Έχει τεθεί πολλές φορές τα τελευταία χρόνια το ερώτημα γιατί η Ελλάδα είναι η μόνη ευρωπαϊκή χώρα, με εξαίρεση χώρες τις πρώην Γιουγκοσλαβίας, που γιορτάζει την έναρξη κι όχι τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου;
Γιατί εθνική επέτειος έχει ανακηρυχθεί η 28η Οκτωβρίου 1940 κι όχι 12η Οκτωβρίου (απελευθέρωση της Αθήνας) είτε η 18η Οκτωβρίου 1944 (έλευση εξόριστης κυβέρνησης Εθνικής Ενώσεως) είτε πολύ περισσότερο η 9η Μαΐου 1945 (μέρα αντιφασιστικής νίκης); Υπάρχει ένας κύκλος κλασικών απαντήσεων που δίνουν οι ιστορικοί:
Αμέσως μετά την απελευθέρωση ακολούθησαν τα Δεκεμβριανά, η Βάρκιζα, ο ακήρυκτος και, τελικά, ο ίδιος ο εμφύλιος πόλεμος. Η χώρα δεν χάρηκε την απελευθέρωση, δεν ξημέρωσαν καλύτερες μέρες…
Σε αντίθεση με την κατάσταση που διαμορφώθηκε μετά την απελευθέρωση, η 28η Οκτωβρίου συμβόλιζε την πλήρη σύμπνοια και ενότητα. Επομένως, δεν πρέπει να εκπλήσσει η ανακήρυξή της σ’ εθνική επέτειο…
Η ημερομηνία σηματοδοτούσε την έναρξη της ελληνικής νίκης (επί του ιταλικού φασισμού). Μια νίκη, μάλιστα, που υπερέβαινε τα εθνικά όρια, καθώς εντασσόταν στο πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο πλαίσιο του αντιφασιστικού αγώνα. Μπορούσε να συμβολίζει καλύτερα τον αγώνα για λευτεριά, ανεξαρτησία και δημοκρατία. Ανεξαρτήτως του διαφορετικού περιεχομένου που προσλάμβανε η μέρα στους εσωτερικούς πολιτικούς ανταγωνισμούς και της εργαλειακής χρήσης της…
Μαζί μ’ αυτές έχουν δοθεί και δίδονται κατά καιρούς κι ορισμένες άλλες συμπληρωματικές απαντήσεις. Οπως για παράδειγμα:
Η νίκη επί του ιταλικού φασισμού ήταν «ελληνικό έργο» το 1940-41. Σε αντίθεση με τη συντριβή του ναζισμού το 1945, όπου η Ελλάδα δεν συμμετείχε άμεσα και στρατιωτικά.
Το ΟΧΙ είχε και «εσωτερικές» διαστάσεις, καθώς συμπύκνωνε την πανεθνική στάση απέναντι στους εισβολείς, αλλά και προς το δικτατορικό μεταξικό καθεστώς. Η αντίσταση στον φασισμό ήταν ταυτοχρόνως και θέληση για δημοκρατική πορεία της χώρας.
Η Ελλάδα έχει παράδοση στην ανακήρυξη εθνικών επετείων στο ξεκίνημα κι όχι στο τέλος των γεγονότων που τις συγκροτούν. Λόγου χάρη η 25η Μαρτίου 1821, η 3η Σεπτεμβρίου 1843 (εθνική γιορτή κι αυτή τον 19ο αιώνα) κ.ά.
Ισως, όμως, η πληρέστερη βρίσκεται στην ιστορικότητα της επετείου. Πώς δηλαδή άρχισε να γιορτάζεται, πώς καθιερώθηκε και συνδέθηκε ως συνέχεια της 25ης Μαρτίου, με την Αντίσταση στους κατακτητές και τους διαχρονικούς αγώνες για ελευθερία.
Θεσπίστηκε μ’ ένα από τα πρώτα κυβερνητικά διατάγματα μία βδομάδα μετά την έλευση της κυβέρνησης Παπανδρέου (24 Οκτωβρίου 1944). Δεν επιβλήθηκε με τον νόμο εκείνον, αλλά αυτός ήρθε για να επικυρώσει μια επετειακή «παράδοση» που είχε ήδη δημιουργηθεί.
Το διάγγελμα
Η διαδήλωση επί τροχάδην στο κέντρο της κατοχικής Αθήνας. Οι «αστραπιαίες» συγκεντρώσεις και οι ολιγόλεπτες πατριωτικές ομιλίες ήταν κύρια χαρακτηριστικά των εθνικών εορτασμών της περιόδου.
Ετσι, στο διάγγελμά του για την πρώτη μετακατοχική επέτειο το 1944 ο πρωθυπουργός διακήρυσσε: «Ελεύθεροι πανηγυρίζομεν την τετάρτην επέτειον της 28ης Οκτωβρίου. Η Κυβέρνησις την αναγόρευσεν Εθνικήν Εορτήν, ομότιμον προς την 25ην Μαρτίου 1821. Διότι ανάλογος υπήρξεν η δοκιμασία και η δόξα του Εθνους… Εκτοτε ο λαός εβυθίσθη εις τα ανείπωτα δεινά της δουλείας, αλλά η ψυχή του έμεινε αδούλωτος και εξηκολουθησε τον αγώνα…»
Ήταν μια επέτειος που ξεπήδησε από «τα κάτω» στα χρόνια της Κατοχής. Κατακτήθηκε με πατριωτικούς αγώνες και αίμα στα χρόνια της Κατοχής. Σημειωνόταν με διαδηλώσεις, αντικατοχικές διαμαρτυρίες και πολύμορφες εκδηλώσεις από τον πρώτο χρόνο της υποδούλωσης στους Γερμανο- ιταλο-βούλγαρους (1941), μέχρι και την αποχώρηση των ναζί (1944).
ΣΑΛΠΙΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΕΑΜ
Χαρακτικό του Τάσσου με θέμα τις αντικατοχικές πορείες.
Η πρώτη αναφορά για τον πρώτο γιορτασμό της 28ης Οκτωβρίου γίνεται από το νεογέννητο ΕΑΜ (είχε ιδρυθεί στις 27 Σεπτεμβρίου 1941), που θ’ αναδειχτεί γρήγορα σε ψυχή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα. Στην ιδρυτική προκήρυξή του (10 Οκτωβρίου), με την οποία καλούσε τον λαό, τα κόμματα, τις οργανώσεις στην πάλη για επιβίωση, λευτεριά και κατοχύρωση της λαϊκής κυριαρχίας, ο αγωνιστικός εορτασμός της επετείου κατέχει εξέχουσα θέση:
«Στις 28 Οκτωβρίου με κάθε είδους εκδήλωση, αγωνιστείτε για το εθνικό ξεκίνημα. Το ΕΑΜ ορίζει σύγχρονα για έμβλημά του το ηρωικό ΤΣΑΡΟΥΧΙ. Το ΤΣΑΡΟΥΧΙ είναι το ελληνικό «V» (σήμα της νίκης). Tο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο καλεί όλους τους Ελληνες και Ελληνίδες στις 28 Οκτωβρίου στο σπίτι τους, στον τόπο της δουλειάς τους, στο καφενείο, στο τραμ, στον κινηματογράφο, στο θέατρο να χαιρετισθούν με τις λέξεις ΤΣΑΡΟΥΧΙ – ΕΑΜ. Απ’ άκρη σ’ άκρη στην Ελλάδα μας δύο λέξεις πρέπει ν’ αντηχήσουν…»
1941 – Με το σύνθημα «Αέρα» χιλιάδες πατριώτες σπεύδουν στο Σύνταγμα
Η κυβέρνηση των δωσίλογων παίρνει προληπτικά κατασταλτικά και τρομοκρατικά μέτρα για να εμποδίσει τον πρώτο εορτασμό της 28ης Οκτωβρίου. Απαγορεύει τις εκδηλώσεις, με ποινή επιτόπου εκτέλεσης! Από την παραμονή περίπολοι των Ιταλών καραμπινιέρων βρίσκονται στα κεντρικά σημεία τις πρωτεύουσας.
Ιδιαίτερα μέτρα εξαγγέλλονται για φοιτητές και μαθητές. Η προσέλευσή τους στους χώρους διδασκαλίας είναι υποχρεωτική εκείνη την Τρίτη. Πρόκειται για απαγόρευση που, τελικά, θα διευκολύνει, αφού σε πολλές περιπτώσεις οι αίθουσες μετατρέπονται σε χώρους εθνικών συγκεντρώσεων. Οπως στο πανεπιστήμιο (μέσα στο κτίριο και το προαύλιο), όπου ανάμεσα στις άλλες εκδηλώσεις ο κατοπινός Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκφώνησε πατριωτικό λόγο, που ήταν και η αιτία της απόλυσής του.
Αργότερα πολλοί θα θυμούνται ότι τότε πήραν «το βάπτισμα του αγώνα». Γράψανε στους πίνακες τα πρώτα τους συνθήματα: «28 Οχτώβρη ’40 ΑΛΒΑΝΙΑ – 28 Οχτώβρη 1941 ΑΠΟΧΗ»…
Τη νύχτα 27 προς 28 Οκτωβρίου, ψηλά στον Υμηττό άναψαν φωτιές και μέσα στο σκοτάδι έλαμψε η ιστορική ημερομηνία «28 Οκτώβρη 1940» με την υπογραφή του ΕΑΜ. Ο Θ. Χατζής, κατοπινά γραμματέας του Μετώπου, γράφει ότι το ΕΑΜ είχε καλέσει τους Αθηναίους την ημέρα της επετείου το πρωί να μείνουν στα σπίτια τους και το μεσημέρι να ξεχυθούν στους δρόμους και στους τόπους των συγκεντρώσεων που είχαν καθοριστεί, με φανερά τα εθνικά χρώματα στην περιβολή τους.
Οι προσυγκεντρώσεις
Την πιο πλήρη καταγραφή για τις εκδηλώσεις έχει αφήσειο Γ. Τρικαλινός, φοιτητής τότε και στέλεχος της ΟΚΝΕ (Οργάνωση Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας), η οποία και πρωτοστατεί στην προετοιμασία του εορτασμού (χειρόγραφες προκηρύξεις, συνθήματα στους τοίχους, ομιλίες, αλλά και τα χωνιά-τηλεβόες που πρωτακούγονται τότε):
«Τόποι προσυγκέντρωσης είχαν καθοριστεί διάφοροι χώροι γύρω από την πλατεία Συντάγματος, όπου θα γινόταν η κεντρική εκδήλωση. Κι αυτή είχε οριστεί στις 11… Από πολύ νωρίς άρχισαν να καταφθάνουν οι πρώτες ομάδες φοιτητών μαζί με εργάτες, μαθητές και άλλους εργαζόμενους. Με νοήματα γίνονταν οι συνεννοήσεις και έπειτα σκορπούσαν από εδώ και από κει για μη γίνονται αντιληπτοί από τα ελληνόφωνα όργανα των κατακτητών και τα ιταλικά περίπολα. Την καθορισμένη στιγμή ένα σφύριγμα και μια φωνή «πατριώτες» έκανε όλες τις σκόρπιες παρέες να συγκεντρωθούν γύρω από έναν ομιλητή, που σηκωμένος στα χέρια έλεγε δυο λόγια για τις 28 του Οκτώβρη και καλούσε να πάνε ομαδικά στον Άγνωστο Στρατιώτη…
Στις 11 ακριβώς έβλεπες να καταφθάνουν οι φάλαγγες από διάφορους τόπους προσυγκέντρωσης με τις ελληνικές σημαίες μπροστά… Χιλιάδες και χιλιάδες είχαν πλημμυρίσει την πλατεία Συντάγματος… .».
Κατατέθηκαν στεφάνια, λουλούδια από πολίτες οργανωμένους σε διάφορες αντιστασιακές οργανώσεις, ακούστηκαν συνθήματα για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία της Ελλάδας κι έγιναν ολιγόλεπτες ομιλίες.
Αρκετές μαρτυρίες συγκλίνουν στο ότι οι συγκεντρωμένοι μπορεί να έφταναν τις 5.000. Οι δυνάμεις κατοχής, που βρέθηκαν εκεί, δεν τόλμησαν να επέμβουν, περιμένοντας ενισχύσεις. Οταν έφτασαν στην πλατεία οι έφιπποι Ιταλοί, οι διαδηλωτές τους υποδέχονταν με το σύνθημα «ΑΕΡΑ», παραπέμποντας στα ελληνικά κατορθώματα του προηγούμενου χρόνου.
Στις οδομαχίες, που ακολούθησαν, πολλοί τραυματίστηκαν και ποδοπατήθηκαν, πριν οι συγκεντρωμένοι διαλυθούν στους γύρω δρόμους. Ετσι, ο αθηναϊκός λαός κέρδισε μια μεγάλη μάχη και άρχισε να γράφει το έπος της Εθνικής Αντίστασης.
1942-43 – Ενας «λαός τρελός» στους δρόμους της Αθήνας
Η δεύτερη επέτειος της 28ης Οκτωβρίου θα βρει δρόμους πλημμυρισμένους «από λαό τρελό», όπως θα τον χαρακτηρίσει ο Δ. Ψαθάς θέλοντας να υμνήσει το πατριωτικό φρόνημα. Την ίδια στιγμή τα όπλα της Αντίστασης θα βροντούν στα ορεινά και στο Κρικέλι Ευρυτανίας ο Αρης θα σημειώνει την πρώτη νίκη αντάρτικου σώματος στην κατεχόμενη Ευρώπη. Έχουν προηγηθεί εκκλήσεις από πατριωτικές οργανώσεις που καλούσαν τον λαό «να μην ξεχνά τα παιδιά του που πρόσφεραν τη ζωή τους στα αλβανικά βουνά?»
Να διαδηλώσει «ενάντια στις σφαγές, τους τουφεκισμούς, στην αλληλέγγυη ευθύνη και την αρπαγή των ομήρων». Αλλά και να ζητήσει «ν΄ αυξηθεί η μερίδα του ψωμιού, να δοθούν τρόφιμα…» Η πλατεία Συντάγματος είναι ο τόπος όπου θα συγκεντρωθούν λίγο πριν από το μεσημέρι χιλιάδες πατριώτες για να διαδηλώσουν, με πρόσκληση κυρίως του ΕΑΜ, της ΠΕΑΝ αλλά κι άλλων οργανώσεων.
Με μικρές προσυγκεντρώσεις σε διάφορα σημεία της Αθήνας σχηματίζονται τρεις φάλαγγες, βαδίζουν μ’ ελληνικές σημαίες μπροστά συγκλίνοντας προς την πλατεία. Οι καραμπινιέροι που έχουν αναλάβει «την τήρηση της τάξης» αιφνιδιάζονται αρχικώς και δεν αντιδρούν. Καθώς κατατίθενται στεφάνια με ζητωκραυγές για τη λευτεριά έφιπποι Ιταλοί ορμούν εναντίον των συγκεντρωμένων. Πολλοί αντιστέκονται και γίνονται συμπλοκές στον χώρο και τους γύρω δρόμους. Οι εκδηλώσεις δεν περιορίζονται στην πλατεία. Το διήμερο 28-29 Οκτωβρίου σε πολλά μέρη υψώνονται σημαίες, μοιράζονται ή τοιχοκολλούνται πατριωτικές προκηρύξεις και γράφονται αντιφασιστικά συνθήματα.
«Θάνατος στους προδότες»
Πατριωτικές εκδηλώσεις, με τη μορφή μικρών διαδηλώσεων που συγκροτούνταν ξαφνικά και διαλύονταν γρήγορα, έγιναν επίσης στους δρόμους του Πειραιά και άλλων πόλεων. Για πρώτη φορά το 1942 αντηχούν στους δρόμους εκτός από τον Εθνικό Ύμνο κι άλλα τραγούδια εμπνευσμένα από την Εθνική Αντίσταση. Η επέτειος το 1943 θα τιμηθεί με φόντο τον ένοπλο εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα που έχει φουντώσει.
Στις απελευθερωμένες περιοχές, όπως στη Λαφίνα Πιερίων όπου γίνεται το παμμακεδονικό συνέδριο του ΕΑΜ, χιλιάδες θα τιμήσουν τη μέρα. Στην κατεχόμενη Αθήνα, όπου τους Ιταλούς έχουν διαδεχθεί οι Γερμανοί για την τήρηση της τάξης, συγκροτούνται διαδηλώσεις. Οι ανάπηροι του Ελληνοϊταλικού Πολέμου πρωτοστατούν στις πατριωτικές εκδηλώσεις. Σύμφωνα με τις παράνομες εφημερίδες «θάνατος στους προδότες ήταν η κραυγή που αντηχούσε στην Αθήνα…
Σε όλες τις συνοικίες έγιναν ογκωδέστατες συγκεντρώσεις» με συνθήματα υπέρ του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ και την εθνική ενότητα. Χαρακτηριστική είναι η μαρτυρία του Ηλία Βενέζη για τον εορτασμό στο κτίριο της Εθνικής Τράπεζας (πλατεία Κοτζιά). Κατέφθασαν όμως οι Γερμανοί, ανάγκασαν όσους συμμετείχαν να σταθούν με τα χέρια ψηλά μέχρι το βράδυ. Συνέλαβαν είκοσι πατριώτες. Μερικοί απ΄ αυτούς δεν θα ξαναδούν τους συναδέλφους και τις οικογένειές τους.
1944 – Παλλαϊκή συμμετοχή στον πρώτο ελεύθερο εορτασμό
Ο εορτασμός της πρώτης ελεύθερης επετείου το 1944 είναι μοναδικός στην ιστορία μας. Είναι παλλαϊκός, ενωτικός και τίποτα απ΄ αυτά που θα σκιάζουν τους κατοπινούς δεν παρατηρείται. Η «λαοκρατία» είναι αίτημα και στόχος, που εξακολουθεί να προβάλλει και ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου. Εκατοντάδες χιλιάδες λαού παρελαύνουν παρά τη βροχή εκείνο το Σάββατο. Δεκάδες εκδηλώσεις οργανώνονται στις συνοικίες. Στη δοξολογία, στις καταθέσεις στεφανιών, στη στρατιωτική παρέλαση, στις ομιλίες συμμετέχουν επισήμως όλοι. Από το ΕΑΜ και τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις έως τον ΕΛΑΣ και τις στρατιωτικές δυνάμεις που έχουν έλθει από τη Μ. Ανατολή.
Λόχος του Ναυτικού και του κυβερνητικού στρατού, μαζί με γενειοφόρους του ΕΛΑΣ αποδίδουν τιμές. Στην εξέδρα των επισήμων αντιπροσωπεύονται όλες οι δυνάμεις. Δίπλα στους Αγγλους στρατηγούς και ναυάρχους βρίσκεται ο στρατηγός του ΕΛΑΣ Στ. Σαράφης. Χαρακτηριστική είναι η εκτίμηση του ΚΚΕ για την «ανθρωποθάλασσα που κατέκλυσε τα πάντα». Ο λαός «διατράνωσε την πίστη του στην υπόθεση της εθνικής ενότητας, την αφοσίωσή του στην εθνική κυβέρνηση, την προσήλωσή του στον αγώνα των συμμάχων ίσαμε την τελική νίκη?» Παρόμοιες ήταν και οι δηλώσεις του πρωθυπουργού και των άλλων αξιωματούχων. Η σύμπνοια ήταν παρόμοια με εκείνη της 28ης Οκτωβρίου 1940.
Συλλογικό το «ΟΧΙ».
Όλη αυτήν την περίοδο εντυπωσιακή είναι η απουσία και η οποιαδήποτε αναφορά στον Ι. Μεταξά, ενώ δεν απουσιάζουν οι καταγγελίες για το δικτατορικό καθεστώς της 4ης Αυγούστου.
Το ΟΧΙ είναι αυτονόητα «συλλογικό». Θεωρείται δεδομένο ότι το έπος το έγραψε ο λαός και τα στρατευμένα παιδιά του.
Η προσωποποίηση στον Μεταξά, τον βασιλιά κλπ. είναι μεταγενέστερη «κατασκευή». Κυρίως μετά την επάνοδο του Γεωργίου Β.
Η επέτειος του 1944 ήταν η τελευταία που γιορτάστηκε απ΄ όλους σ΄ ένα κοινό πλαίσιο στόχων παρά τις διαφαινόμενες από τότε διαφορές. Από την επόμενη χρονιά όλα σχεδόν αλλάζουν.
Ο διχασμός και οι διαφορετικές νοηματοδοτήσεις της 28ης Οκτωβρίου 1940 θα είναι ο κανόνας…