρράκο και τους Καλαρρύτες, τα Πράμαντα και τους Μελισσουργούς φτάνουν στην περιοχή «Αυτί».
Ο «Σταυρός» του Κοσμά του Αιτωλού
Οι Έλληνες οπλαρχηγοί αποφασίζουν να δώσουν την αποφασιστική μάχη στο στενό πέρασμα στη ράχη του Σταυρού. Η περιοχή οφείλει το όνομά της στον πατέρα Κοσμά τον Αιτωλό. Στα 1777 είχε περάσει απ’ τα Θεοδώριανα Άρτας ο Πατροκοσμάς, όπου σε περίοπτη θέση ανάμεσα στο Αθαμάνιο και στα Θεοδώριανα έστησε ξύλινο σταυρό. Από τότε η περιοχή αυτή ονομάζεται «Σταυρός». Κήρυξε στην αυλή της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου και ίδρυσε το πρώτο σχολείο στα Θεοδώριανα στέλνοντας ο ίδιος τον πρώτο δάσκαλο από το Ζαγόρι.
Αρχηγός των Ελλήνων ορίζεται ο Γώγος (Γιώργος) Μπακόλας. Ο Γώγος Μπακόλας γεννήθηκε το 1751 στη Σκουληκαριά Άρτας και ήταν θείος του Καραϊσκάκη από τη μητέρα του. Το ‘21 ήταν εβδομηντάρης περίπου. Ήταν σεβαστός από όλους για τη σύνεση, την παλικαριά του, αλλά και την εμπειρία της ηλικίας του.
Στην πολιορκία της Άρτας το φθινόπωρο του 1821 διακρίθηκε για την τόλμη του.
Το σχέδιο του Μπακόλα
Ο Γώγος Μπακόλας γνωρίζοντας τη στρατηγική σημασία της θέσης «Σταυρός» σε υψόμετρο 1.250 μέτρων βιάζεται να φτάσει και να οργανώσει την άμυνα. Φτάνει στο Σταυρό τη νύχτα της 2ας προς 3ης Αυγούστου μαζί με άλλους Καπεταναίους. Αρχικά φροντίζει να φυγαδέψει τον άμαχο πληθυσμό και να εκκενώσει το παρακείμενο χωριό των Θεοδώριανων. Έτσι, οι Τούρκοι φτάνουν στα έρημα Θεοδώριανα.
Η πρώτη μάχη στο Σταυρό αρχίζει στις 4 Αυγούστου 1821. Από τη μια μεριά 2.000 Τουρκαλβανοί και από την άλλη λιγοστοί Έλληνες που καταφέρνουν όμως να τους αντιμετωπίσουν. Το βράδυ καταφθάνουν ενισχύσεις και στα δύο αντίπαλα στρατόπεδα…
Δεύτερη επίθεση – Οι Τούρκοι είχαν υπεροπλία αλλά οπισθοχωρούν
Την επόμενη μέρα 5 Αυγούστου, ξεκινά η μεγάλη επίθεση. Οι Τούρκοι πλέον αριθμούν 6.000, ενώ οι Έλληνες είναι 500. Η μάχη κρατά όλη μέρα, αλλά οι Τούρκοι δεν καταφέρνουν να περάσουν το Σταυρό. Οι απώλειες των Τούρκων είναι μεγάλες και αναγκάζονται να οπισθοχωρήσουν και να επιστρέψουν στα Γιάννενα.
Η νίκη στο Σταυρό είχε μεγάλη σημασία για την εξέλιξη της επανάστασης γιατί εμπόδισε τους Τούρκους να περάσουν προς τη Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο, δίνοντας χρόνο να εδραιωθεί η επανάσταση.
«Όπου Γώγος εκεί και νίκη»
Στη μάχη πήραν μέρος και οι Κουτελιδαίοι, Ράγκος, Καραϊσκάκης, Τσαρακλής, γερο Μπαλωμένος κ.α. Μάλιστα ο Μακρυγιάννης που συμμετείχε στη μάχη εξαίρει την ανδρεία του Γώγου Μπακόλα:
«Και ο χειρότερος Έλλην έκαμε με ανδρείαν το χρέος του, όμως προτιμάται και δοξάζεται ο Γώγος ο αθάνατος, δε στοχάζεται θάνατο ο αγνός πατριώτης…. Ήταν πολλά άξιος και τυχερός ο Γώγος».
«Ήταν τίμιος άνθρωπος και γενναίος πατριώτης κι’ αγαθός. Αρρώστησε σε κάμποσον καιρόν κι’ από την πίκρα του απέθανε. Η πατρίς χάριτες χρωστάγει εις αυτόν τον γενναίο άντρα».
«Τέτοιους αξιωματικούς θέλει η Κυβέρνησή μας να λευτερώση την πατρίδα, νέους¨ τους παλιούς σκότωμα. Μπεζέρισαν ν’ ακούνε Γώγο με ογδοήντα ένα άνθρωπον να βαστάξη έξι χιλιάδες και να γιομίση ο τόπος σκοτωμένους».
«Όπου Γώγος εκεί και νίκη»
Το μνημείο που έχει ανεγερθεί σε αυτή τη θέση τιμά τους πεσόντες, διαφυλάσσει την ιστορική μνήμη και προσφέρει στους ταξιδιώτες εκπληκτική θέα.
