Στις 18 Ιουνίου 1821 -Ονομαστή θα μείνει η μάχη που διεξήχθη στα στενά του Μακρυνόρους, στη θέση Παλιοκούλια – Λαγκάδα (ονόματα αγωνιστών) εναντίον των τουρκικών στρατευμάτων του Ισμαήλ που είχαν σταλεί κατά διαταγή του Χουρσίτ, πασά των Ιωαννίνων, να καταπνίξουν την επανάσταση στο Μεσολόγγι. Έγινε σκληρή μάχη, η οποία έληξε με βαριές απώλειες από την πλευρά των Τούρκων εξαναγκάζοντάς τους να γυρίσουν πίσω άπρακτοι και να καθυστερήσει έτσι η προσπάθεια κατάπνιξης της εξέγερσης. Η μάχη αυτή συνέβαλλε ως ένα μικρό λιθαράκι στο οικοδόμημα της επανάστασης.
Φωτογραφία από scholeio.blogspot.com: Μάχη της Λαγκάδας, Κομπότι και Πέτα. Χείρ Δ. Ζωγράφου, υδατογραφία σε χαρτόνι
Από το agriniopress.gr:
Γιατί εμείς οι Έλληνες δεν πρέπει να ξεχνάμε τις ρίζες μας, αλλά και τις μάχες που δώσαμε στο διάβα των αιώνων.
Γιατί η αμνημοσύνη γεννά Ρεπούσηδες!», γράφει ο κ. Χρήστος Αλεξόπουλος από το Μενίδι Αιτωλοακαρνανίας, που μας παραπέμπει στα Απομνημονεύματα του Στρατηγού Μακρυγιάννη:
Βιβλίον Α, Κεφάλαιον δεύτερον
Ο Μακρυγιάννης ενουται μετα των εις Πέτα επαναστατων. – Αναδρομη προς τα γενόμενα προ της εξόδου του. – Μάχη εις Κούλια του Μακρυνόρους – Μάχαι εις Κομπότι. – Μάχη εις Λαγκάδαν. – Μάχαι εις Πέτα. – Τα εις Καλαρρύτας και Πλάκαν. – Μάχαι εις Πλάκαν. – Μάχη εις Σχορέτσαινα. – Τα εις Αγναντα. – Καταστροφη των Καλαρρυτων και Πλάκας. – Καταστροφη Μελισσουργου και Ματσουκιου. – Τα μετα την εξοδον του Μακρυγιάννη εξ Αρτας. – Μάχη εις Σταυρον Τσουμέρκων. – Μάχη εις Πέτα. – Τοπικη συνέλευσις προκρίτων των χωρίων Αρτας. – Αποφάσεις περι προσποιητης συμμαχίας μετα των Αλβανων. – Μέτρα περι εξοικονομήσεως των στρατοπέδων. – Κάθοδος Σουλιωτων και Αγο Βάσιαρη εκ Σουλίου. – Συμφιλίωσις Μάρκου Μπότσαρη μετα Γώγου Μπακόλα. – Φθορα των εκ Πελοποννήσου φυγόντων Αλβανων. – Τα εις Μακρυνόρος. – Δυσαρέσκειαι Αλβανων. – Εκστρατεία Ελλήνων εις Νιοχώρι. – Μάχη εις Πέντε Πηγάδια.
Ειχα μιλήση κάτι Κορφιάτων, Κεφαλλωνίτων, Ζακυθινων, οπου δούλευαν εις Αρτα, και τους ειχα δώση αρματα, τους ειπα και τά ?βγαλαν εις τ? αμπέλια και τά ?χωσαν με τα δικά μου και με πολεμοφόδια και μία νύχτα τα πήραμε και πήγαμε εις του Πέτα. Ηυρα τους καπεταναίους, τους ειπα τα τί δοκίμασα και ο,τι μου ειπε ο μπέγης. Και εμεινα με τον γενναιον και αγαθον Γωγον Μπακόλα. Ηταν πολλα ολίγοι οι δικοί μας εκει και εις Λαγκάδα και δεν μπορουσαν να κινηθουν δια πουθενά. Αφου μάθαν οι Αρτηνοι οπου εφυγα, φεύγαν και αυτεινοι κρυφα και ερχονταν και μ? αντάμωναν και καθόμαστε μαζι και αξαινε ολίγον το μπουλούκι μας. Πρωτα κινηθήκαμε δεκοχτω ολοι απο Αρτα.
Ο αρχιστράτηγος του Σουλτάνου ο Χουρσιτ πασσας αφου εμαθε οτι χτύπησε και η ανατολικη Ελλάς, ο Διάκος και οι αλλοι, αρχισε να το στοχάζεται, να στέλνη παντου ασκέρια και πολεμοφόδια εις τις θέσες τις αναγκαιες. Θέλει να ?φοδιάση και τον Επαχτον ως σημαντικον κάστρο και θέση αναγκαία. Διατάττει τον Σμαήλπασσα Πλιάσα ως αξιον πασιά, οπου τον ειχε εις την Γλυκειά, και εστειλε αλλους ?σ εκείνη τη θέση, και ο Σμαήλπασσας να πάρη το σωμα του να πάγη εις τον Επαχτον με δύναμη και πολεμοφόδια να ?φοδιάση το κάστρο και ολες τις αλλες θέσες ?σ εκεινα τα μέρη και να σταθη εκει κεφαλή. Ηρθε εις Αρτα τα 1821, Μαγιου 26 με πληθος ασκέρι. Αφου μάθαν οτ? ειναι υποψίες, διαλύθηκαν και εμεινε με πολλα ολίγους, ως οχτακόσιους. Και με αυτους τις 28 Μαγιου κινήθη δια εκει οπου ?ταν διαταμένος. Και εις το Μακρυνόρο, εις την Κούλια ηταν πολλα ολίγοι Ελληνες και τους χτύπησαν γενναίως και πατριωτικως και σκότωσαν αρκετους και πλήγωσαν και τους πηραν λάφυρα και με τα μαχαίρια τους φέραν κυνηγώντα ως οξω εις το Μακρυνόρο. Και οι Τουρκοι πηγαν εις Κομπότι και μείναν. Και μαθαίνοντας αυτον τον χαλασμον των Τούρκων εις την Κούλια, ψύχωσαν οι Ελληνες και πολιόρκησαν σε ολα τα μέρη συνφώνως τους ντόπιους Τούρκους και φρουρές, σε Βόνιτζα, Βραχώρι, Μισολόγγι και ολα τα μέρη της δυτικης Ελλάδος. Και παντου με μεγάλη γενναιότητα τους πολιορκήσανε.
Της 30 Μαγιου ο Καραϊσκάκης και ο Γιαννάκη Κουτελίδας, αφου μάθαν τους Τούρκους εις το Κομπότι, πηραν σαράντα Ελληνες και πηγαν και πολέμησαν αρκετες ωρες και ως ολίγοι οι Ελληνες φύγαν χωρις να βλαφθη ουτε το ?να το μέρος, ουτε τ? αλλο.
Της 8 Γιουνίου ξαναπηγαν πίσω εις το Κομπότι ο Καραϊσκάκης και ο Κουτελίδας με τους ολίγους Ελληνες και πολέμησαν ως εξι ωρες και σκοτώθηκαν κάμποσοι Τουρκοι και πληγωθήκανε. Επληγώθη και ο Καραϊσκάκης εις την φύση, περιπαίζοντας τους Τούρκους τους γύρισε τον κωλο και πληγώθη.
Τότε εγραψε ολα αυτα ο πασσας του Χουρσιτ πασσα και του λέγει ολους αυτους τους πολέμους και να του στείλη δύναμιν, οτ? ειναι αδύνατος. Και το ?στειλε τον Χασάμπεγη Βεργιόνη, τον Μπεκίρη Τζογαδουρο, τον Σουλτζε Κόρτζα, και αλλους πολλους μπιμπασαδες, ως εφτα χιλιάδες. Πηγαν εις Αρτα και εκει συνάχτηκαν και πηγαν εις Κομπότι και κάμαν σκέδιον ν? αφήσουνε ολη την αδυναμίαν οπίσω εις Κομπότι και αυτεινοι ολοι ως εξι χιλιάδες εις το γελέκι να κινηθουν δια την Λαγκάδα, οπου ?ναι ενα στένωμα ολο κοντόρεικον και αγριόβατα τυλιμένον. Και εκει, την θέση εκείνη την βαστουσε ο Γωγος, ο Ισκος, ο Γιωργάκη Βαλτινός, ο Καραγιαννόπουλος, και ηταν και οχτω Τουρκοι με τους Ελληνες, κεφαλη ο Σουλεϊμαν Βερνόζης, ολοι εκει ογδοήντα ενας. Ριχτήκανε ολη αυτείνη η δύναμη των Τούρκων ?σ αυτους τους ολίγους. Ο Γωγος τους ειπε να μην ρίξη κανένας, αν δεν ρίξη πρωτος αυτός. Ριχτήκανε απάνου τους οι Τουρκοι με μεγάλη γενναιότητα, οτι εκείνη η ?μέρα εκει ηταν η τύχη και των Τούρκων και Ελλήνων. Παίρναν οι Τουρκοι μίαν πέτρα και βαίναν εις το μέτωπον και ?σ τ? αλλο χέρι το σπαθι και κάμαν πληθος γερούσια αναντίον των Ελλήνων και ολο σκοτώνονταν χωρις να βγάλουν αποτέλεσμα. Οτι τότε οι Ελληνες ορκίστηκαν να δουλέψουν δια θρησκεία και πατρίδα και δεν τους κόλλαγε μολύβι, ουτε σπαθί.1
Αφου πολέμησαν σαν λιοντάρια Τουρκοι και Ελληνες περίτου απο οχτω ωρες, σκοτώθηκαν Τουρκοι εκει απάνου απο χίλιοι και ηταν τα κουφάρια τους εναν χρόνον αλυτα, ξεράθηκαν. Καθως επέσανε και πληγωμένοι αρκετοί, γιόμωσε η Αρτα. Και τους πηραν ομπρος οι Ελληνες με τα μαχαίρια και τους πηγαν κυνηγώντας ως το Κομπότι σκοτώνοντας και παίρνοντας λάφυρα. Δεν κατηγοριωνται ουτε οι Ελληνες εις την αντρεία, ουτε οι Τουρκοι σαν λιοντάρια πολέμησαν και τα δυο μέρη. Ομως η αδικία, οσο να κάμη η αντρεία, νικιέται, οτι βηκαν απο του Θεου τον δρόμον οι Τουρκοι. Ολοι οι αρχηγοί, οπου ?ταν εκείνη την ημέρα εκει, και οι στρατιωτες κάμαν τα χρέη τους. Λαμπρύνεται και δοξάζεται ο μακαρίτης Γωγος. Χάριτες του χρωστάγει η πατρίς, ως λιοντάρι πολεμουσε και ως φιλόσοφος οδηγουσε. Και ανάστησε την πατρίδα εκείνη την ημέρα. Αν διάβαιναν αυτείνη η Τουρκια τότε, καθως ετοίμαζε κι? αλλες μεγάλες δύναμες ο Χουρσιτ πασσας, θα λευτέρωναν ολους τους πολιορκουμένους παντου, οπου τους πολιορκουσαν οι Ελληνες εις Βόνιτζα, Βραχώρι και αλλου. Και απολπίστηκαν σαν μάθαν αυτον τον σκοτωμον αυτεινων. Και τους κυρίεψαν ολους τους Τούρκους παντου οι Ελληνες και λευτέρωσαν αυτα τα μέρη. Ο πόλεμος εγινε τα 1821, Γιουνίου 18. Ελληνας δεν σκοτώθη κανένας.
Της 28 του ιδιου εγινε μικρη μάχη εις το Πέτα. Ολίγοι σκοτώθηκαν και λαβώθηκαν Τουρκοι. Της 29 ξαναπηγαν πίσω εις το Πέτα πολλοι Τουρκοι και οι πασσαδες. Και οι Ελληνες ολίγοι. Και πολέμησαν γενναίως και τα δυο μέρη απο την αυγη μπονόρα ως το δειλινό. Και χάλασαν τους Ελληνες. Σκότωσαν και τον αρχηγόν τους, τον γενναιον και καλον πατριώτη Σκαρμίτζο. Η πατρίς του απο το Βάλτο, ηταν εις το μυστήριον και θυσίασε δια την πατρίδα αρκετα και την ιδιαν του ζωή. Την θέσιν του Πέτα την κυρίεψαν οι Τουρκοι. Και οταν γίνονταν αυτεινοι οι πολέμοι, εμεις εις το κάστρο τραβούσαμε μαρτύρια απο τους Τούρκους δέρνοντας και βασανίζοντας.
Εις τα τέλη του Γιουνίου ο Μητρο Κουτελίδας και ο Μητρο Γωγος και και ο Γιαννάκη Ράγγος πολιόρκησαν τον Κώστα Πουλη εις το Μοναστήρι των Καλαρρύτων, οπου ηταν με τους Τούρκους. Την ιδια εποχη κινήθη ο Γωγος και πηγε εις την Πλάκα, οπου την βαστουσαν πολιορκία. Τους πολέμησε γενναίως, κυρίεψε την θέση, σκότωσε αρκετους και πληθος λάφυρα κάμαν οι Ελληνες και τους πηγαν κυνηγώντα ως δυο ωρες.
Αφου εμαθε αυτον τον χαλασμον των Τούρκων ο Χουρσιτ πασσας εις την γειτονιά του, οτ? ειναι πλησίον απο τα Γιάννενα, και τον κυριεμο της θέσης, στέλνει μίαν μεγάλη δύναμη περίτου απο οχτω χιλιάδες και κεφαλη τον Αλήπασσα Μωραΐτη και αλλους. Αυτείνη την ετοιμασίαν την παράγγειλαν του Γώγου απο τα Γιάννενα φίλοι του, και τότε ο Γωγος παραγγέλνει αυτο του Ισκου, του Βαρνακιώτη, του Κουτελίδα, οτ? ηταν με πολλα ολίγους ο Γωγος, και ηρθαν απο βραδυς αυτεινοι ολοι μιντάτι. Και την αυγη μπονόρα πηγαν οι Τουρκοι και αρχισε ο πόλεμος πολλα πεισματώδης και βάσταξε απο την αυγη ως τρεις ωρες να νυχτώση. Και κάνουν ενα σκοτωμον των Τούρκων μεγάλον και βγάζουν τα σπαθια οι Ελληνες και τους αφάνισαν πολλα περισσότερον απο τα πρωτα.
Αφου εμαθε και αυτο ο Χουρσιτ πασσας, γύρευε να πάγη μόνος του και δεν τον αφησαν. Και εστειλε αλλους πολλους Τούρκους και κεφαλές. Μαθαίνοντας αυτείνη την μεγάλη ετοιμασίαν ο Γωγος, εστειλε του Μαρκομπότζαρη και πηγε μιντάτι και πιάστη ο πόλεμος την αλλη ημέρα απο δυο ωρες να φέξη ως το σουρούπωμα. Και τους ρίχτηκαν των Τούρκων και τους καταφάνισαν ?στον σκοτωμόν, και ζωντανους και βίον και σημαιες των Τούρκων πιάσαν και τον Κώστα Πουλη ζωντανόν, οπου ?ταν με τους Τούρκους. Τις ιδιες ημέρες πηγαν οι Τουρκοι εις τα χωρια Σκορέτζαινα και εκει ηταν ο Κιτζοπάσκος και ο Γιαννηκώστας, γενναιον παληκάρι και καταπληγωμένος απο τους πολέμους. Ρίχτηκαν των Τούρκων και εκει και τους καταδιάλυσαν και σκοτώθηκαν και εκει Τουρκοι οχι πολλη ποσότη.
Την ιδια εποχη πηγαν και εις τα χωρια Αγναντα πολλοι Τουρκοι να σκλαβώσουν και να χαλάσουν το σκέδιον των Ελλήνων. Πηγε ο Γωγος, ο Κατζικογιάννης, ο Δράκος, οι Τζαβελαιγοι και αλλοι αξιωματικοι και αρχισε ο πόλεμος απο την αυγη ως το γιόμα πολλα πεισματώδης και γενναιος. Και οι Τουρκοι και οι Ελληνες πολέμησαν αντρείως. Και τους εκαμαν ενα χαλασμον και εκει των Τούρκων μεγάλον και τους διάλυσαν.
Την ιδια εποχη ο Γιαννάκη Ράγγος, ο Κουτελίδας, ο Μητρογωγος πηγαν εις τους Καλαρρύτες, ηταν ως τρακόσοι Τουρκοι. Τους πολέμησαν και τους εβγαλαν και πηραν την θέση οι Ελληνες και την βαστουσαν. Ολίγοι οι Ελληνες, πηγαν πολλη Τουρκιά. Δεν ειχαν προσοχη οι Ελληνες εις τα στενά, ειπαν οτι σώθηκαν οι Τουρκοι, και χάλασαν τους Ελληνες και αφανίστηκαν οι δυστυχεις Καλαρρυτιωτες, οπου ?ταν οι πλέον πλούσιοι ?σ εκεινα τα μέρη, κ? εμειναν διακονιαραιγοι. Αφανίστηκαν αυτεινοι και ο τόπος τους ερήμαξε.
Μ? αυτείνη την ορμη οι Τουρκοι και κουράγιον, οπόλαβαν εις τους Καλαρρύτες, οι ιδιγοι Τουρκοι πηγαν εις την Πλάκα, ολίγοι οι Ελληνες εκει και τους χάλασαν και κέρδεσαν και την θέσιν εκει.
Την ιδια εποχη ολοι αυτεινοι οι Τουρκοι της Πλάκας πηγαν εις τα χωρια Μελισσουργους και Ματζούκι και χάλασαν και κει τους Ελληνες με μεγάλη τους ζημίαν, των Ελλήνων. Και αυτο το θάρρος των Τούρκων ηταν απο την ανοησίαν εκείνων οπου πηγαν εις τους Καλαρρύτες με ξερη φαντασίαν. Χάθηκαν τόσοι ανθρωποι απο την αμέλειάν τους κ? ελαβαν και κουράγιον οι Τουρκοι μεγάλον. Δεν ηταν απο κακίαν των Ελλήνων, ομως πρώτη φορα εμπαιναν σε τέτοιον αγώνα, δεν ηξεραν οι ανθρωποι καλα την πολεμική. Και γίνηκαν και πολλα λάθη.
Τον Σεπτέβριον μήνα το ιδιον ετος εις το Τζουμέρκο ?στον Σταυρον ηρθαν Τουρκοι περίτου απο πέντε χιλιάδες. Ο Γωγος, ο Μπαλωμένος, ποτε δεν βγαίναμε τρακόσοι πενήντα. Ο πόλεμος αρχισε απο την αυγη ως το βράδυ. Ηρθαν μιντάτια δικά μας ο Ράγκος, ο Κατζικογιάννης και εγινε ενας χαλασμος των Τούρκων μεγάλος και πληθος λάφυρα πηραν οι Ελληνες. Και τα δυο μέρη πολεμήσαμε αντρείως. Ομως βγάλαμε τα δανεικά, οπου κέρδεσαν τόσους πολέμους οι Τουρκοι, και τους τζακίσαμε τη μύτη εκει. Και ο χερότερος Ελληνας εκείνη την ημέρα εκαμε το χρέος του. Ομως προτιμιέται και δοξάζεται ο Γωγος ο αθάνατος. Δεν στοχάζεταν θάνατον αυτος ο αγαθος πατριώτης. Θέ, συχώρεσε την ψυχή του, και σύ, πατρίδα,να τον μακαρίζης οσο εισαι πατρίδα ελεύτερη.
Σεπτεβρίου εντεκα οι Τουρκοι της Αρτας μάθαν οτ? ημαστε ολίγοι εις του Πέτα και μία μεγάλη δύναμη θα ?ρχονταν αξαφνα την αυγη μπονόρα να μας χαλάση. Ο Δεσπότης της Αρτας μας παράγγειλε αυτό, και μας βάνει οληνύχτα ο Γωγος και μεράζει του κάθε ενου το ταμπούρι του και το φκιάσαμε. Η θέση του Πέτα ειναι πολλα εκτεταμένη και αδύνατη σε πολλες μεριές. Ξημέρωσαν νύχτα οι Τουρκοι, ηφεραν και κανόνια. Τότε οι Ελληνες φοβώνταν τα κανόνια πολύ, οτι ηταν ατζαμηδες απο αυτά. Κεφαλες των Τούρκων ο Χασαν πασσας και ο χασνατάρης του Χουρσιτ πασσα, ο Σμαήλπασσα Πλιάσας, ο Σμαήλπασσα Γιαννιώτης, ο Χασάμπεγη Βεργιόνης, ο Σεφτήπασσας, ο Γιακόβης, ο Μαξούταγας, ο Σουλτζε Κόρτζας, κι? αλλοι πολλοι σερασκέρηδες περίτου απο εννια χιλιάδες. Αρχηγος της θέσης ο Γωγος, ο Σταμούλη Μαλεσιάδας μ? ολίγους Βαλτινους και ο Δημοτζέλιος με Ξερομερίτες. Το ολο ημασταν ως τρακόσοι πενήντα. Εβαλε ο Γωγος τον Φωτο Σκαλτζογιάννη απο την πλάτη με πενήντα και κάθονταν. Αρχισε ο πόλεμος απο την αυγη ως το δειλινό, πεθάναμε απο την δίψα. Ο πόλεμος πολλα πεισματώδης και συχνα γερούσια απάνου μας. Ενα μπεγόπουλο δεν εβαινε θάνατον, ολοένα γερούσια εκανε και του ρίχναμε και δεν μπορούσαμε να το βαρέσουμε κανεις απο ?μάς. Ο Γωγος ηφερνε γύρα σε ολα τα ταμπούρια με φουσέκια εις την ποδιά του. Ερχεται εις το ταμπούρι μας, μας λέγει: «Μην καιτε τα φουσέκια αδίκως μ? αυτον το γουρνομύτη, στεκατε να ρίξω εγω μόνος μου, λέγει, οτι εσεις δεν ξέρετε, και να μου φέρετε το κεφάλι του να το ιδω υστερα». Του λέμε: «Εκεινος οπου τοχει δεν μας το δίνει να σου το φέρωμε, το θέλει ο ιδιος. – Τώρα το λέπετε», μας λέγει. Απάνου οπύ ?κανε γερούσι, του δίνει ενα ντουφέκι εις το μέτωπον και επεσε ξερός. Του λέγει: «Γκιντί, γουρνομύτι, με τα παιδια παίζεις ολημέρα και μοκαψαν αδίκως τα φουσέκια!» Υστερα του πήγαμε το κεφάλι και το ειδε. Το δειλινο μίλησε εκεινων οπου ?ταν κρυμμένοι απο τις πλάτες, και ρίχτηκαν εκεινοι, οι ξαπόστατοι, και εμεις και κάμαμε εναν μεγάλον σκοτωμον των Τούρκων και τους πήγαμε ως το ποτάμι κυνηγώντα και πήραμε και τόσα λάφυρα, και πανε κακωσέχοντα οι Τουρκοι εις την Αρτα. Σκοτώθηκα τρεις απο ?μας και εξι πληγωμένοι. Επληγώθηκα και εγω ολίγον εις το δεξι ποδάρι. Ο Σταμούλη Μαλεσιάδας εφέρθη πολλα αντρείως, – ολοι πολέμησαν γενναίως, ομως αυτος περισσότερον, πολεμιστης γενναιος και οδηγίες φρόνιμες.
Οσες βολες βγαίναν οι Τουρκοι εκει, ολο αυτα πάθαιναν, ποτες δεν κέρδεσαν. Οτ? ειναι πολλα πλησίον η Αρτα και βγαίναν κάθε ολίγον πεζούρα και καβαλλαρία. Και οσους πολέμους κάναμε με τους Τούρκους εις Κουμιτζαδες και ?σ αλλα μέρη, οπου πέρναγαν οι Τουρκοι με ζαϊρέδες, ολο χαλιωνταν. Ητανε πολλα αξιος και γενναιος ο Γωγος και τυχερος εις τον πόλεμον και με πολυ κουμάντο.
Τελειώνοντας ο πόλεμος συνάχτηκαν και οι πρόκριτοι των χωριων της Αρτας και οι νοικοκυραιγοι και μιλήσανε πως θα βαστάξουν αυτον τον μεγάλον οχτρό, οπου ?ταν πνιμένος ολος αυτος ο τόπος απο τα Γιάννινα, Αρτα, Πρέβεζα, Σούλι, ολο αυτο το καυκι πληθος τουρκια και πασσάδες και ολο νέοι κουβαλιώνταν απ? ουλα τα μέρη της τουρκιας και Αρβανιτιας εξ αιτίας του Αλήπασσα την πολιορκία. Και υστερα γεννήθη και το δικό μας το Ελληνικον κ? εμεις το πηγαίναμε σκεπασμένο οτι δουλεύομε δια τον Αλήπασσα, τον αφέντη μας, να τον σώσωμε, οτι αδίκως τον κατατρέχει ο Σουλτάνος. Αυτα βγαίναμε, να ελκύζωμε τους Τούρκους Αρβανίτες, το κόμμα του Αλήπασσα, να τους εχωμε φίλους αυτούς, να μας βοηθήσουνε κι? αυτεινοι, οτι ημαστε ολίγοι και οι Τουρκοι πληθος. Αφου συνάχτηκαν οι πρόκριτοι και οι νοικοκυραιγοι, μιλήσαμε να ειναι αυτο το μυστήριον κρυφό, και των ανθρώπων του Αλήπασσα να τους λέμε συντρόφους δια τον σωμο του Αλήπασσα. Αφου μιλήσαμε δι? αυτό, ειπαμε και με τί μέσα θα βαστήσουμεν τον πόλεμον. Και δεν ειχαμεν ουτε οπλα οι περισσότεροι, ουτε τ? αναγκαια του πολέμου ολοι. Αποφάσισαν οι νοικοκυραιοι οτι η τυραγνία των Τούρκων – την δοκιμάσαμεν τόσα χρόνια, δεν υποφέρνονταν πλέον. Και δι? αυτείνη την τυραγνία, οπου δεν ορίζαμεν ουτε βίον, ουτε τιμή, ουτε ζωη (ξέραμεν κι? οτ? ημασταν ολίγοι και χωρις τ? αναγκαια του πολέμου) αποφασίσαμεν να σηκώσωμεν αρματα αναντίον αυτης της τυραγνίας. Ειτε θάνατος, ειτε λευτεριά. Τώρα οπου αρχίσαμεν, να τους πολεμήσωμεν και να θυσιάσωμεν και το βίον μας εις το στρατόπεδον και ?σ εκείνους οπου δεν εχουν τον τρόπον, να τους ζωοτροφίζωμεν και να κάνουν και εκεινοι τα χρέη τους δια την πατρίδα. Τότε σύστησαν τους ανθρώπους τους τίμιους και πρόβλεπαν δια τ? αναγκαια και δεν καρτερουσαν οι ανθρωποι. Απο ?κείνους πάλε οποιος ειχε τον τρόπον τους εδινε και το δικό του και πολέμαγε και δια την λευτεριαν του πολιτικος και στρατιωτικός, ηταν το ιδιον. Και αυτο το σύστημα ηταν σε ολη την πατρίδα, και με αυτο το σύστημα πορέψαμε δυο χρόνια. Τηρατε το ιστορικον εκείνου του καιρου πόσο προβοδέψαμεν, πόση αρμονίαν ειχαμε, πόση ομόνοια και αδελφωσύνη.2
Αφου ο Γωγος σύναξε τους νοικοκυραίγους και μίλησε και ακολούθησαν την εργασίαν του ο καθείς, εγραψε και εις το Σούλι, οπου ?ταν του Αλήπασσα ασκέρια, Αρβανίτες, σύνφωνα με τους Σουλιωτες και λέγαμεν ολοι οτι δουλεύομεν να βγάλωμεν τον δίκαιον Αλήπασσα (και αν εβγαινε αυτος ο σκύλος, ημαστε χαμένοι, οτι ολη την Εταιρίαν μας την ηξερε, οτι την πρόδωσε ενας Εφτανήσιος, τοδειξε ολα τα εγγραφα και ορκον, κι? αυτος τα ?στειλε του ιδιου Σουλτάνου και του ελεγε να τον συχωρέση, οτι θα κιντυνέψη το βασίλειόν του, και αυτος να διαλύση ολα αυτά, να δώση νιζάμι. Ο Σουλτάνος παντήχαινε οτ? ειναι πρόφασες αυτεινου δια να συχωρεθη, οτ? ηταν φώτιση θεοτικη να γένη αυτο και τους στράβωνε ολους, και δεν εβαλε πίστη. Αφου εγραψε ο Γωγος ?στο Σούλι, ηρθε ο Αγο Βάσιαρης, ο αρχιστράτηγος του Αλήπασσα, πολλα φρόνιμος και γενναιος, ηρθε με πολλους αξιωματικούς, και Σουλιωτες ο Νότη Μπότζαρης, Νάση Φωτομάρας. Μάρκο Μπότζαρης και αλλοι αξιωματικοί. Του Μάρκου τον πατέρα τον ειχε σκοτώση ο Γωγος εις την Αρτα – τον εβαλε ο Αλήπασσας- και ειχαν οχτρια με τον Γωγον. Οταν ηρθε εις το Πέτα φιλήθηκαν με τον Γωγον αυτος και ο Νότης και ειπαν, «Ο,τι ειχε γίνει τότε και σκότωσες τον ανθρωπό μας σ? εβαλε ο τύραγνος. Αυτα τώρα αλησμονήθηκαν και εις το εξης ειμαστε φίλοι και αδελφοί. Και να τηράξωμεν το εργον τουτο». Και φιλιώθηκαν. Μίλησαν υστερα και με τους Τούρκους και κάμαμεν σάρτια, ομιλίες ν? αγωνιστουμεν να βγάλωμεν τον Αλήπασσα. Αυτα μιλήσαμεν με τους Τούρκους. Και με τους Ελληνες μυστικως τους ειπαμεν δια την λευτερια της πατρίδος, και να βαστιέται πολλη μυστικότη να μην το μάθουν οι Τουρκοι, το κόμμα τ? Αλήπασσα, και τους πιάσωμεν οχτρούς. Και εχωμεν την ανάγκη τους ν? αδυνατίζωμεν την δύναμη του Σουλτάνου.
Εις την Πελοπόννησο ηταν πολλοι Αρβανίτες με τον Χουρσιτ πασσα, τους αφησε οπίσω εις την Πελοπόννησο. Οτ? ηταν φίλοι του Αλήπασσα αυτεινοι ολοι, και κεφαλη αυτεινων ηταν ο Ελμαζ Μέτζος κι? αλλοι αξιωματικοί, ως χίλιοι ανθρωποι. Δεν τους πηρε μαζί του ο Χουρσιτ πασσας οταν βηκε απο την Πελοπόννησο και διατάχτη απο τον Σουλτάνο δια να πολεμήση τον Αλήπασσα. Αφου σήκωσε ντουφέκι η Πελοπόννησο και η Ρούμελη, ως φίλοι δικοί μας αυτεινοι, αγροικηθήκαμε με τους Πελοποννήσιους και τους εβγαλαν εξω απο το Βραχώρι και Μακρυνόρο. Αφάνισαν οι Ελληνες τους περισσότερους δολερως, και κατεξοχη οι Βαλτηνοί. Οι Τουρκοι οι δυστυχισμένοι ελπιζαν οτι μέναν πίσω, οτι ηταν νηστικοι και απόστασαν, κι? αυτεινοι τους σκότωναν και τους γύμνωναν.
?Στην ακρη ?στο Μακρυνόρο, κοντα εις το Κομπότι, ειναι ενα ρέμα και εκει μέσα επνίξανε πολλους Τούρκους. Τους δέναν μίαν τριχια εις τον λαιμον και τους τελείωναν και τους ρίχναν μέσα. Εναν δεν τον πνίξαν καλα και τον γύμνωσαν και τον αφησαν και φύγαν, οτι τελείωσαν την εργασίαν τους τους ξέκαμαν ολους. Τότε ο μισοπνιμένος την νύχτα σηκώνεται γυμνος κ? ερχεται εις το Κομπότι. Ημασταν ολοι εκει και ετοιμαζόμαστε, να ?ρθουν κι? απο το Μισολόγγι, Βραχώρι κι? ολα αυτα τα μέρη, και Ξερόμερον και Βάλτο, να συναχτουνε οι οπλαρχηγοι απο αυτα τα μέρη να παμεν να πολεμήσωμεν την Αρτα, να την κυργέψωμε. Και τους προσμέναμεν εις το Κομπότι να συναχτουνε ολα τ? ασκέρια. Ηταν εις το Κομπότι και ο Ελμαζ Μέτζος και οι αλλοι αξιωματικοι Τουρκοι με τους ολίγους Τούρκους οπου λαγάρισαν, και πρόσμεναν και τους αποσταμένους, οπου μείναν οπίσω και δεν ξέραν οπου τους τελείωσαν εις τον πνιμόν. Τα μεσάνυχτα πάγει ο πνιμένος κι? ανταμώνει τον Ελμάζη και τους αλλους και τους λέγει ολη την υπόθεσιν, κ? ερχονται εκει οπου ?ταν οι καπεταναιγοι, ο Γωγος και οι αλλοι, οπου ?μαστε συνασμένοι να πάμεν να βαρέσωμεν ενα χωριον οπου το ?λεγαν Νιοχώρι (ηταν πολλοι Τουρκοι εκει και ?σ τ? αλλα τα χωριά) και να σώσωμεν και τους κατοίκους, να τους περάσωμεν εδωθε απο το ποτάμι.3 Τότε παρουσιάζουν οι Τουρκοι τον μισοπνιμένον και μολογάγει αυτο το απάνθρωπον κάμωμα. Και την αυγη πήγαμε ολοι και ειδαμεν το αμολόγητον κακόν. Τότε οι δυστυχεις αξιωματικοι Τουρκοι κι? οσοι μείναν βάλαν τις φωνες και σ? επαιρνε η νίλα. Και ειπαν: «Θέ μου, τί μας οργίστης εμας τους δυστυχεις; και οι οχτροί μας μας σκοτώνουν, και οι φίλοι μας, οπου μας δίνουν τον λόγο της πίστης νά ?μαστε φίλοι, με την απιστια μας σκοτώνουν κρυφίως». Εφαρμακωθήκαμεν ολοι, τί να τους αποκριθουμεν, ουτε ηξερε κανεις απο τους καπεταναίους αυτό, ουτε απο ?μας. Τους παρηγορήσαμεν, ομως το καρφι τους εμεινε των Τούρκων.4
Σηκωθήκαμεν καμμια τρακοσιαρια απ? ουλους τους καπεταναίους (εδωσαν αναλόγως ο Γωγος εδωσε εμένα με καμμια τριανταριά) κι? ο Καραϊσκάκης κεφαλή μας ολωνων, και πήγαμε δια το Νιοχώρι και τ? αλλα τα χωρια να χτυπήσωμεν τους Τούρκους και να πάρωμεν τους κατοίκους ?στην εξουσία μας και ζαϊρέδες, οτι δεν ειχαμεν. Η κακή μας τύχη, το ποτάμι ειχε πολυ νερό, ηταν τα πρωτοβρόχια, εβαλαν εμένα μ? ολίγους, οπου ?ξερα τον τόπον, να περάσω, να ιδουνε και οι αλλοι. Γυμνωθήκαμεν, βάλαμεν εις το νωμο μας τα σκουτιά μας κι? αρματά μας και μπροστα εγω και κοντα οσους ειχα με κίντυνο της ζωης μας, και νύχτα, κακοπεράσαμεν. Αφου ειδαν οπου περάσαμεν εμεις, αρχισε να ?μπη ο Καραϊσκάκης με τους αλλους. Πέρναγε ενας μ? ενα αλογον καβάλλα, τον ελεγαν Γιωργάκη, γουρούνι απελέκητο ηταν, επεσε ?σ ενα βόθηλα ?στην ακρη, ηταν γλίνα και βούλιαξε με τ? αλογόν του. Εβαλε τις φωνές: «Χαθήκαμεν!» Ακουσε τ? ασκέρι αυτον τον λόγον, οπου ?ταν ?στην μέση ?στο ποτάμι, κιότεψαν ολοι και γύρισαν οπίσω και κόντεψαν να πνιγουν. Τότε εμεις μείναμεν μόνοι μας απο πέρα. Μας εννοιωσαν οι Τουρκοι, πιάσαμεν τον πόλεμον. Πήραμεν καμπόσους κατοίκους γυμνους και δυστυχεις, τρομάξαμεν να τους σώσωμεν και να σωθουμεν απο τον πόλεμον των Τούρκων κι? απο το ποτάμι. Και επαθαν οι δυστυχεις οι κάτοικοι απο τους Τούρκους εξ αιτίας αυτο το κίνημα. Τους ειπαν οι Τουρκοι οτι αυτεινοι φέραν εμας.
Τον Οκτώβριον μήνα διατάζει ο Χουρσιτ πασσας πολυ ασκέρι απο τα Γιάννενα με ζαϊρέδες και πολεμοφόδια να πιάσουνε εις τα Πέντε Πηγάδια. Ειναι σαν κάστρο, ηταν χάνι και το ?φκειασαν οι Τουρκοι σαν κάστρο. Ειναι τα μισα των Γιωαννίνων κι? Αρτας και Σουλίου, θέση δυνατη και αναγκαία. Ηταν Τουρκοι μέσα και τους πολιορκουσαν οι Σουλιωτες κι? αλλοι και οι Τουρκοι του Αλήπασσα, οπου ?ταν μαζί μας. ?Στον ιδιον καιρον διατάζει ο Χουρσιτ πασσας και τους Τούρκους της Αρτας ν? αφήσουνε την φρουρα εις Αρτα και συνφώνως να χτυπήσουνε κι? απο τα δυο μέρη ?σ τα Πέντε Πηγάδια τους δικούς μας. Αυτο το πρόδωσαν των δικωνε μας κι? απο τα Γιάννενα κι? απο την Αρτα και μας παράγγειλαν κ? εμας, οταν κινηθουν απο την Αρτα, να κινηθουμεν κ? εμεις απο της πλάτες τους, καθως θα ?καναν και οι αλλοι οι δικοί μας. Κινήθηκαν οι Τουρκοι απο τα Γιάννενα κι? απο την Αρτα συνφώνως, κατα την ομιλίαν τους, με ζαϊρέδες και πολεμοφόδια αρκετά, να πέσουν εις τους πολιορκητας. Εκινήθηκαν και απο τα δυο μέρη, κΈμεις απο τις πλάτες τους, καθως και οι αλλοι. Αμα πλησιάσαν ?σ τα Πέντε Πηγάδια, τους γίνη ενας σκοτωμος των Τούρκων και πήραμε ως διακόσους ζωντανους και λάφυρα και εντεκα μπαϊράκια και ολους τους ζαϊρέδες και πολεμοφόδια. Και διαλυθήκανε οι Τουρκοι κακως κακου.
ΣHMEIΩΣEIΣ
1. Τώρα τους λέγει ο Βιάρος και ο Αγουστίνος: «Ποιος σας ειπε να σκοτωθητε και ν? αφήσετε χηρες γυναικες κι? αρφανα παιδιά; Σύρτε διακονέψετε», τους λέγει. Και ο Αγουστίνος δεν ειχε ουτε γομάρι, οταν ηρθε απο τους Κορφούς, και τώρα εχει εικοσι ατια κι? αλάφια και πλατόνια. Και παραλυσίες πληθος. Απο τον Μουχτάρπασσα και Βελήπασσα γλυτώσαμε και εις την ηθικην αυτείνων αντέσαμε.
2. Υστερα ο κύριος Μαυροκορδάτος και οι συνάδελφοί του μας ηφεραν τα φωτα της φατρίας και της μεγάλης διχόνοιας. Και ο Βιάρος και Αγουστίνος μας λένε: «Ποιος σας ειπε να πιάσετε ντουφέκι; Σύρτε και διακονέψετε». Απο τον Χασάνη φύγαμεν ?ς τον Βιάρο καταντήσαμεν και τον Αγουστίνο και οπαδούς τους. Κι? ο τόπος γιομάτος σπιγούνους. Ολοι αυτεινοι οι φερτικοι νοικοκυραίους μας κάμαν· μας μαθαίνουν γράμματα, οπου δεν τά ?χαμεν ακούση. Και ο Θεος το καλό.
3. Ξιστορίζω ακολούθως αυτό.
4. Και οταν μπήκαμεν εις την Αρτα, σημειώνω τί πάθαμεν