γράφει ο Ιωάννης Β. Δασκαρόλης (πρώτη δημοσίευση: Books΄ Journal)
Στο νέο φιλοσοφικό του έργο, ο Κυριάκος Κατσιμάνης εμβαθύνει στην ετεροχρονισμένη φιλοσοφική και ιδεολογική σύγκρουση μεταξύ Νίτσε και Σωκράτη, για πρώτη φορά στην ελληνική βιβλιογραφία.
Ο συγγραφέας Κυριάκος Κατσιμάνης δεν μας είναι άγνωστος, όχι μόνο λόγω των πολλών εργασιών που έχει δημοσιεύσει στο παρελθόν (λ.χ. Πλάτων και Αριστοτέλης. Φιλοσοφική ερμηνεία επιλεγμένων κειμένων, Gutenberg, Aθήνα 2001), λόγω της συμμετοχής του στη συγγραφή σχολικών εγχειριδίων φιλοσοφίας, αλλά και λόγω της εκτεταμένης του παρουσίας στο διαδίκτυο με δημοσίευση πολλών άρθρων του στην προσωπική του ιστοσελίδα (https://www.kkatsimanis.gr) αλλά και σε πολλά μπλογκ ιστορίας.
Είναι γνωστό ότι ο μεγάλος γερμανός φιλόσοφος Νίτσε (Friedrich Wilhelm Nietzsche), ανάμεσα στα άλλα, ήταν ανυπόκριτος θαυμαστής των προσωκρατικών φιλοσόφων, οπαδός της πρώιμης επιστημοσύνης τους και του ρωμαλέου υποδείγματος της προσωπικής τους ζωής. Αυτός ήταν και ένας από τους λόγους που κατηγορούσε τον Σωκράτη: η φιλοσοφική του επέμβαση ήταν αυτή που κατέστρεψε τον προσωκρατικό φιλοσοφικό λόγο αναζήτησης της φύσης και τον μετέτρεψε σε αναζήτηση εντός του ανθρώπου. Ομοίως, κατά Νίτσε, και ο Ευριπίδης κατέστρεψε την τραγωδία καθώς υποβάθμισε το χορό που ήταν το κορυφαίο διονυσιακό στοιχείο του και εισήγαγε τον από μηχανής Θεό που αναιρούσε την τραγικότητα του ανθρώπινου αδιεξόδου, την ουσία δηλαδή της τραγωδίας.
Πρακτικά, το έργο μοιάζει με μια υπεράσπιση του Σωκράτη και αναίρεση των νιτσεϊκών επιχειρημάτων εναντίον του. Η γνώμη του γράφοντος είναι ότι η μελέτη αυτή δεν είναι μόνο ένας θυρεός προστασίας του Κατσιμάνη στον Σωκράτη από τα βέλη του Νίτσε, αλλά αποτελεί σαφή προσπάθεια ανάδειξης της υπεροχής της σωκρατικής φιλοσοφίας και του πανανθρώπινου υποδείγματος ζωής έναντι του τυφλού μηδενισμού του Νίτσε, όπως αυτός αποκρυσταλλώθηκε στο τελευταίο στάδιο της φιλοσοφίας του.
Ο Κατσιμάνης αποδελτιώνει με ακρίβεια και κωδικοποιεί την επιχειρηματολογία του Νίτσε εναντίον του Σωκράτη σε δέκα κατηγορίες, καθεμιά από τις οποίες έχει μεγάλο ηθικό βάρος. Αξίζει να τις αναφέρουμε ονομαστικά, γιατί εντυπωσιάζει η βαρύτητά τους και το εύρος τους:
1. Αυτοδίδακτος και απαίδευτος πληβείος.
2. Τέρας στη μορφή, τέρας στην ψυχή,
3. Ενσαρκωτής της παρακμής και της διαστροφής των αξιών.
4. Ψευδοελληνικός και ανθελληνικός.
5. Εχθρός και καταστροφέας της τραγωδίας.
6. Ακραίος ορθολογιστής και εχθρός του ενστίκτου.
7. Εισηγητής και θιασώτης μιας αλλόκοτης εξίσωσης: λογικό = αρετή = ευτυχία.
8. Αποτυχημένος αναμορφωτής του δημόσιου ήθους.
9. Συνειδητός αρνητής της ζωής.
10. Διαφθορέας του Πλάτωνα.
Ουσιαστικά, το βασικό μέρος της μελέτης περιστρέφεται γύρω από αυτές τις δέκα κατηγορίες. Ο Κατσιμάνης αρχικά καταγράφει τις θέσεις και την επιχειρηματολογία του Νίτσε όσο μπορεί πιστότερα και αμέσως μετά τις αναιρεί, όχι μόνο παρουσιάζοντας τις θέσεις του Σωκράτη αλλά προσθέτοντας και αυτός ευλογοφανή επιχειρήματα και πληροφορίες από τις γνώσεις του για την αρχαία Αθήνα και την αρχαία ελληνική ιστορία. Πρέπει να επισημανθεί ότι η επιχειρηματολογία του Κατσιμάνη είναι εύστοχη, δεν είναι κουραστική, αλλά ακριβής και αναλυτική όσο χρειάζεται για να μας πείσει και να εξαντλήσει το κάθε ζήτημά του.
Τέρας στη μορφή και στην ψυχή
Θα σταθούμε στην αναίρεση δύο κατηγοριών που ήταν και οι πιο εντυπωσιακές κατά τον γράφοντα, για διαφορετικούς λόγους η καθεμία. Η πρώτη είναι αυτή για την εξωτερική και εσωτερική μορφή του Σωκράτη (Τέρας στη μορφή, τέρας στην ψυχή). Ο Νίτσε περιγράφει τον Σωκράτη ως εξής: «Είναι ιδιαίτερα άσχημος, […] έχει μύτη πλακουτσωτή, χοντρά χείλια και μάτια που εξέχουν, το καθετί στον Σωκράτη είναι υπερβολικό, κωμικό, καρικατούρα» (σελ. 51). Ο Κατσιμάνης παραθέτει μια μικρή περίληψη από το Συμπόσιον του Ξενοφώντα, όπου ο αρχαίος έλληνας φιλόσοφος παραδέχεται μεν την εξωτερική του ασχήμια, αλλά με το γνωστό παιγνιώδες στυλ του εισάγει μια ωφελιμιστική αισθητική θεωρία, βάσει της οποίας τα πεταχτά μάτια βλέπουν καλύτερα, τα πεταχτά αυτιά ακούν καλύτερα, άρα τελικά είναι πιο χρήσιμα από τα όμορφα αντίστοιχα μικρά, έτσι τελικά ο Σωκράτης είναι πιο όμορφος από τον συνομιλητή του! Να λοιπόν και μια απρόσμενη συμπόρευση του Σωκράτη με τα νέα αισθητικά κινήματα που κατακλύζουν την τηλεόραση και το διαδίκτυο στην εποχή μας και υποβάλλουν σε απηνή κριτική τα πρότυπα ομορφιάς που είχαν επικρατήσει!
Για την κατηγορία τέρας στην ψυχή, ο Νίτσε αντλεί την επιχειρηματολογία του διαστρέφοντας ανεκδοτολογικά περιστατικά από τη ζωή του Σωκράτη που διέσωσαν οι περιπατητικοί – αριστοτελικοί και ο Κικέρων. Σύμφωνα με ένα περιστατικό, κάποιος Σύρος μάντης και φυσιογνωμιστής συνάντησε τον Σωκράτη και, βάσει της εξωτερικής του εμφάνισης, τον χαρακτήρισε ηλίθιο και λάγνο, δηλαδή επιρρεπή στις σαρκικές ηδονές. Και ο Σωκράτης του απάντησε: «Πράγματι με ξέρετε κύριέ μου».
Ο Νίτσε πατάει εκεί μια μεγαλοπρεπή τελεία, αποκρύπτοντας τη βαρυσήμαντη συνέχεια των λόγων του Σωκράτη που φανέρωσε στους συνομιλητές του, ότι όντως έχει αυτά τα ελαττώματα και τις κακές προδιαθέσεις, αλλά κατάφερε να τα δαμάσει όλα αυτά με την λογική και την αρετή. Και ακολουθούν κάποιες από τις ωραιότερες σκέψεις του Κατσιμάνη, όπου αποδεικνύει μέσω μαρτυριών και πηγών της αρχαίας ελληνικής γραμματείας ότι ο Σωκράτης υπήρξε ένας πράος άνθρωπος, ευγενής, ανεκτικός και υποχωρητικός, αφιλοκερδής, με αδιαφορία για τα υλικά αγαθά. Ήταν βαθιά προσηλωμένος στην ιδέα της δικαιοσύνης, αλλά και στην υπεροχή της πράξης έναντι της ακατάσχετης θεωρητικολογίας (σελ. 57-61).
Συνειδητός αρνητής της ζωής
Η δεύτερη κατηγορία αφορά και το εντυπωσιακότερο χωρίο του Νίτσε που παρατίθεται αυτούσιο στη μελέτη και αφορά την επιδίωξη της εσχάτης των ποινών από δύο πρόσωπα (τον Σωκράτη και τον Χριστό). Και είναι το ακόλουθο:
Οι δύο μεγαλύτερες εκτελέσεις προσώπων συνεπεία δικαστικής πλάνης στην παγκόσμια ιστορία είναι, για να μιλήσουμε χωρίς περιστροφές, καλυμμένες, και μάλιστα καλά, αυτοκτονίες. Και στις δύο περιπτώσεις το θύμα ήθελε να πεθάνει. Και στις δύο περιπτώσεις χρησιμοποίησε το χέρι της ανθρώπινης αδικίας για να μπήξει το σπαθί στο στήθος του (σελ. 147).
Η σχετική επιχειρηματολογία του Νίτσε είναι ομολογουμένως η ισχυρότερη και η πλέον εύστοχη από όσες εκτόξευσε εναντίον του Σωκράτη. Ο Σωκράτης επιδίωξε τη θανατική ποινή αφού δεν προετοίμασε την υπεράσπισή του, η ισχνή πλειοψηφία 6 – 7 ψήφων όσων των καταδίκασαν θα μπορούσε να είχε ανατραπεί εύκολα αν είχε επιδείξει μετριοπάθεια στον καθορισμό της ποινής του, κάτι που επιβεβαιώνει και ο Ξενοφών. Αλλά ο Σωκράτης επεδίωξε το θάνατο γιατί, ως σκεπτικός που ήταν, είχε αρνηθεί την ίδια τη ζωή, είχε μεταβληθεί σε πεσιμιστή, ενώ η αναφορά του στον Ασκληπιό φανέρωνε το φόβο του για τα γηρατειά και τις αρρώστιες που συνεπάγονται. Κατά τον Νίτσε, ο Σωκράτης, λόγω της διαλεκτικής φιλοσοφίας του που σκοτώνει τα ένστικτα, είχε σταδιακά οδηγηθεί να χάσει το ένστικτο επιβίωσης και πρακτικά τη θέληση για ζωή.
Δεν θα δώσω αναλυτικά την επιχειρηματολογία του Κατσιμάνη γιατί νομίζω ότι θα είναι άδικο να αποκαλύψω το, κατά την γνώμη μου, καλύτερο και πιο ενδιαφέρον σημείο της μελέτης. Θα αρκεστώ να πω ότι αναδεικνύει σε όλο της το εύρος την εμβληματική πνευματική προσωπικότητα του Σωκράτη και την άτεγκτη στάση ζωής του ακόμη και στην πιο ακραία στιγμή του ανθρώπου: ενώπιον του θανάτου.
Παρατηρήσεις για τον Νίτσε
Πάντως πρέπει να επισημανθεί ότι ο Νίτσε δεν υπήρξε απολύτως συνεπής στην κριτική του εναντίον του Σωκράτη, ειδικά στα πρώιμα έργα του, αλλά αυτή κορυφώθηκε όταν ο ίδιος κατέληγε στην απόρριψη όχι μόνο του χριστιανισμού ως διδασκαλίας ηθικής αλλά και κάθε είδους ηθικής. Ο ίδιος κατέφυγε στο τελευταίο κομμάτι του έργου του που ήταν και το πιο ριζοσπαστικό και αμφισβητούμενο, στην υποστήριξη των ενστίκτων και των εξωλογικών στοιχείων και στην απερίφραστη καταδίκη σε ό,τι ανέστελλε με οποιονδήποτε τρόπο την κυριαρχία τους. Το εντυπωσιακό με τον Νίτσε είναι ότι κατέληξε να υποστηρίζει τα αντίθετα στη λογική, χρησιμοποιώντας επιχειρήματα λογικής. Και εδώ ο Κατσιμάνης εντοπίζει εύστοχα την αντίφαση στη φιλοσοφία του Νίτσε γιατί η λογική είναι ιδιοσυστατικό στοιχείο του φιλοσοφείν, αντιπροσωπεύει την εσώτατη υφή και ιδιοτυπία του. Ακόμη και η ανάδειξη του εξωλογικού στοιχείου γίνεται μέσω της λογικής, πράγμα που σημαίνει ότι, ενώ καταγγέλλεται η λογική, ταυτόχρονα διατρανώνεται η σπουδαιότητά της. (σελ. 196)
Επίσης πρέπει να επισημανθεί κάτι που μου είχε κάνει εντύπωση στον Νίτσε από τότε που τον διάβαζα ως νεαρός φοιτητής. Ο Νίτσε αντιφάσκει αρκετές φορές και μάλιστα πολλές φορές το παραδέχεται και ο ίδιος στα έργα του. Ο Κατσιμάνης υπογραμμίζει όλες τις αντιφάσεις του Νίτσε στο ζήτημα του Σωκράτη, αλλά κάνει και μια ακόμη επισήμανση αρκετά σημαντική. Η τελική επίθεση του Νίτσε στον Σωκράτη κατά την τρίτη, την ώριμη περίοδο των έργων του, ήταν γιατί διέκρινε μεγάλες ομοιότητες μεταξύ σωκρατικής και χριστιανικής διδασκαλίας (σελ. 37).
Η φιλοσοφία αναμφίβολα είναι ενίοτε μια απαιτητική πνευματική άσκηση, δύσκολα προσπελάσιμη στον αμύητο αναγνώστη, κατά κανόνα φορτωμένη με ορολογίες και σχοινοτενείς προτάσεις. Στην εν λόγω μελέτη, ο αναγνώστης δεν θα συναντήσει μια παρόμοια δυσκολία. Το βασικό κατόρθωμα του συγγραφέα είναι η ευκρίνεια παρουσίασης των θέσεων των δύο ιδεολογιών, αλλά και της δικής του υπερασπιστικής επιχειρηματολογίας. Η γοητεία του βιβλίου αυτού είναι ότι κάνει το σύνθετο απλό –όχι απλοϊκό– χωρίς εκπτώσεις στην ουσία. Κι αυτό είναι ένα επίτευγμα όχι ευκαταφρόνητο.
Η μελέτη είναι χωρισμένη σε δύο μέρη με συνολικά 15 υποκεφάλαια, αλλά το ιδιαίτερο γνώρισμά της είναι ότι όλη η ύλη της χωρίζεται σε 166 ενότητες. Οι ενότητες αυτές, αν και αποτελούν ψηφίδες μιας συνολικής παρουσίασης και επιχειρηματολογίας, μπορούν να διαβαστούν και αυτόνομα. Γίνεται φανερό ότι ο συγγραφέας δεν έχει προβληματιστεί μόνο για την επιλογή του υλικού του αλλά και για την παρουσίασή του. Αλλά αυτό που περισσότερο με κέρδισε είναι ότι κάθε κομμάτι (και κυριολεκτώ) της μελέτης του, ο Κατσιμάνης το υποτάσσει στον κεντρικό σκοπό του. Ίσως είναι ένα από τα λίγα βιβλία που έχω διαβάσει τώρα τελευταία που δεν έχει ούτε μια λέξη περιττή, ούτε μια λέξη που δεν προάγει το κεντρικό μήνυμα της μελέτης. Η ενότητα αυτή σε ένα τόσο δύσκολο και απαιτητικό θέμα είναι δείγμα της υψηλής φιλοσοφικής Παιδείας και αναλυτικής επάρκειας του αυτουργού της.
Κάνει εντύπωση ότι ο Κατσιμάνης, αν και στέκεται επικριτικά απέναντι στον Νίτσε, δεν αρνείται τις βαθύτερες αγαθές του προθέσεις, την αναλυτική του ικανότητα να εμβαθύνει, αλλά και την ηθική ανωτερότητα που επέδειξε στην ζωή του. Τον χαρακτηρίζει άτομο με ακέραιο ήθος, αφοπλιστική ειλικρίνεια και παγερή αδιαφορία για τα υλικά αγαθά. Απλός και ταπεινός άνθρωπος, έζησε ζωή φτωχική και βασανισμένη λόγω της κακής υγείας του. Τον αθωώνει πλήρως από τις κατηγορίες για φιλοσοφική συμπόρευση με τον εθνικοσοσιαλισμό, καθώς είχε σε εκτίμηση τους Εβραίους, ενώ είχε όραμα την ενότητα των ευρωπαϊκών λαών που αναιρούσε τον έντονο εθνικισμό της εποχής του (σελ. 202-204). Ίσως η υπεράσπιση του Κατσιμάνη έχει τις ρίζες της σε μια προσπάθεια εξιλέωσης του συγγραφέα για όσα καταμαρτύρησε στη μελέτη. Έτσι τουλάχιστον το κατάλαβα εγώ, χωρίς να σημαίνει απαραίτητα ότι αυτά που έγραψε ο Κατσιμάνης ως τελική μικρή υπεράσπιση του Νίτσε, δεν τα πίστευε κιόλας.
Τέλος, νομίζω ότι ο τίτλος της μελέτης όφειλε να είναι πιο εντυπωσιακός και ενδεικτικός της προβληματικής που αναπτύσσεται εντός της. Σε μια εποχή θήρευσης πρώτων εντυπώσεων και λιγότερο ουσίας, η εξωτερική μορφή είναι διαβατήριο για περισσότερους αναγνώστες. Και ο Κυριάκος Κατσιμάνης πρέπει να το λάβει υπόψη του αυτό. Για το επόμενο φιλοσοφικό του δοκίμιο, που ελπίζουμε να μην αργήσει.