Οι Εβδομήκοντα Απόστολοι και ο Ευαγγελιστής Λουκάς

Αρχιμ. Μαξίμου Ματθαίου
῾Ως γνωστόν τά ὀνόματα τῶν ῾Εβδομήκοντα μαθητῶν τοῦ Κυρίου δέν ἀναφέρονται στήν Καινή Διαθήκη, ὅπως συμβαίνει μέ αὐτά τῶν Δώδεκα (Ματθ. ι΄ 2-4 καί Λουκ.. ς΄ 14-16).

Μόνον ὁ θεηγόρος Εὐαγγελιστής Λουκᾶς στό Εὐαγγέλιό Του (κεφ. ι΄ στ. 1) γράφει: «Μετά δέ ταῦτα ἀνέδειξεν ὁ Κύριος καί ἑτέρους ἑβδομήκοντα καί ἀπέστειλεν αὐτούς ἀνά δύο πρό προσώπου αὐτοῦ εἰς πᾶσαν πόλιν καί τόπον οὗ ἤμελεν αὐτός ἔρχεσθαι». Στό ἴδιο δέ κεφάλαιο (στ. 17) σημειώνει: «ἐπέστρεψαν δέ οἱ ἑβδομήκοντα μετά χαρᾶς λέγοντες· Κύριε, καί τά δαιμόνια ὑποτάσσεται ἡμῖν ἐν τῷ ὀνόματί σου». ᾿Εάν λοιπόν ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς παρέλειπε τήν ἀναφορά τῶν ῾Εβδομήκοντα ἤ ἐάν τά σχετικά χωρία ἐξέλιπον ἀπό τό ἱερό κείμενο τοῦ Εὐαγγελίου Του, δέν θά ὑπῆρχε ἁγιογραφική μαρτυρία περί τῆς ὑπάρξεως αὐτοῦ τούτου τοῦ θεσμοῦ τῶν ῾Εβδομήκοντα μαθητῶν καί ἀποστόλων τοῦ Κυρίου.

᾿Αλλά ποῖος ὁ θεσμός τῶν ῾Εβδομήκοντα ᾿Αποστόλων καί ποῖα τά ὀνόματα αὐτῶν;

῾Ο ἱερός Θεοφύλακτος ἑρμηνεύων τό σχετικό χωρίο τοῦ Εὐαγγ. Λουκᾶ σημειώνει: «῾Υποδεέστεροι οὖν ἦσαν τῶν δώδεκα καί μαθηταί αὐτῶν ὕστερον καί ἀκόλουθοι γεγόνασιν, εἰ καί ὁ Χριστός αὐτούς ἐξελέξατο». ῾Ο Κύριος μή δυνάμενος νά διαθέτει παρά ὀλίγον μόνον χρόνον γιά κάθε μέρος τό ὁποῖον ἐπεσκέπτετο, ἐνδιεφέρετο νά εὑρίσκει προπαρασκευασμένο τό ἔδαφος καί διηγερμένο τό ἐνδιαφέρον τῶν κατοίκων, καθ᾿ ὅσον ἐπλησίαζε καί τό τέλος τῆς ἐπιγείου παρουσίας Του. ᾿Αποσταλέντων τῶν Δώδεκα στά μέρη τῆς βορείου Γαλιλαίας, καθίστατο ἐπεῖγον νά προετοιμασθεῖ ἡ ἐπίσκεψή Του στίς μεσημβρινές χῶρες τῆς αὐτῆς ἐπαρχίας, γι᾿ αὐτό καλεῖ στράτευμα πολυπληθέστερο, ἐκλεγμένο ἀπό τούς ὁπαδούς Του, γιά νά ἀναλάβει τήν ἀποστολή αὐτή. Τό στράτευμα αὐτό θά ἐσυνέχιζε τήν ἀποστολή του καί μετά τήν ἐπίγεια ἀποχώρηση τοῦ Κυρίου, ᾿Ανάληψη καί Πεντηκοστή, ὡς ἀκόλουθοι τῶν Δώδεκα. ῎Αλλωστε κατά τήν ῾Αγία Πεντηκοστή, εὑρίσκοντο «εἰς τό ὑπερῷον» ἑκατόν εἴκοσι συνολικῶς ἀπόστολοι, μαθητές καί μαθήτριες, μετά τῆς ῾Υπεραγίας Θεοτόκου (Πράξ. α΄ 13-15, β΄ 1-6).

῾Ο θεσμός τῶν ῾Εβδομήκοντα δέν εἶναι δυνατόν νά περιορισθεῖ στούς ὑπό τοῦ Κυρίου ἐκλεγέντας, ἀλλά διευρύνεται καί στούς ὑπό τῶν ῾Αγίων ᾿Αποστόλων ὕστερον ἐκλεγέντας, μαθητές καί ἀκολούθους αὐτῶν, ἀπό τούς ὁποίους ἔλαβαν τό Πνεῦμα τό ῞Αγιον «δι᾿ ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν».

῾Ο ἀριθμός αὐτῶν εἴτε μειούμενος (ἔνεκα ἀποστασίας – αἱρετικῆς προσχωρήσεως, φυσικοῦ ἤ μαρτυρικοῦ θανάτου), εἴτε αὐξανόμενος (ἔνεκα νέας ἐκλογῆς ὑπό τῶν ῾Αγίων ᾿Αποστόλων), διετήρει τήν ὀνομασία «ἑβδομήκοντα», χάριν σεβασμοῦ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ᾿Αποστόλων, τούς ὁποίους ἐξέλεξεν ὁ Κύριος. ᾿Αλλά καί ὁ ὑπό τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ ἀναφερόμενος ἀριθμός «ἑβδομήκοντα» (ὑπάρχει καί ἡ γραφή «ἑβδομήκοντα δύο») γιά τούς, ὑπό τοῦ Κυρίου, ἐκλεγέντας, κατά τόν θεσπέσιο ἑρμηνευτή τῶν Γραφῶν ῞Αγιο Κύριλλο ᾿Αλεξανδρείας (πρός τόν ὁποῖον συμφωνοῦν Θεοφύλακτος καί Ζιγαβηνός), προέρχεται ἐκ τοῦ ἱεροῦ ἀριθμοῦ 70, γνωστοῦ στήν ῾Αγία Γραφή ὡς δηλοῦντος πλῆθος, εἰδικότερα δέ καί πιθανῶς ἀκριβέστερα, «ἵνα πληρωθῇ» ἡ σήμανση αὐτῶν «διά τῆς τοῦ νόμου σκιᾶς. Γέγραπται γάρ ἐν τῇ ᾿Εξόδῳ περί τῶν υἱῶν ᾿Ισραήλ· ἦλθον, φησίν, εἰς Αἰλείμ, καί ἦσαν ἐκεῖ δώδεκα πηγαί ὑδάτων καί ἑβδομήκοντα στελέχη φοινίκων» (῎Εξοδ. ιε΄ 27). Γλαφυρῶς ἀλληγορῶν ὁ ῞Αγιος Κύριλλος ᾿Αλεξανδρείας βλέπει σ᾿ αὐτό τό χωρίο συμβολισμό τῶν Δώδεκα καί τῶν ῾Εβδομήκοντα ᾿Αποστόλων ἀντιστοίχως. Τούς Δώδεκα στίς δώδεκα πηγές καί τούς ῾Εβδομήκοντα στούς ἑβδομήντα φοίνικες: «Δυοκαίδεκα δέ αὗται (αἱ πηγαί) τόν τῶν ἁγίων ἁποστόλων ἡμῖν καταγράφουσιν χορόν… τόν θεῖον ἡμῖν καί σωτήριον καί ἀναγκαῖον εἰς ζωήν ἀναβρύοντες λόγον… φοίνιξι γάρ παρεικάζονται οἱ μετά τούς Δώδεκα ὄντες τόν ἀριθμόν ῾Εβδομήκοντα. Θαυμάζομεν δέ τούς ῾Εβδομήκοντα καί οἰονεί φοίνικας αὐτούς εἶναί φαμεν· εὐκάρδιον γάρ τό φυτόν, εὔριζόν τε καί εὔκαρπον, καί ἀεί τοῖς ὕδασιν ἐντεληθός, τοιούτους δέ καί τούς ῾Αγίους εἶναί φαμεν. Καθαρός μέν γάρ ὁ νοῦς αὐτοῖς, βεβηκώς τε καί εὔκαρπος καί τοῖς νοητοῖς ὕδασιν ἐντρυφᾶν εἰωθώς». ᾿Αλλαχοῦ ὁ θεόπνευστος οὗτος Πατήρ βλέπει τόν Κύριο νά ἐκλέγει ἑβδομήντα, ἀκολουθῶν τόν ἀριθμό, τόν ὁποῖον «ἐν τοῖς Μωϋσέως προεγράφετο λόγοις· ἑβδομήκοντα μέν γάρ ἐπελέξατο καί αὐτός Θεοῦ προστάττοντος». Οἱ ῾Εβδομήκοντα δηλαδή ἐξελέγησαν κατά τόν ἀριθμό τῶν 70 πρεσβυτέρων τοῦ ᾿Ισραήλ, τούς ὁποίους ἐξέλεξε ὁ Μωϋσῆς κατ᾿ ἐντολήν τοῦ Θεοῦ, γιά νά τόν βοηθοῦν στή διοίκηση τοῦ λαοῦ, στούς ὁποίους ἀπέστειλε ὁ Θεός τό Πνεῦμα τό ῞Αγιον «ὅ ἐπανεπαύσατο ἐπ᾿ αὐτούς» (᾿Αριθμ. ια΄ 16, 25).

Τά ὀνόματα τῶν ὑπό τοῦ Κυρίου ἐκλεγέντων ἑβδομήντα μαθητῶν καί ἀποστόλων, ὅπως προανεφέρθηκε, δέν εἶναι δυνατόν νά τά γνωρίζωμεν ὅλα. Πολλά ἐξ αὐτῶν μαρτυροῦνται στήν Καινή Διαθήκη διεσπαρμένα καί γνωρίζοντες τήν ἄμεσον σχέση αὐτῶν μετά τοῦ ἰδίου τοῦ Κυρίου, συνάγωμεν τήν συγκαταρίθμησή τους στόν κατάλογο τῶν ἑβδομήκοντα. ῾Η συμπλήρωση τοῦ ἀριθμοῦ, ὡς προελέχθη, γίνεται ἐκ τῶν μαθητῶν τῶν ῾Αγίων ᾿Αποστόλων καί ἰδίᾳ τοῦ ᾿Απ. Παύλου, ὁ ὁποῖος σημειωτέον συγκαταλέγεται στούς Δώδεκα καί συνεορτάζεται μετ᾿ αὐτῶν ὡς Πρωτοκορυφαῖος, ἄν καί δέν ἀνήκει, ὡς γνωστόν, στήν ἀρχική τῶν Δώδεκα ἐκλογή (τό αὐτό συμβαίνει καί μέ τούς Εὐαγγελιστές Λουκᾶ καί Μᾶρκο). ῾Η ἀπαρίθμηση τῶν ὀνομάτων τῶν ῾Εβδομήκοντα συνιστᾶ ὡς ἐκ τούτου πρόβλημα, καθ᾿ ὅσον, ἄν καί ἡ ῾Αγία μας ᾿Εκκλησία ἐπιτελοῦσα τήν Σύναξη αὐτῶν κατά τήν 4ην τοῦ μηνός ᾿Ιανουαρίου, δέν παραθέτει κατάλογον στό Συναξάριον τῆς ἡμέρας. Τά ὀνόματα τά ὁποῖα ἀναφέρονται στά Στιχηρά προσόμοια τοῦ ῾Εσπερινοῦ καί στόν Κανόνα τοῦ ῎Ορθρου, δέν συμπληρώνουν τόν ἀριθμόν 70, πολλά δέ ἐξ αὐτῶν ἐπαναλαμβάνονται. ῎Αλλωστε τό ἰαμβικό δίστιχο τοῦ Συναξαρίου τῆς ἡμέρας στό Μηναῖον – «Τούς ἑβδομήκοντα εὐκλεεῖς ᾿Αποστόλους καί ὧδ᾿ ὁμοῦ σύμπαντας εὐφημεῖν θέμις» – ἀναφέρεται στήν κοινή ἑορτή τῶν ῾Εβδομήκοντα κατά τήν 4ην ᾿Ιανουαρίου, ὑπονοώντας σαφῶς, ὅτι ἡ μνήμη αὐτῶν ἐπιτελεῖται σέ διαφορετικές ἡμέρες τῶν 12 μηνῶν τοῦ ἐνιαυτοῦ, ὁ δέ Οἶκος ἀναφέρεται ἐπιλεκτικῶς σέ ὀνόματα ὁρισμένων «καί τούς λοιπούς».

῾Ως ἐκ τούτου γιά νά καταρτίσωμε Πίνακα ὀνομάτων τῶν ῾Εβδομήκοντα, θά πρέπει νά ἀνατρέξωμε σέ ὅλα τά Συναξάρια τῶν μηνῶν τοῦ ἔτους, ὅπου ἀναφέρεται μνήμη ᾿Αποστόλου ἐκ τῶν ἑβδομήκοντα. Τήν ἐνδιαφέρουσα αὐτή ἔρευνα ἐτολμήσαμε, συμβουλευόμενοι ὁπωσδήποτε τούς ἤδη ὑπάρχοντας Πίνακας στούς Συναξαριστές, τά ῾Αγιολόγια, ᾿Εγκυκλοπαίδειες καί σέ ἕτερα θεολογικά βιβλία, ὅσων μπορέσαμε νά λάβουμε γνώση. ᾿Εκ τοῦ παραλληλισμοῦ ὅμως καί τῆς διασταυρώσεως τῶν προμνημονευθέντων πινάκων, διεγνώσαμε, ὅτι δέν ὑπάρχει συμφωνία οὔτε στά ὀνόματα, οὔτε στόν ἀριθμό τῶν ῾Εβδομήκοντα ᾿Αποστόλων. ᾿Επιχειρήσαμε ὅμως ταπεινῶς καταρτισμό ἀλφαβητικοῦ Καταλόγου αὐτῶν, μέ συντομώτατο ὑπόμνημα γιά ἕκαστον, ἀναγκαίων γιά μᾶς διευκρινήσεων, ἁγιογραφικῶν παραπομπῶν, ὡς καί ἀναφορά τῆς ἡμερομηνίας μνήμης των ἐν τῷ Συναξαρίῳ τῆς ῾Αγιωτάτης μας ᾿Εκκλησίας, ἵνα υἱϊκῶς καί ?δελφικῶς καταστήσωμε καί ἄλλους κοινωνούς τοῦ προβληματισμοῦ μας, γιά τό ποῖα καί πόσα εἶναι τά ὀνόματα τῶν ῾Αγίων ῾Εβδομήκοντα ᾿Αποστόλων, ἀλλά καί πρός τιμήν τοῦ ῾Αγίου ἐνδόξου ᾿Αποστόλου καί Εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ, τοῦ μόνου ἀναφερομένου στόν ἅγιο αὐτό θεσμό τῶν ῾Εβδομήκοντα ᾿Αποστόλων, στόν ἐπ᾿ ὀνόματι τοῦ ὁποίου πάνσεπτο καί ἱστορικό ῾Ιερό Ναό τῶν ᾿Αθηνῶν ἀπό εἰκοσαετίας ὑπηρετοῦμε καί ὁ ῾Οποῖος ἀπετέλεσε γιά μᾶς τό ἔναυσμα γιά τήν παροῦσα ὑποτυπώδη μελέτη καί τό τολμηρό ἐνδεχομένως ἐγχείρημα.

Στόν καταρτισμό τοῦ ἐν λόγω καταλόγου δέν ἐγκλωβισθ?καμε στόν ἀριθμό 70 (γιά τούς λόγους πού παραπάνω ἐξηγήσαμε – τό αὐτό συμβαίνει καί σέ ἄλλους καταλόγους μέ περισσότερα ἤ ὀλιγότερα τοῦ ἀριθμοῦ 70 ὀνόματα), ἀλλά συμπεριελάβαμε ὅλους τούς ὑπό τῆς ῾Αγίας μας ᾿Εκκλησίας τιμωμένους καί συναριθμουμένους «ἐν τῷ χορῷ» τῶν ῾Εβδομήκοντα, ὡς καί τούς μνημομευομένους σέ παλαιούς (Λαυρεωτικός Κῶδιξ Δ΄ 43 φ.236β, Κατάλογος ῾Ιππολύτου PG 10, σ. 953-957)καί νεώτερους καταλόγους, τούς ὁποίους εὑρήκαμε 76 στόν ἀριθμό. Θά πρέπει δέ νά σημειώσωμε, ὅτι στούς καταλόγους πολλάκις ἐπαναλαμβάνονται τά ἴδια ὀνόματα ἤ γίνεται σύγχυση ταυτοπροσωπίας. ᾿Επίσης ᾿Απόστολοι ἐκ τῶν Δώδεκα συγκαταριθμῶνται στόν κατάλογο τῶν ῾Εβδομήκοντα καί ἀντιθέτως, ἤ ἄλλοι οὐδόλως. Αὐτό τό πρόβλημα ὑπενήχθημεν ἀνωτέρω, ἀναφερόμενοι στόν ᾿Απ. Παῦλο. Παρόμοια προβλήματα παρουσιάζουν οἱ ᾿Απόστολοι Λουκᾶς καί Μᾶρκος οἱ Εὐαγγελιστές, Ματθίας, ᾿Ιάκωβος ᾿Αλφαίου, ᾿Ιούδας ᾿Ιακώβου ἤ Θαδδαῖος, καί ἀκόμη οἱ ᾿Ακύλλας, Ζαγχαῖος, Εὔβουλος καί Νυμφᾶς, Τιμόθεος καί Τίτος κ.ἄ.. Τέλος σημειώνουμε, ὅτι ὁρισμένοι, ἄν καί τά ὀνόματα αὐτῶν ἀναφέρονται στήν Καινή Διαθήκη ἤ σέ καταλόγους, δέν τιμῶνται ὑπό τῆς ᾿Εκκλησίας, ἐπειδή ἐχαρακτηρίσθησαν ὡς ἀποστάτες ἤ αἱρετικοί, ὅπως Νικόλαος, ἕνας ἀπό τούς ἑπτά Διακόνους (Πράξ. ς΄ 5), αἱρεσιάρχης θεωρηθείς τῆς αἱρέσεως τῶν Νικολαϊτῶν (᾿Αποκ. β΄ 6, 15), Δημᾶς (Β΄ Τιμ. δ΄ 10) «ὅς ἱερεύς εἰδώλων γέγονεν», ῾Ερμογένης καί Φύγελλος (Β΄ Τιμ. α΄ 15) «οἵ καί τά Σίμωνος ἐφρόνησαν».

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΕΒΔΟΜΗΚΟΝΤΑ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ

1. ῎Αγαβος, προφήτης, ὅστις προεφήτευσε τήν σύλληψιν τοῦ ἀπ. Παύλου καί τόν μέγα λιμόν εἰς ῾Ιερουσαλήμ (Πράξ. κα΄ 10 καί ια΄ 28). (8 ᾿Απριλίου)

2. ᾿Ακύλας, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου μετά τῆς συζύγου αὐτοῦ Πρισκίλλης, μαρτυρικῶς τελειωθέντες (Πράξ. ιη΄ 2,18,26, Ρωμ. ις΄ 3, Α΄ Κορ. ις΄ 19, Β΄ Τιμ. δ΄ 19). (14 ᾿Ιουλίου καί 13 Φεβρουαρίου)

3. ᾿Αμπλίας, ἐπίσκοπος ᾿Οδυσσουπόλεως (τῆς Μακεδονίας), ὑπό τοῦ ἀπ. ᾿Ανδρέου ἐγκατασταθείς καί ὑπό τῶν ἐθνικῶν ἀναιρεθείς. (31 ᾿Οκτωβρίου)

4. ᾿Ανανίας, μαθητής τοῦ Κυρίου ἐν Δαμασκῷ, συναντήσας, καθ᾿ ὑπόδειξιν τοῦ Κυρίου, τόν Σαούλ (Παῦλον) τυφλωθέντα (Πράξ. θ΄ 10), ὅν ἐθεράπευσε καί ἐβάπτισε. ᾿Εγένετο ἐπίσκοπος Δαμασκοῦ, τελειωθείς διά λιθοβολισμοῦ. (1 ᾿Οκτωβρίου)

5. ᾿Ανδρόνικος, ἐπίσκοπος Πανονίας (Ρωμ. ις΄ 7). (17 Μαΐου καί 30 ᾿Ιουλίου. 22 Φεβρουαρίου εὕρεσις λειψάνων)

6. ᾿Απελλῆς, ἐπίσκοπος Σμύρνης (Ρωμ. ις΄ 10). (10 Σεπτεμβρίου)

7. ᾿Απελλῆς (ἕτερος ἤ ὁ προηγούμενος), ἐπίσκοπος τῆς ἐν Θράκῃ ῾Ηρακλείας. (31 ᾿Οκτωβρίου)

8. ᾿Απολλώ(ς), ἐπίσκοπος Καισαρείας (Α΄ Κορ. γ΄ 5). (8 Δεκεμβρίου)

9. ᾿Απφία(ς) (ἤ ᾿Απφίων)· σαφῶς πρόκειται περί γυνῆς ἀποστόλου, ἥν ἀναφέρει ὁ ἀπ. Παῦλος εἰς τήν πρός Φιλήμονα ἐπιστολήν (στ.2) «καί ᾿Απφίᾳ τῇ ἀγαπητῇ». Συνεμαρτύρησε μετά τῶν ἀποστόλων Φιλήμονος, ᾿Αρχίππου καί ᾿Ονισήμου ἐπί Νέρωνος (φέρεται ὡς σύζυγος τοῦ Φιλήμονος). (22 Νοεμβρίου καί 19 Φεβρουαρίου). Δίστιχα ἐκ κωδίκων: ῾Ηπλωμένην παίουσιν εἰς γῆν ᾿Απφίαν, εἰς οὐρανούς ἔχουσαν ὄμμα καρδίας. – Γύμνωσιν ἐκπέφευγεν Εὔας ᾿Απφία, θείῳ γάρ οὐκ ἔπηξεν ῥύπον ἀμφίῳ.

10. ᾿Αρίσταρχος, ἐπίσκοπος τῆς ἐν Συρίᾳ ᾿Απαμείας, ἀποκεφαλισθείς ὑπό Νέρωνος (Κολοσ. δ΄ 10). (27 Σεπτεμβρίου καί 14 ᾿Απριλίου)

11. ᾿Αριστόβουλος, ἐπίσκοπος Βρεττανίας, ἀδελφός τοῦ ἀπ. Βαρνάβα (Ρωμ. ις΄ 10). (31 ᾿Οκτωβρίου καί 15 Μαρτίου)

12. ᾿Αρτεμᾶς, ἐπίσκοπος Λύστρων (Τίτ. γ΄ 12). (30 ᾿Οκτωβρίου)

13. ῎Αρχιππος, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου εἰς Κολοσσάς, ἐτελειώθη μαρτυρικῶς ἐπί Νέρωνος (Κολ. δ΄ 17). (22 Νοεμβρίου καί 19 Φεβρουαρίου)

14. ᾿Ασύγκριτος, ἐπίσκοπος ῾Υρκανίας, τελευτήσας μαρτυρικῶς (Ρωμ. ις΄ 14). (8 ᾿Απριλίου)

15. ᾿Αχαϊκός, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου εἰς Κόρινθον (Α΄ Κορ. ις΄ 17), ἐτελειώθη λιμῷ καί δίψῃ. (15 ᾿Ιουνίου)

16. Βαρνάβας ἤ ᾿Ιωσῆς, Κύπριος τήν πατρίδα, ἐκ τῶν ἑλληνιστῶν ῾Εβραίων τῆς νήσου καί ἐκ τῆς φυλῆς Λευΐ. ᾿Από ‘Ιωσῆς, διά τό γλυκύ του κήρυγμα, μετωνομάσθη Βαρνάβας (υἱός παρακλήσεως, Πράξ. δ΄ 36). Συνέκδημος τοῦ ἀπ. Παύλου (Πράξ. θ΄ 27, ια΄ 22,25,30, ιβ΄ 25, ιγ΄ 1,2,43,46,50, ιδ΄ 12,14,20, ιε΄ 2,12,22,25,35-37,39, Α΄ Κορ. θ΄ 6, Γαλ. β΄ 1,9,13, Κολ. δ΄ 10), ἐκήρυξε τό Εὐαγγέλιον ἐν ᾿Αντιοχείᾳ, ῾Ιερουσαλήμ, (Ρώμῃ), ᾿Αλεξανδρείᾳ καί Κύπρῳ, ὅπου ἐλιθοβολήθη καί παρεδόθη εἰς τό πῦρ. Πρῶτος ἱδρυτής τῆς ᾿Εκκλησίας τῆς Κύπρου. (11 ᾿Ιουνίου)

17. Γάϊος, ἐπίσκοπος ᾿Εφέσου, (Ρωμ. ις΄ 23). (5 Νοεμβρίου)

18. ᾿Επαινετός, ἐπίσκοπος Καρθαγένης (Ρωμ. ις΄ 5). (30 ᾿Ιουλίου)

19. ᾿Επαφρόδιτος (ἤ ᾿Επαφρᾶς), ἐπίσκοπος Κολοφῶνος ἤ Κολώνης ἤ ᾿Αδράκης (Φιλιπ. β΄ 25 καί δ΄ 18). (8 Δεκεμβρίου)

20. Σημ.: ῾Ο ὑπό τοῦ ἀπ. Παύλου, εἰς τάς ᾿Επιστολάς ἀναφερόμενος ᾿Επαφρᾶς (Κολοσ. α΄ 7, δ΄ 12, Φιλήμ. 23), ἄν καί συντετμημένος τύπος τοῦ ᾿Επαφρόδιτος, οὐδεμίαν σχέσιν ἔχει μετά τοῦ ᾿Επαφροδίτου, εἰς οὐδένα δέ Συναξαριστήν ἤ ῾Αγιολόγιον καταχωρεῖται.

21. ῎Εραστος, οἰκονόμος τῆς ἐκκλησίας ῾Ιεροσολύμων καί ἐπίσκοπος Πανεάδος (Ρωμ. ις΄ 23). (10 Νοεμβρίου)

22. ῾Ερμᾶς, ἐπίσκοπος Φιλίππων ἤ Φιλιππουπόλεως (Ρωμ. ις΄ 14). (5 Νοεμβρίου)

23. ῾Ερμῆς, ἐπίσκοπος Δαλματίας (Ρωμ. ις΄ 14). (8 Μαρτίου)

24. Εὔβουλος, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου (Β΄ Τιμ. δ΄ 21). (28 Φεβρουαρίου)

25. Εὔοδος, ἐπίσκοπος ᾿Αντιοχείας, διάδοχος τοῦ ἀπ. Πέτρου. (7 Σεπτεμβρίου)

26. Ζακχαῖος, ἀρχιτελώνης τῆς ῾Ιεριχώ, ὅν ἐκάλεσεν ὁ Κύριος (Λουκ. ιθ΄ 1-9). (20 ᾿Απριλίου)

27. Ζηνᾶς ἤ Ζήνων, ἐπίσκοπος Διοσπόλεως τῆς Λαοδικείας (Τιτ. γ΄ 13). (27 Σεπτεμβρίου)

28. ῾Ηρωδίων καί ῾Ροδίων ἤ ῾Ρόδιος, ἐπίσκοπος Νέων Πατρῶν, ἀκόλουθος τῶν ἀποστόλων, μαρτυρικῶς ἐτελειώθη ὑπό ἰουδαίων καί ἐθνικῶν (Ρωμ. ις΄ 11) ἤ ἐπίσκοπος Ταρσοῦ, ἀκόλουθος τοῦ ἀπ. Πέτρου ἐν Ρώμῃ, ἀπεκεφαλίσθη ὑπό Νέρωνος μετά τοῦ ᾿Ολυμπᾶ. (28 Μαρτίου, 8 ᾿Απριλίου καί 10 Νοεμβρίου)

29. ᾿Ιάκωβος ὁ ᾿Αδελφόθεος, ἀδελφός τοῦ Κυρίου καί υἱός ᾿Ιωσήφ τοῦ Μνήστορος, συγγραφεύς τῆς φερωνύμου Καθολικῆς ᾿Επιστολῆς καί πρῶτος ῾Ιεράρχης ῾Ιεροσολύμων, ἐτελειώθη μαρτυρικῶς ὑπό ᾿Ιουδαίων (Ματθ. ιγ΄ 55, Μάρκ. ς΄ 3, Πράξ. ιβ΄ 17, ιε΄ 13, Γαλ. α΄ 19, β΄ 9). ( 23 ᾿Οκτωβρίου καί Κυριακή μετά τήν Χριστοῦ Γέννησιν)

30. ᾿Ιάκωβος ὁ ᾿Αλφαίου ἤ ᾿Αλφαῖος, ἀδελφός Ματθαίου τοῦ Εὐαγγελιστοῦ. (9 ᾿Οκτωβρίου καί 26 Μαΐου)

31. ᾿Ιάσων, ἐπίσκοπος Ταρσοῦ, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου (Ρωμ. ις΄ 21). (29 ᾿Απριλίου)

32. ᾿Ιούδας ὁ ᾿Ιακώβου ἤ Θαδδαῖος καί Λεββαῖος, ἀδελφός κατά σάρκα τοῦ Κυρίου καί υἱός ᾿Ιωσήφ τοῦ Μνήστορος, ἀδελφός δέ γνήσιος ᾿Ιακώβου τοῦ ᾿Αδελφοθέου (Μάρκ. γ΄ 18 καί στ΄ 3, Ματθ. ι΄ 3 καί ιγ΄ 55, Λουκ. σ΄ 16, ᾿Ιω. ιδ΄ 22, Πράξ. α΄ 13), συγγραφεύς τῆς φερωνύμου Καθολικῆς ἐπιστολῆς. (19 ᾿Ιουνίου καί 21 Αὐγούστου)

33. ᾿Ιουνία(ς)· πρόκειται περί ἀνδρός ἀποστόλου, ὅν ἀναφέρει ὁ ἀπ. Παῦλος εἰς τήν πρός Ρωμαίους ἐπιστολήν (ις΄ 7): «ἀσπάσασθε ᾿Ανδρόνικον καί ᾿Ιουνίαν τούς συγγενεῖς μου καί συναιχμαλώτους μου, οἵτινές εἰσιν ἐπίσημοι ἐν τοῖς ἀποστόλοις». Δυστυχῶς εἰς τούς Συναξαριστάς ἐξελήφθη ὡς γυνή, ἐνῶ εἰς πολλούς κώδικας γράφεται ὀρθῶς: «(᾿Ανδρόνικος) συνεπόμενον ἔχων καί τόν ὑπερθαύμαστον ᾿Ιουνίαν». Καί τό δίστιχον μαρτυρεῖ: «᾿Ιουνία(ς) τέθνηκε μηνί Μαΐῳ, ὅς πρῶτος ἐστίν εἰσιών ᾿Ιουνίου» (17 Μαΐου καί 22 Φεβρουαρίου εὕρεσις λειψάνων)

34. ᾿Ιοῦστος ἤ ᾿Ιωσήφ ἤ Βαρσαββᾶς ἤ ᾿Ιησοῦς ἤ Ἰωσῆς, ἐπίσκοπος ᾿Ελευθερουπόλεως, ὁ σύμψηφος γενόμενος τοῦ Ματθίου, ὁ ἀδελφόθεος (Πράξ. α΄ 23, Κολοσ. δ΄ 11, Μάρκ. στ΄ 3, Ματθ. ιγ΄ 55). (30 ᾿Οκτωβρίου)

35. Καῖσαρ, ἐπίσκοπος Κορώνης. (8 Δεκεμβρίου)

36. Κάρπος, ἐπίσκοπος Βερόης ἤ Βεροίας τῆς Θράκης (Β΄ Τιμ. δ΄ 13). (26 Μαΐου)

37. Κηφᾶς. (8 Δεκεμβρίου)

38. Κλήμης, ἐπίσκοπος Σάρδεων ἤ Σαρδικῆς (Φιλιπ. δ΄ 3). (10 Σεπτεμβρίου)

39. Κοδρᾶτος, ἐπίσκοπος ᾿Αθηνῶν, ἐτελειώθη μαρτυρικῶς ἐν Μαγνησίᾳ. (21 Σεπτεμβρίου)

40. Κουᾶρτος, ἐπίσκοπος Βηρυτοῦ (Ρωμ. ις΄ 23). (10 Νοεμβρίου)

41. Κρήσκης, ἐπίσκοπος Καρχηδόνος (Β΄ Τιμ. δ΄ 10). (30 ᾿Ιουλίου)

42. Λίνος, ἐπίσκοπος Ρώμης μετά τόν ἀπ. Πέτρον. (5 Νοεμβρίου)

43. Λουκᾶς ἤ Λούκιος, ἐπίσκοπος τῆς ἐν Συρίᾳ Λαοδικείας, διάφορος τοῦ Εὐαγγελιστοῦ, «ὅν ὁ μακάριος Παῦλος ἐν τῇ πρός Τιμόθεον ἐπιστολῇ μαρτυρεῖ». (10 Σεπτεμβρίου)

44. Σημ.: ῎Αν καί οἱ Συναξαρισταί ἀναφέρουν αὐτόν «διάφορον τοῦ Εὐαγγελιστοῦ», ἡ ἀλήθεια εἶναι, ὅτι πρόκειται περί τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Λουκᾶ, ἀφοῦ, ὁ ὑπό τοῦ ἀπ. Παύλου εἰς τήν πρός Τιμόθεον ἐπιστολήν (Β΄ Τιμ. δ΄ 21) ἀναφερόμενος, εἶναι ὁ Εὐαγγελιστής. Σαφῶς διάφορος τοῦ Εὐαγγελιστοῦ εἶναι ὁ Λούκιος ὁ Κυρηναῖος (Πράξ. ιγ΄ 1 καί Ρωμ. ις΄ 21), ὁ ὁποῖος ὅμως εἰς οὐδένα τῶν Συναξαριστῶν καταχωρεῖται.

45. Μᾶρκος, ὁ καί ᾿Ιωάννης, ἐπίσκοπος Βύβλου τῆς ἐν ᾿Αντιοχείᾳ, διάφορος τοῦ Εὐαγγελιστοῦ, «οὗ ὁ ᾿Απόστολος Λουκᾶς ἐν ταῖς Πράξεσι μέμνηται» (Πράξ. ιβ΄ 12, 25, ιγ΄ 5, 13, ιε΄ 37,39). (27 Σεπτεμβρίου)

46. Μᾶρκος (ἕτερος), ἀνηψιός τοῦ Βαρνάβα, ἐπίσκοπος ᾿Απολλωνιάδος, διάφορος τοῦ Εὐαγγελιστοῦ καί τοῦ προηγουμένου, «οὗ ὁ ᾿Απόστολος ἐν ταῖς ἐπιστολαῖς μέμνηται». (Κολοσ. δ΄ 10, Β΄ Τιμ. δ΄ 11, Φιλημ. 25). (30 ᾿Οκτωβρίου)

47. Σημ.: ῎Αν καί οἱ Συναξαρισταί ἀναφέρουν τούς δύο προηγουμένους διαφόρους τοῦ Εὐαγγελιστοῦ καί μεταξύ των, ἡ ἀλήθεια εἶναι, ὅτι ὁ Εὐαγγελιστής Μᾶρκος καί οἱ δύο οὗτοι, εἶναι ἕν καί τό αὐτό πρόσωπον, τό ἀναφερόμενον εἰς ἅπαντα τά ἀνωτέρω χωρία, ὡς καί εἰς Α΄ Πέτρ. ε΄ 13.

48. Ματθίας, ὁ διά κλήρου ἀναπληρώσας ᾿Ιούδαν τόν προδότην καί συγκαταριθμηθείς τοῖς δώδεκα (Πράξ. α΄ 23-26). (9 Αὐγούστου)

49. Νάρκισσος, ἐπίσκοπος ᾿Αθηνῶν, ἐτελειώθη μαρτυρικῶς (Ρωμ. ις΄ 11). (31 ᾿Οκτωβρίου)

50. Νικάνωρ, διάκονος ἐκ τῶν ἑπτά, τελειωθείς τήν αὐτήν ἡμέραν μετά τοῦ ἀρχιδιακόνου Στεφάνου (Πράξ. στ΄ 5). (28 ᾿Ιουλίου)

51. Νυμφᾶς, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου (Κολοσ. δ΄ 15). (28 Φεβρουαρίου)

52. ᾿Ολυμπᾶς, ἀκόλουθος τοῦ ἀπ. Πέτρου ἐν Ρώμῃ, ἀπεκεφαλίσθη ὑπό Νέρωνος μετά τοῦ ῾Ροδίωνος (Ρωμ. ις΄ 15). (10 Νοεμβρίου)

53. ᾿Ονήσιμος, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου, ἐτελεύτησε μαρτυρικῶς εἰς Ποτίολους (Κολοσ. δ΄ 9, Φιλήμ. 10). (15 Φεβρουαρίου καί 22 Νοεμβρίου)

54. ᾿Ονησιφόρος, ἐπίσκοπος Κολοφῶνος, συνεργός τοῦ ἀπ. Παύλου, (Β΄ Τιμ. α΄ 16, δ΄ 19). (7 Σεπτεμβρίου καί 8 Δεκεμβρίου)

55. Οὐρβανός, ἐπίσκοπος Μακεδονίας, ὑπό τοῦ ἀπ. ᾿Ανδρέου ἐγκατασταθείς καί ὑπό τῶν ἐθνικῶν ἀναιρεθείς. (31 ᾿Οκτωβρίου)

56. Παρμενᾶς, διάκονος ἐκ τῶν ἑπτά, (Πράξ. στ΄ 5). (28 ᾿Ιουλίου)

57. Πατρόβας, ἐπίσκοπος Ποτιόλων (Ρωμ. ις΄ 14). (5 Νοεμβρίου)

58. Πούδης, ἀκόλουθος τοῦ ἀπ. Παύλου, ὑπέστη μαρτυρικόν θάνατον ἐπί Νέρωνος (Β΄ Τιμ. δ΄ 21). (14 ᾿Απριλίου)

59. Πρόχορος, διάκονος ἐκ τῶν ἑπτά, ἐπίσκοπος Νικομηδείας, συνεργός τοῦ Εὐαγγ. ᾿Ιωάννου καί εἰς τήν συγγραφήν τοῦ Εὐαγγελίου (Πράξ. στ΄ 5). (28 ᾿Ιουλίου)

60. ῾Ροῦφος, ἐπίσκοπος Θηβῶν τῆς ῾Ελλάδος, τελευτήσας μαρτυρικῶς (Ρωμ. ις΄ 13). (8 ᾿Απριλίου)

61. Σίλας, ἐπίσκοπος Κορίνθου, συνεργός τοῦ ἀπ. Παύλου (Πράξ. ιε΄ 22, 27, 32, 34, 40, ις΄ 19, 25, 29, ιζ΄ 4, 10, 14, 15, ιη΄ 5). (30 ᾿Ιουλίου)

62. Σιλουανός, ἐπίσκοπος Θεσσαλονίκης, συνεργός τοῦ ἀπ. Παύλου (Β΄ Κορ. α΄ 19, Α΄ Θεσσ. α΄ 1, Β΄ Θεσσ. α΄ 1, Α΄ Πετρ. ε΄ 12). (30 ᾿Ιουλίου)

63. Σίμων ἤ Συμεών ἤ Κλεόπας, ὁ ἀδελφόθεος, δεύτερος ἐπίσκοπος ῾Ιεροσολύμων, υἱός ᾿Ιωσήφ τοῦ Μνήστορος καί ἀδελφός ᾿Ιακώβου, ἐσταυρώθη ἐπί Τραϊανοῦ (Λουκ. κδ΄ 18). (27 ᾿Απριλίου καί 30 ᾿Οκτωβρίου)

64. Στάχυς, ἐπίσκοπος (πρῶτος) Βυζαντίου, κατασταθείς ὑπό ᾿Ανδρέου τοῦ Πρωτοκλήτου (Ρωμ. ις΄ 9;). (31 ᾿Οκτωβρίου)

65. Στεφανᾶς, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου (Α΄ Κορ. α΄ 16, ις΄ 15, 17). (15 ᾿Ιουνίου)

66. Στέφανος, πρωτομάρτυς καί ἀρχιδιάκονος ὁ λιθοβοληθείς (Πράξ. ς΄ 5, 8, 9, ζ΄ 59, η΄ 2, ια΄ 19, κβ΄ 20 ). (27 Δεκεμβρίου, 2 Αὐγούστου, 15 Σεπτεμβρίου)

67. Σωσθένης, ἐπίσκοπος Κολοφῶνος (Α΄ Κορ. α΄ 1 καί Πράξ. ιη΄ 17;). (8 Δεκεμβρίου)

68. Σωσίπατρος, ἐπίσκοπος ᾿Ικονίου, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου (Ρωμ. ις΄ 21). (10 Νοεμβρίου, 29 ᾿Απριλίου)

69. Τέρτιος, ἐπίσκοπος ᾿Ικονίου, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου, ὁ γράψας τήν πρός Ρωμαίους ἐπιστολήν (Ρωμ. ις΄ 23). (30 ᾿Οκτωβρίου)

70. Τιμόθεος, ἐπίσκοπος ᾿Εφέσου, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου, τελειωθείς μαρτυρικῶς (Πράξ. ις΄ 1, ιζ΄ 14, 15, ιη΄ 5, ιθ΄ 22, κ΄ 4, Ρωμ. ις΄ 21, Α΄ Κορ. δ΄ 17, ις΄ 10, Β΄ Κορ. α΄ 1, 19, Φιλιπ. α΄ 1, β΄ 19, Κολοσ. α΄ 1, Α΄ Θεσσ. α΄ 1, γ΄ 2, 6, Β΄ Θεσσ. α΄ 1, Α΄ Τιμ. α΄ 2, 18, ς΄ 20, Β΄ Τιμ. α΄ 2, Φιλημ. α΄ 1, ῾Εβρ. ιγ΄ 23). (22 ᾿Ιανουαρίου)

71. Τίμων, διάκονος ἐκ τῶν ἑπτά, ἐπίσκοπος Βόστρων, τελειωθείς μαρτυρικῶς (Πράξ. στ΄ 5). (28 ᾿Ιουλίου)

72. Τίτος, ἐπίσκοπος Γορτύνης τῆς Κρήτης, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου (Β΄ Κορ. β΄ 13, ζ΄ 6, 13, 14, η΄ 6, 16, 23, ιβ΄ 18, Γαλ. β΄ 1, 3, Β΄ Τιμ. δ΄ 10, Τίτ. α΄ 4). (25 Αὐγούστου)

73. Τρόφιμος, ἀκόλουθος τοῦ ἀπ. Παύλου, ὑπέστη μαρτυρικόν θάνατον ἐπί Νέρωνος (Πράξ. κ΄ 4, κα΄ 29, Β΄ Τιμ. δ΄ 20). (14 ᾿Απριλίου)

74. Τυχικός, ἐπίσκοπος Χαλκηδόνος ἤ Κολοφῶνος, ἀκόλουθος τοῦ ἀπ. Παύλου (Πράξ. κ΄ 4, ᾿Εφεσ. ς΄ 21, Κολ. δ΄ 7, Β΄ Τιμ. δ΄ 12, Τίτ. γ΄ 12). (8 Δεκεμβρίου)

75. Φιλήμων, ἐπίσκοπος Γάζης, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου, τελειωθείς μαρτυρικῶς εἰς Κολοσσάς ἐπί Νέρωνος (Φιλήμ. α΄ 1). (22 Νοεμβρίου καί 19 Φεβρουαρίου)

76. Φίλιππος, διάκονος ἐκ τῶν ἑπτά, ἐκ Καισαρείας τῆς Παλαιστίνης, βαπτίσας Σίμωνα τόν Μάγον καί τόν Εὐνοῦχον τῆς Κανδάκης (Πράξ. ς΄ 5, η΄ 5, 6, 26, 30, 31, 35, 37-40 καί κα΄ 8). (11 ᾿Οκτωβρίου)

77. Φιλόλογος, ἐπίσκοπος Σινώπης, κατασταθείς ὑπό ᾿Ανδρέου τοῦ Πρωτοκλήτου (Ρωμ. ις΄ 15). (5 Νοεμβρίου)

78. Φλέγων, ἐπίσκοπος Μαραθῶνος, τελευτήσας μαρτυρικῶς (Ρωμ. ις΄ 14). (8 ᾿Απριλίου)

79. Φουρτουνᾶτος, μαθητής τοῦ ἀπ. Παύλου, τελευτήσας μαρτυρικῶς (Α΄ Κορ. ις΄ 17). (15 ᾿Ιουνίου)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

• Η ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ, Τό πρωτότυπο κείμενο μέ μετάφραση στή δημοτική, ΕΛΛ. ΒΙΒΛΙΚΗ ΕΤΑΙΡΙΑ

• Η ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ μετά συντόμου ἐρμηνείας, ᾿Αδελφ. Θεολόγων Σωτήρ, ᾿Αθῆναι 1984 κ.ἑ.

• Μηναῖα, ᾿Αποστ. Διακονία, ᾿Αθῆναι 1991

• Θρησκευτική καί ᾿Ηθική ᾿Εγκυκλοπαδεία

• Γενική Παγκόσμιος ᾿Εγκυκλοπαδεία ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ

• Ο ΜΕΓΑΣ ΣΥΝΑΞΑΡΙΣΤΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘ. ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, ᾿Αθῆναι 1992ΣΤ΄

• Τ.Κουφοπούλου, Λεξιλόγιο τῆς Καινῆς Διαθήκης, ᾿Αθῆναι 1995

• Δ.Πύρρου, Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ, ᾿Αθῆναι 1843

• Τ.Εὐαγγελίδου, Μεγάλη ῾Ιερά ῾Ιστορία, ᾿Αθῆναι 1898

• τοῦ ἰδίου, Ο ΒΙΟΣ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ, ᾿Αθῆναι 1902

• Π.Τρεμπέλα, ῾Υπομνήματα εἰς τά Εὐαγγέλια, ᾿Αδελφ. Θεολ. ΣΩΤΗΡ, ᾿Αθῆναι 1972κ.ἑ.

• Σ.Εὐστρατιάδου, ῾Αγιολόγιον τῆς ᾿Ορθ. ᾿Εκκλησίας, Γαλλία 1935, ᾿Ανατ. ᾿Αποστ.Διακ. 1995

• Κ.Πλατανίτου, ῾Εορτολόγιον τῆς ᾿Ορθ. ᾿Εκκλησίας, ᾿Αποστ. Διακ. 1998Γ΄

• Μ.Γαλανοῦ, ΟΙ ΒΙΟΙ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ, ᾿Αποστ. Διακ. 1987Γ΄

• Χ.Τσολακίδη, ῾Αγιολόγιο τῆς ᾿Ορθοδοξίας

• Ν.Γκίνου,᾿Αρχιμ., ῾Εορτολόγιο, Ε.Μ.Ι.Ι.ΑΡΧ/ΠΗΣ ΚΡΗΤΗΣ σέ C.D.ROM

• Λ.Φίλη, Τό πρόβλημα τῶν Ο΄. ᾿Αθῆναι 1976

saintlucas