Είναι γνωστό ότι διάφορες αποκριάτικες εκδηλώσεις που γίνονται αυτή την εποχή σε πολλά μέρη σχετίζονται, άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, με πανάρχαια θρησκευτικά δρώμενα που ανάγονται στην αρχαιότητα. Τις συναντούμε, π.χ., στη θρησκεία των Βαβυλωνίων, των Αιγυπτίων, των Ελλήνων, των Ρωμαίων, όπως και σε λαούς πρωτόγονους και λιγότερο πολιτισμένους.
Κύρια γνωρίσματά τους είναι οι μεταμφιέσεις των συμμετεχόντων σε αυτές που καλύπτουν τα πρόσωπά τους με μάσκες, συνήθως δύσμορφες, οι θορυβώδεις χοροί με τραγούδια και αισχρολογίες, η οινοποσία κ.ά. Ορισμένοι λαοί είχαν ενσωματώσει τέτοια στοιχεία σε τελετουργίες σχετικές με την έναρξη της νέας χρονιάς αποβλέποντας στο να είναι ευνοϊκή γι’ αυτούς. Αλλοι πάλι τα συμπεριέλαβαν σε τελετές σχετικές με την άνοιξη και προσδοκούσαν να πετύχουν μ’ αυτά πλούσια σοδειά και καλά γεννήματα.
Πρωτόγονες κοινωνίες τα συσχέτιζαν με ποικίλες μαγικές δοξασίες. Από τις γιορτές της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας αρκετές είναι αυτές που παρουσιάζουν ομοιότητες με σύγχρονες αποκριάτικες εκδηλώσεις, όπως π.χ. διάφορες γιορτές του Διονύσου, τα Σατουρνάλια, τα Βακχανάλια, τα Λουπερκάλια, οι Καλένδες.
Θα αναφερθώ στα Λουπερκάλια, για τα οποία ο Ν. Πολίτης πίστευε ότι παρουσιάζουν τις περισσότερες ομοιότητες. Επρόκειτο για μια γιορτή που σχετικά γρήγορα έχασε τον θρησκευτικό της χαρακτήρα και μεταμορφώθηκε σε μια καθαρά λαϊκή διασκέδαση που ικανοποιούσε και τα δεισιδαιμονικά ένστικτα των πιστών της. Το όνομά τους το οφείλουν στον θεό Λούπερκο, έναν θηριόμορφο ευεργετικό δαίμονα της βλάστησης και της ευγονίας, ιδιαίτερα αγαπητό σε αγρότες και βοσκούς. Τον λάτρευαν σε μια σπηλιά στις υπώρειες του Παλατινού λόφου στη Ρώμη όπου, σύμφωνα με την παράδοση, μια λύκαινα είχε θηλάσει τους μυθικούς δίδυμους ιδρυτές της πόλης Ρέμο και Ρωμύλο.
Τα Λουπερκάλια μεταξύ άλλων περιλάμβαναν θυσία, κυρίως με κατσίκια και κριάρια, κοινή συνεστίαση όλων των μελών του ιερατικού σωματείου που ήταν επιφορτισμένο με τη λατρεία του θεού (Λούπερκοι), καθώς και οδοιπορία των τελευταίων στους δρόμους της Ρώμης. Ξεκινούσαν από τη σπηλιά του θεού τους και κατέληγαν πάλι σ’ αυτήν έχοντας διασχίσει διάφορα τμήματα της πόλης, από τα οποία, σύμφωνα με την παράδοση, είχαν περάσει και οι μυθικοί δίδυμοι ιδρυτές της.
Οι Λούπερκοι έτρεχαν γυμνοί φορώντας μόνο το δέρμα των θυσιασθέντων θυμάτων τους και έχοντας στο κεφάλι τους ένα στεφάνι. Κρατώντας μαστίγια καμωμένα από λουριά που είχαν κοπεί από τα δέρματα των ζώων που είχαν προσφέρει στον θεό τους, κτυπούσαν καθ’ οδόν όσους συναντούσαν και κυρίως γυναίκες. Προτιμούσαν τους γλουτούς τους, αφού πίστευαν ότι με τον τρόπο αυτόν τις καθιστούσαν γόνιμες μητέρες. Η όλη γιορτή είχε φτάσει σε ακρότητες, πράγμα που ανάγκασε τον Αύγουστο να πάρει μέτρα. Απαγόρευσε τη συμμετοχή σ’ αυτή παιδιών και εφήβων, ενώ η πομπή των Λουπέρκων υποχρεωτικά έπρεπε να συνοδεύεται από σώμα ιππέων που επέβλεπε ώστε τα τυχόν έκτροπα να μην ξεπερνούν κάποια όρια.
Εν κατακλείδι τα Λουπερκάλια ήταν μια γιορτή αγροτική και ποιμενική που αποσκοπούσε να συνδράμει στην ευφορία της γης και στη γονιμότητα των ανθρώπων και των ζώων, ενώ συγχρόνως βοηθούσε και στην κάθαρση της πόλης. Εχοντας βαθιές ρίζες και απήχηση στις λαϊκές μάζες συνέχισε να είναι αγαπητή και μετά την επικράτηση του χριστιανισμού ακόμη και ανάμεσα σε πιστούς του Ναζωραίου!
Σίγουρα είναι αξιοθαύμαστο το πώς τέτοια πανάρχαια δρώμενα επέζησαν ως τις μέρες μας ακόμη και σε λαούς με υψηλό πολιτισμικό επίπεδο. Πολύ περισσότερο μάλιστα αφού οι θρησκείες που επικράτησαν, όπως π.χ. ο χριστιανισμός, προσπάθησαν με κάθε μέσο να εξαφανίσουν τις «ειδωλολατρικές» αυτές τελετές. Κάτι που τελικά δεν έγινε κατορθωτό.
Στη Δύση μάλιστα έχουμε περιπτώσεις που η επίσημη Εκκλησία ενίσχυσε, συνέδραμε και συμμετείχε ενεργά σε τέτοιες εκδηλώσεις, προκειμένου να ευθυγραμμιστεί με τη λαϊκή θέληση και να εξυπηρετήσει σκοπιμότητες! Επέζησαν έτσι τα έθιμα αυτά επειδή είναι βαθιά ριζωμένα στην ανθρώπινη φύση. Πρόκειται για γιορτές που αρχικά αποσκοπούσαν στη διαιώνιση της ίδιας της ζωής, ενώ αργότερα περιεβλήθησαν και με κοινωνικά οράματα.
Τα Saturnalia π.χ., μια γιορτή με ανάλογες εκδηλώσεις, ήταν αφιερωμένη στον θεό Saturnus, τον αντίστοιχο του ελληνικού Κρόνου, τον θεό του χρυσού αιώνα, στη διάρκεια του οποίου δεν υπήρχε ταξική διαφοροποίηση, δεν υπήρχαν δούλοι, δεν υπήρχε ατομική ιδιοκτησία. Ετσι και στη γιορτή του, που έφτασε να διαρκεί ακόμη και επτά ολόκληρες μέρες, επικρατούσε πραγματική ισότητα.
Οι κρατούντες, οι πλούσιοι, οι φτωχοί, οι δούλοι, εξαφάνιζαν κάθε εξωτερικό διακριτικό τους γνώρισμα και συμπεριφέρονταν όλοι ως ισότιμοι. Οσο διαρκούσε ο εορτασμός της, απαγορευόταν κάθε τι που θα μπορούσε να προκαλέσει λύπη, σταματούσαν οι πολεμικές επιχειρήσεις και οι δίκες στα δικαστήρια, καταδικασμένοι έπαιρναν αμνηστία, αποφυλακίζονταν δούλοι.
Τέτοιες γιορτές δεν ξεχνιούνται. Αλλά ακόμη και σήμερα, αποτελούν ζωογόνες ψυχαγωγικές δυνάμεις και η ψυχαγωγία, ως κοινωνική ανάγκη, δύσκολα παραμερίζεται.
Μιχάλης Α. Τιβέριος
Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
[tovima]