Ο Λέων ο Γ’ ο Ίσαυρος[1] (685 – 18 Ιουνίου 741) ήταν Βυζαντινός αυτοκράτορας από το 717 μέχρι τον θάνατό του το 741. Έθεσε τέλος στην εικοσαετή αναρχία, μία περίοδο μεγάλης αστάθειας στη Βυζαντινή αυτοκρατορία από το 695 έως το 717, που χαρακτηρίστηκε από την ταχεία διαδοχή αρκετών αυτοκρατόρων στο θρόνο. Επίσης, υπερασπίστηκε με επιτυχία την αυτοκρατορία ενάντια στις εισβολές των Ομεϋαδών και απαγόρευσε τη λατρεία των εικόνων[2].
Ο Λέων, του οποίου το πραγματικό όνομα ήταν Κόνων, γεννήθηκε στη Γερμανίκεια στη συριακή επαρχία της Κομμαγηνής (στο σημερινό Καχραμανμαράς στην Τουρκία). Πιθανολογείται ότι η οικογένειά του μετακινήθηκε από την Μικρά Ασία στη Μεσημβρία της Θράκης, ασχολήθηκε με το εμπόριο ζώων και απέκτησε κάποια περιουσία ενώ ο Λέων κατατάχθηκε στον στρατό.
Όταν ο Ιουστινιανός Β΄ ο Ρινότμητος, εκστρατεύοντας κατά των Βουλγάρων, έφτασε στην περιοχή και αντιμετώπισε επισιτιστικό πρόβλημα, ο Λέων έπεισε τον πατέρα του να προσφέρει στον αυτοκράτορα πεντακόσια πρόβατα. Ο βασιλιάς αντάμειψε τον Λέοντα με προαγωγή στο αξίωμα του σπαθάριου, αλλά η εύνοια δεν κράτησε πολύ και ο Λέων στάλθηκε στον Καύκασο σε μιαν απελπισμένη αποστολή, από την οποία όμως γύρισε σώος. Ευτυχώς για τον Λέοντα, ο Ιουστινιανός Β΄ ανατράπηκε και θανατώθηκε.
Επί Φιλιππικού (711-713) ο Λέων προήχθη στην στρατιωτική ιεραρχία και επί Αναστάσιου Β΄ (713-715) ορίστηκε στρατηγός του θέματος των Ανατολικών.
Ο στρατηγός Λέων
Επωφελούμενοι από την κακοδιοίκηση της αυτοκρατορίας, ιδίως επί Ιουστινιανού, και από τις συχνές αλλαγές αυτοκρατόρων, οι Άραβες ετοιμάζονταν για νέα επίθεση κατά της Κωνσταντινούπολης. Ο Αναστάσιος Β’ ετοιμάστηκε να τους αποκρούσει αλλά το στράτευμα που συγκρότησε για τον σκοπό αυτό στασίασε, τον εκθρόνισε κι ανέβασε στον θρόνο, παρά την θέλησή του, ένα φοροεισπράκτορα τελείως ανίκανο, τον Θεοδόσιο Γ΄. Ο Λέων δεν βοήθησε τον Αναστάσιο -που αποσύρθηκε μοναχός στην Θεσσαλονίκη- είτε γιατί ήταν απασχολημένος στα σύνορα είτε από υπολογισμό, και δεν αναγνώρισε τον Θεοδόσιο.
Οι Άραβες εν τω μεταξύ είχαν φτάσει στην Πέργαμο, όπου σταμάτησαν για τον χειμώνα. Την άνοιξη θα επιτίθεντο και ο κίνδυνος ήταν μεγάλος, ειδικά τώρα που στον θρόνο καθόταν ένας τελείως ακατάλληλος. Ο Λέων ξεκίνησε για να τους προλάβει, αφού πρώτα διασφάλισε την στρατηγικής σημασίας πόλη του Αμορίου.
Κήρυξε την ανταρσία του, νίκησε τον βασιλικό στρατό στη Νικομήδεια και προχώρησε στην Χρυσούπολη. Έντρομος ο Θεοδόσιος, που έγινε αυτοκράτορας χωρίς να το θέλει, συμβουλεύτηκε τον πατριάρχη Γερμανό και τους συγκλητικούς. Όλοι του είπαν να παραιτηθεί. Έτσι, έγινε κι αυτός μοναχός κι αποσύρθηκε στην Έφεσο. Ο Λέων μπήκε στην Πόλη και στέφθηκε αυτοκράτορας.
Ο Λέων αυτοκράτορας – Η δεύτερη πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες
Ο στρατηγός των Αράβων Μασλαμάς ξεκίνησε τον Απρίλιο του 717 από την Πέργαμο και μόλις τον Αύγουστο έφτασε μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης. Ήταν η δεύτερη πολιορκία της από τους Άραβες, σαράντα περίπου χρόνια μετά την πρώτη.
Ο Μασλαμάς οχύρωσε το στρατόπεδό του και ο στόλος του κατακάλυψε την θάλασσα. Αλλά ο Λέων έκαψε μια μοίρα του αραβικού στόλου με το υγρό πυρ και οι Άραβες παραιτήθηκαν από κάθε επίθεση κατά των θαλασσίων τειχών. Στην από ξηράς πολιορκία δεν υπήρξε κάτι το αξιοσημείωτο ενώ ο βαρύτατος χειμώνας του 717-718 προκάλεσε σοβαρές απώλειες στους πολιορκητές. Οι πολιορκημένοι αντίθετα είχαν πλήρη επάρκεια εφοδίων χάρη στις προ διετίας ενέργειες του τότε αυτοκράτορα Αναστασίου και στον ευχερή ανεφοδιασμό τους από την θάλασσα.
Την άνοιξη του 718 δύο νέοι στόλοι ήρθαν σε βοήθεια των πολιορκητών. Αλλά οι Αιγύπτιοι ναύτες τους -Κόπτες κατά πάσαν πιθανότητα- αυτομόλησαν στην Κωνσταντινούπολη και με τις πληροφορίες που έδωσαν, τα πυρπολικά κατέστρεψαν τους στόλους αυτούς. Συγχρόνως γίνονταν επιτυχημένες έξοδοι από ξηράς. Στις αρχές του καλοκαιριού λιμός και λοιμός έπεσαν στο στρατόπεδο των Αράβων ενώ οι Βούλγαροι, που είχαν έλθει για λεηλασία, τους προξένησαν βαρύτατες απώλειες.
Ο Μωσλεμάς απελπίστηκε και έλυσε την πολιορκία, μετά από ένα ολόκληρο χρόνο. Οι απώλειές του υπήρξαν τρομακτικές γιατί η υποχώρηση συνοδεύτηκε από δεινές καταιγίδες. Κατά τους χρονογράφους οι Άραβες έχασαν στην πολιορκία αυτή δύο χιλιάδες πεντακόσια πλοία και πεντακόσιες χιλιάδες άντρες.
Στάσεις
Ενώ διαρκούσε ακόμη η πολιορκία, εξερράγη στάση στην Σικελία αλλά ο Λέων έστειλε δύναμη και την κατέστειλε. Το 719 ο πρώην βασιλιάς Αναστάσιος θέλησε να ξαναπάρει την εξουσία. Αλλά οι Βούλγαροι, με τους οποίους είχε συνεννοηθεί, τον παρέδωσαν τελικά στον Λέοντα και θανατώθηκε.
Το 726, οκτώ χρόνια μετά την άνοδό του στον θρόνο, ο Λέων εξέδωσε το πρώτο διάταγμα κατά των εικόνων.
Η Εικονομαχία
Προ του Λέοντος οι αυτοκράτορες Μαυρίκιος και Φιλιππικός είχαν επιχειρήσει, ανεπιτυχώς, ο μεν την περιστολή του μοναχισμού, ο δε την κατάλυση της λατρείας των εικόνων. Ο Λέων με την σειρά του θεώρησε ότι η υπερβολική ανάπτυξη του μοναχικού βίου στερούσε από το κράτος έμψυχο υλικό και πόρους. Χιλιάδες νέων ανθρώπων συνέρρεαν στα μοναστήρια και ζούσαν εκεί ενώ ήταν απαραίτητοι στην κοινωνία και στον στρατό. Τα μοναστήρια εξ άλλου είχαν αποκτήσει, από δωρεές και κληροδοτήματα, τεράστιο και αφορολόγητο πλούτο.
Οι εξωτερικοί τύποι της λατρείας, οι πολυάριθμες θρησκευτικές γιορτές και αργίες, οι μακρότατες ακολουθίες και προ πάντων η λατρεία των εικόνων, έδειχναν την επιρροή της θρησκείας στην κοινωνία. Η σχέση του πιστού προς την εικόνα είχε υπερβεί τα όρια της τιμής που οφειλόταν στο εικονιζόμενο πρόσωπο και είχε γίνει λατρεία αυτής της ίδιας της εικόνας, ενώ λατρεία μόνο προς τον Θεό οφείλεται. Επακόλουθο ήταν οι υπερβολές και οι δεισιδαιμονίες που πήγαζαν από την πίστη στην θαυματουργό δύναμη των εικόνων και άλλων αντικειμένων.
Ένας ακόμη λόγος για τον οποίο ο Λέων έκρινε ότι το κρίσιμο θέμα ήταν αυτό των εικόνων, ήταν η προσπάθειά του να προσελκύσει μουσουλμάνους, ιουδαίους και οπαδούς διαφόρων αιρέσεων οι οποίοι όλοι απεχθάνονταν κάθε μορφής απεικόνιση. Το πιθανότερο μάλιστα είναι ότι και ο ίδιος ως Σύρος ήταν επηρεασμένος από την αντίληψη αυτή.
Υπέρ των απόψεων του Λέοντος ήταν ανώτατοι κληρικοί, οι μορφωμένοι και ο στρατός, ιδίως ο προερχόμενος από την Μικράν Ασία. Ιδιαίτερη επιρροή επί του Λέοντος ασκούσαν με τις ιδέες τους ο επίσκοπος Νακολίας Κωνσταντίνος και ο πατρίκιος Βίσηρ. Υπέρμαχοι των εικόνων ήταν οι μοναχοί βέβαια, ο πολύς λαός και οι γυναίκες, όχι μόνο του λαού αλλά και αυτές οι σύζυγοι, κόρες κι αδελφές των εικονομάχων αυτοκρατόρων.
Οι πρώτες ενέργειες – Ανύψωση των εικόνων
Το 726 έκτακτη συνεδρίαση της Συγκλήτου στην οποία παρευρίσκονταν και ανώτατοι κληρικοί (Σιλέντιον), ενέκρινε διάταγμα του Λέοντα με το οποίο αποδοκιμαζόταν η προσκύνηση των εικόνων ως ψευδολατρεία. Κατ’ εφαρμογήν του διατάγματος έπρεπε οι εικόνες να τοποθετηθούν ψηλότερα στις εκκλησίες. Ήταν μια ήπια μεταβολή που δεν προκάλεσε αναστατώσεις στο κράτος. Αλλά ο πάπας Γρηγόριος Β΄ βρήκε την ευκαιρία για να διακόψει την εξάρτησή του από την Κωνσταντινούπολη. Υποκίνησε στάσεις, ο Λέων έστειλε στρατό για να τις καταστείλει κι ο πάπας κάλεσε τους Λομβαρδούς που νίκησαν τα βασιλικά στρατεύματα. Η εξουσία της αυτοκρατορίας στην κεντρική Ιταλία καταλύθηκε.
Το ίδιο εκείνο έτος 726 έγινε μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Η Ελλάδα όλη υπαγόταν τότε στην εκκλησιαστική δικαιοδοσία του πάπα, ο οποίος ερμήνευσε το φαινόμενο σαν σημάδι θεϊκής οργής. Και τον επόμενο χρόνο αποστατεί η κυρίως Ελλάδα και οι Κυκλάδες, αναγορεύεται κάποιος Κοσμάς αυτοκράτορας κι έρχεται κατά της Κωνσταντινούπολης, ενώ οι Άραβες εισέβαλαν πάλι και έφτασαν να πολιορκούν τη Νίκαια. Ο Λέων κατόρθωσε να καταστείλει την στάση και ν’ απωθήσει τους Άραβες, ο δε πάπας που ταλαιπωρήθηκε από τους συμμάχους του Λομβαρδούς, άλλαξε στάση και βοήθησε τον αυτοκράτορα ν’ ανακαταλάβει την Ραβέννα.
Απαγόρευση των εικόνων
Το 728 ο Λέων εξέδωσε νέο διάταγμα με το οποίο απαγορευόταν η ανάρτηση εικόνων και διατασσόταν οι αρχές να τις αφαιρέσουν απ’ όπου υπήρχαν. Φαίνεται ότι και το διάταγμα αυτό δεν εκτελέστηκε επακριβώς. Το βέβαιο είναι ότι καταργήθηκαν όλες οι δημόσιες σχολές, πλην των νομικών, γιατί διευθύνονταν από μοναχούς και ήταν κέντρα της κατά του αυτοκράτορα αντίδρασης.
Ο μόνος από τον ανώτατο κλήρο που αντιστάθηκε ήταν ο πατριάρχης Γερμανός Α΄, ο οποίος εξαναγκάστηκε σε παραίτηση. Ο νέος πατριάρχης Αναστάσιος και ο αυτοκράτορας ανήγγειλαν, όπως συνηθιζόταν, την εκλογή στον πάπα, αλλά αυτός στον μεν Λέοντα απάντησε επιτιμητικά την δε επιστολή του Αναστάσιου την επέστρεψε με τις σφραγίδες άθικτες.
Ο Λέων προθυμοποιήθηκε να συγκαλέσει οικουμενική σύνοδο, αν και τα περί προσκυνήσεως των εικόνων δεν είναι θεμελιώδες δόγμα της πίστεως, αλλά ο πάπας καθώς και ο πατριάρχης Ιεροσολύμων καταδίκασαν τον Λέοντα ως αιρετικό. Σε απάντηση ο Λέων δέσμευσε τα παπικά κτήματα στην κάτω Ιταλία και Σικελία.
Η Χαλκή Πύλη – Ιωάννης ο Δαμασκηνός
Πάνω από την πύλη αυτή των βασιλικών ανακτόρων βρισκόταν εικόνα του Χριστού, αντικείμενο θερμής λατρείας. Ένας αξιωματικός της φρουράς επιχείρησε να την καταστρέψει αλλά πλήθος λαού, κυρίως μοναχοί και γυναίκες, έτρεξαν να τον εμποδίσουν, τον γκρέμισαν από την σκάλα και τον σκότωσαν καθώς και τους στρατιώτες που τον συνόδευαν. Ύστερα όρμησαν στο πατριαρχείο αλλά ο νέος πατριάρχης πρόλαβε να σωθεί στο Παλάτι. Τελικά η φρουρά αποκατέστησε την τάξη αλλά η καταστολή υπήρξε αιματηρή.
Μεγαλύτερος κι από τον πάπα κι από τον εικονόφιλο λαό αντίπαλος του Λέοντος ήταν ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο αποκαλούμενος Χρυσορρόας για την ευγλωττία του, ο θεωρητικός των εικονοφίλων. Άνδρας μεγάλης μόρφωσης,υιός του Σέργιου που κατείχε μεγάλη θέση στο χαλιφάτο κατά την περίοδο του χαλίφη Αμπτέλ- Μαλέκ (685-705), υπουργός και ο ίδιος του χαλίφη Ουαλίντ (705-715) στην Δαμασκό για ένα διάστημα, μόνασε μετά και έγραψε τους τρεις απολογητικούς του λόγους Προς τους διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας. Το ισχυρότερο επιχείρημά του : «Υπόμνημα γάρ εστιν η εικών, και όπερ τοις γράμμασι μεμυημένοις η βίβλος, τούτο και τοις αγραμμάτοις η εικών». Η επιρροή του υπήρξε καθοριστική.
Γρηγόριος Γ΄ – Μάχη του Ακροϊνού
Ο νέος πάπας Γρηγόριος Γ΄ ήταν ακόμη πιο μαχητικός από τον προκάτοχό του. Συγκάλεσε τοπική σύνοδο και κήρυξε προδότες της πίστεως και εχθρούς της εκκλησίας όσους δεν προσκυνούσαν τις εικόνες. Ο Λέων τότε αφαίρεσε όλη την Ελληνική χερσόνησο από την δικαιοδοσία του πάπα και αργότερα δήμευσε οριστικά όλα τα εντός του κράτους κτήματα της εκκλησίας της Ρώμης.
Από το 734 οι επιδρομές των Αράβων είχαν γίνει συχνότερες και τολμηρότερες. Το 740 ο Λέων οδήγησε προσωπικά τον στρατό εναντίον τους και πέτυχε αποφασιστική νίκη στον Ακροηνό της Φρυγίας (σημ Αφιόν Καραχισάρ). Ιδιαίτερα διακρίθηκε ο γιος του και συμβασιλέας Κωνσταντίνος Ε΄. Η αραβική απειλή απομακρύνθηκε για αρκετά μεγάλο διάστημα.
Η «Εκλογή»
Το 740 ο Λέων εξέδωσε την Εκλογή των νόμων. Στο προοίμιό της αναφερόταν ότι ήταν μία σύνοψη της νομοθεσίας του Ιουστινιανού, μία κωδικοποίηση των διεσπαρμένων νόμων «εις το φιλανθρωπότερον εκτεθείσα». Αλλά επρόκειτο για ανατροπή της.
Η Εκλογή ήταν η πρώτη κωδικοποίηση που διατυπώθηκε στα ελληνικά αντί των λατινικών που χρησιμοποιούνταν ως τότε. Κατήργησε την παλλακεία και προστάτεψε τον θεσμό του γάμου θεσπίζοντας αποκλειστικούς λόγους διαζυγίου, έδωσε περιουσιακή ισοτιμία στην γυναίκα και ίσα δικαιώματα επί των τέκνων, και προστάτευε τα ορφανά. Επέτρεψε ρητά για πρώτη φορά τον μεταξύ ορθοδόξων και αιρετικών γάμο, τον οποίο οι εκκλησιαστικοί νόμοι μέχρι τότε απαγόρευαν και οι αστικοί δυσχέραιναν. Η θανατική ποινή για τα περισσότερα αδικήματα καταργήθηκε και αντ’ αυτής εισήχθη η ποινή του ακρωτηριασμού, η εξορία και οι χρηματικές ποινές. Και τέλος καταργήθηκε η διάκριση των τάξεων στην απονομή της δικαιοσύνης.
Με τον Γεωργικό νόμο καταργήθηκε η σύνδεση του γεωργού με το κτήμα στο οποίο γεννήθηκε ή μακροχρόνια διέμενε, καταργήθηκε δηλαδή η δουλοπαροικία. Σκοπός του Γεωργικού νόμου ήταν να περιοριστεί η επέκταση της μεγάλης ιδιοκτησίας και να ευνοηθεί η τάξη των μικροϊδιοκτητών που αποτελούσε την βάση της άμυνας του κράτους.
Πηγές – Αποτίμηση
Ο Λέων πέθανε το 741 έχοντας σώσει αλλά και διχάσει την αυτοκρατορία.[3] Ό,τι γνωρίζουμε όμως γι’ αυτόν και γενικά για τους εικονομάχους βασιλείς προέρχεται από εικονόφιλους ιστορικούς. Τα έργα των εικονομάχων συγγραφέων «εξηφανίσθησαν…υπό της θρησκομανίας της βραδύτερον θριαμβευσάσης αντιπάλου μερίδος».[4] Οι πληροφορίες μας για τον Λέοντα Γ΄, βασίζονται αποκλειστικά σε δύο έργα λίγο μεταγενεστέρων του και ιδεολογικώς εχθρών του συγγραφέων, στην Χρονογραφία του Θεοφάνη του Ομολογητή και στην Ιστορίαν Σύντομον του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νικηφόρου Α΄. Όλοι οι ιστορικοί, όπως και το παρόν άρθρο, ακολουθούν κατά πόδας τις αφηγήσεις των δύο αυτών συγγραφέων.
Ο πατριάρχης Νικηφόρος είναι λιτός και σοβαρός. Εξιστορεί το λαμπρό κατόρθωμα της απόκρουσης των Αράβων και δεν εκτρέπεται σε ύβρεις κατά του Λέοντα, μολονότι εικονόφιλος. Αναφέρει μόνο ότι πολλοί ευσεβείς που δεν συμφωνούσαν με το δόγμα του αυτοκράτορα τιμωρήθηκαν και βασανίστηκαν. Ο Θεοφάνης είναι εκτενέστερος. Ποικίλει την Χρονογραφία του με πολλές λεπτομέρειες και προ παντός επιτίθεται με πάθος. Ενώ κατά την πολιορκία ο Λέων είναι «ο ευσεβής βασιλεύς», λίγες σελίδες μετά γίνεται «δυσσεβής» πατέρας του «δυσσεβεστέρου» Κωνσταντίνου, «θεομάχος», «σαρακηνόφρων», «τύραννος» κ.τ.τ., και διεκτραγωδούνται, πολύ αόριστα όμως κι εδώ, οι διώξεις των εικονοφίλων.
Η Εικονομαχία απέτυχε. Οι πρωτεργάτες της εξυβρίστηκαν : ο Λέων έγινε «ο Ίσαυρος»[5] και ο γιος του Κωνσταντίνος «ο Κοπρώνυμος». Τα πολεμικά τους κατορθώματα ξεχάστηκαν. Η νομοθεσία τους χαρακτηρίστηκε «φληναφία» από την Μακεδονική δυναστεία και καταργήθηκε. Οι μεταγενέστεροι χρονογράφοι αντέγραψαν πιστά τον Θεοφάνη και υπερθεμάτισαν. Η Εικονομαχία θεωρήθηκε μια σκοτεινή περίοδος από την οποία το μόνο που αξίζει να θυμάται κανείς είναι ο τελικός θρίαμβος της Ορθοδοξίας.
Αλλά προς τα τέλη του ΙΘ΄αιώνα ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος έκρινε ότι «επέστη τελευταίον η ώρα να αποδοθή δικαιοσύνη εις ένα των μεγαλυτέρων ηγεμόνων του ανατολικού κράτους, εις ένα των ευεργετών της ανθρωπότητος». Ήλεγξε ανηλέητα τον Θεοφάνη, προσέφυγε σε ό,τι ακόμη είχε περισωθεί, στη νομοθεσία του Λέοντα δηλαδή, σε αποφάσεις των συνόδων και σε κάθε τι από το οποίο θα μπορούσε να συναγάγει συμπεράσματα, και κατέληξε ότι η περίοδος της λεγομένης Εικονομαχίας ήταν θρησκευτική αλλά κυρίως κοινωνική μεταρρύθμιση που σκόπευε στον περιορισμό του ρόλου της Εκκλησίας, στην κατάργηση της δουλοπαροικίας, σε μία στοιχειώδη ανεξιθρησκεία, στην ανύψωση της θέσης της γυναίκας και στην αναδιοργάνωση της διοίκησης και του στρατού. Επιγράφει το δέκατο βιβλίο της Ιστορίας του «Η Μεταρρύθμισις» και την συγκρίνει ευνοϊκά προς την Μεταρρύθμιση της βόρειας Ευρώπης του δεκάτου έκτου αιώνα.
Απόψεις νεωτέρων συγγραφέων
Κατά τον Γουίλ Ντούραντ (Will Durant) ο Λέων «ως στρατηγός ενίκησε, συχνά, υπερτέρας εις αριθμόν μουσουλμανικάς δυνάμεις και ως πολιτικός έδωσεν εις την αυτοκρατορίαν του σταθερούς και δικαίους νόμους, οι οποίοι εφηρμόζοντο χωρίς διακρίσεις, μετερρύθμισε την φορολογίαν, ηλάττωσε τον αριθμόν των δουλοπαροίκων, έδωσεν εις τους χωρικούς γαίας, συνέβαλεν εις τον αναπληθυσμόν των ηρημωμένων εδαφών και ανεθεώρησε εποικοδομητικώς τους νόμους. Το μόνον παράπτωμά του ήτο η αυταρχικότης».[6]
Ο Steven Runciman κρίνει πολύ θετικά τα πολεμικά και διοικητικά επιτεύγματα του Λέοντα Γ΄και του Κωνσταντίνου Ε΄. «Και οι δύο όμως…θεωρήθηκαν οι απόβλητοι της βυζαντινής ιστορίας, εξαιτίας της θρησκευτικής τους πολιτικής».[7] Κατά τον Runciman ο Λέων εξανθρώπισε τους νόμους[8] και προσπάθησε να καταργήσει την δουλοπαροικία.[9]
Εξυμνητική είναι η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ για την νομοθεσία του Λέοντα. «Φροντίδα για την προστασία των αδυνάτων από τις πιέσεις των ισχυρών…Πνεύμα κοινωνικής δικαιοσύνης…Φροντίδα για τον φτωχό λαό».[10]
Παραπομπές
1. Παπαρρηγόπουλος Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Βιβλίον Δέκατον, κεφ. Β΄, παράγρ. τελευταία: Διότι οι εχθροί αυτού προ πάντων ισχυρίζοντο ότι πατρίδα είχε την Ισαυρίαν…κ.λ.
2. Stephen Gero, Byzantine Iconoclasm during the Reign of Leo III, Louvain: Secrétariat du Corpus SCO (1973) ISBN 90-429-0387-2
3. Norwich, σ. 364
4. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Βιβλίον Ι΄κεφ. Β΄ παρ. 2 και κεφ. Γ΄, παρ. τελευταία
5. Γλύκατζη-Ahrweiler, σ. 30, Norwich, σ. 356.
6. Will Durant, σ. 506.
7. Runciman, σ. 49-50.
8. Runciman, σ. 86.
9. Runciman, σ. 234.
10. Γλύκατζη-Ahrweiler, σ. 32.
Βιβλιογραφία
– Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Βιβλίον Ι΄ Η Μεταρρύθμισις, κεφ. Β΄.
– Will Durant The Story of Civilization, The Age of Faith, 1950 (μετάφραση Λεωνίδα Κάβουρα ως Παγκόσμιος Ιστορία του Πολιτισμού, Ο Αιών της Πίστεως, τ. Δ΄ σ. 506).
– Steven Runciman Byzantine Civilization, 1933 (μετάφραση Δέσποινας Δετζώρτζη ως Βυζαντινός Πολιτισμός, εκδ. Ερμείας 1978, σ. 49-50).
– John Julius Norwich Byzantium, The Early Centuries, 1988 (μετέφρ. Ευγενίου Πιερρή ως Βυζάντιο, Οι Πρώτοι Αιώνες, εκδ. Intered, Αθήνα 1996.
– Ελένη Γλύκατζη-Ahrweiler L’ ideologie politique de l’ Empire Byzantin, 1975 (μετάφραση Τούλας Δρακοπούλου ως Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, εκδ. Ψυχογιός, 1988.
[wikipedia]