Γράφει ο Γιώργος Βενετσάνος
Κυκλαδικός πολιτισμός
Στη διάρκεια της 3ης π.Χ. χιλιετίας οι Κυκλάδες θα αναπτύξουν ένα μοναδικό πολιτισμό, που θα ακτινοβολήσει στο χώρο του Αιγαίου, και διαιρείται σε τρεις φάσεις: Πρωτοκυκλαδική (3200-2000 π.Χ.), Μεσοκυκλαδική (2000-1550 π.Χ.) και Υστεροκυκλαδική (1550-1100 π.Χ.). Διάσπαρτες στο κεντρικό αιγαίο, αποτελούσαν ένα είδος νοητής γέφυρας ανάμεσα στους λαούς του αιγαίου και των γύρω περιοχών. Αυτό μαζί με το ότι ήταν πλούσιες σε ορυκτά όπως: οψιδιανός, μάρμαρο, ελαφρόπετρα, σμύριδα, χαλκό, μάρμαρο, καθώς και το ότι η γη τους ήταν άγονη και βραχώδης έκανε τους κυκλαδίτες ναυτικούς και εμπόρους, που με τα καράβια τους μπορούσαν να επικοινωνούν με τους άλλους λαούς και πολιτισμούς και να μεταφέρουν εμπορεύματα, αλλά και ιδέες, γνώσεις, θρησκευτικές αντιλήψεις.
Πρώτο κυκλαδική εποχή (3200-2000 π.Χ.): Η περίοδος που κατοικούνται οι παράκτιες ζώνες των Κυκλάδων με ίδρυση μικρών οικισμών, στο δε εσωτερικό των μεγαλύτερων νησιών, παρατηρούμε και μικρούς συνοικισμούς. Μετά το 2300 π.Χ., οι οικισμοί τοποθετούνται πάνω σε απόκρημνους παραθαλάσσιους λόφους, ή σε ψηλές θέσεις απομακρυσμένες από την ακτή. Κάποιοι από αυτούς είναι οχυρωμένοι, γεγονός που πιθανών συνδέεται με μετακινήσεις πληθυσμών από νησιά του βόρειου Αιγαίου.
Οι ταφές αυτής της περιόδου γίνονται μέσα σε τραπεζοειδείς κιβωτιόσχημους τάφους μικρών διαστάσεων, οργανωμένους σε συστάδες. Ίσως κάθε συστάδα να υπηρετούσε μια συγκεκριμένη ομάδα π.χ. μια οικογένεια ή συντεχνία. Αργότερα (2800-2300 π.χ) γίνονται διώροφοι ή τριώροφοι. Την ίδια εποχή η ταφή στην θήρα, γίνεται σε θαλάμους σκαμμένους στην κίσσηρη.
Μεσοκυκλαδική-Υστεροκυκλαδική (2000-1100 π.Χ.): Τελειώνοντας η Πρωτοκυκλαδική περίοδος, οι Κυκλαδίτες παύουν να χρησιμοποιούν το μέχρι τότε γνωστό σχήμα των πολλών διάσπαρτων και μικρών οικισμών και μαζεύονται σε ένα ή δυο μεγαλύτερους, οι οποίοι εξελίσσονται σε πόλεις μεγάλες και οχυρωμένες, ενώ η διάταξη των σπιτιών είναι οικοδομικά συγκροτήματα, με στενά δρομάκια ενδιάμεσα. Οι πόλεις αυτές, χωρίς απαραίτητα να είναι ομοιόμορφες μεταξύ τους, έχουν μια ιδιαίτερη οικονομική ανάπτυξη, που οφείλεται στη συνεργασία με την μεγάλη οικονομική δύναμη, του πρώτου μισού της 2ης χιλιετίας στο Αιγαίο, την Μινωική Κρήτη. Όμως στα τέλη της Μεσοκυκλαδικής και τις αρχές της Υστεροκυκλαδικής περιόδου (1600-1550) ξεσπούν φυσικές καταστροφές, που ερημώνουν σημαντικές πόλεις όπως: Αγία Ειρήνη Κέας, Φυλακωπή Μήλου, Ακρωτήρι Θήρας, οι οποίες ανοικοδομούνται στην Υστεροκυκλαδική, με στοιχεία που παραπέμπουν στη μινωική αρχιτεκτονική και ζωγραφική. Σημαντικότερος οικιστικός εκπρόσωπος αυτής της εποχής αυτής είναι το Ακρωτήρι στην Θήρα.
Ακολουθεί όμως η μεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Πλέων ως κυριότερα αστικά κέντρα μένουν η Αγία Ειρήνη της Κέας και η Φυλακωπή της Μήλου. Οι οικισμοί αυτοί έχουν ένα ενιαίο και άριστα οργανωμένο πολεοδομικό σχέδιο, καθώς και υπόγειες εγκαταστάσεις αποχέτευσης. Έχουμε φτάσει στην εποχή της μυκηναϊκής εξάπλωσης, και οι Κυκλάδες δεν μένουν ανεπηρέαστες, έτσι συναντούμε αρκετές μυκηναϊκές πολιτιστικές επιδράσεις στις οχυρώσεις, στα ιερά, σε μέγαρα, στην κεραμική.
Ειδώλια
Σημαντικό κατόρθωμα των κυκλαδιτών θεωρείται η τέχνη τους, που είναι μοναδική σε αιγαίο και στον κόσμο. Μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια που ξεχωρίζουν με την αρμονία, αναλογία, σαφές περίγραμμα, απαλότητα και πλαστικότητα στις μορφές τους. Στα οποία αν και φαίνεται μια τάση φυσιοκρατικής απόδοση της μορφής, τελικά επικρατεί η αφαίρεση, έτσι τα ειδώλια ανθρώπων και ζώων αποδίδονται με τα πλέων στοιχειώδη γνωρίσματα τους. Τα περισσότερα απεικονίζουν γυμνές γυναικείες μορφές σε εγκυμοσύνη και άλλες ανδρικές μορφές. Οι λεπτομέρειες χαρασσόταν, ενώ υπάρχουν ενδείξεις γραπτής διακόσμησης. Θεωρούνται πως αφιερωνόντουσαν στις θείες δυνάμεις για προστασία.
Στην Ύστερη Χαλκοκρατία κατασκευάζονται μεγάλα πήλινα, χειροποίητα ή τροχήλατα ειδώλια, από τα ιερά των Υστεροκυκλαδικών πόλεων της Αγίας Ειρήνης και της Φυλακωπής, και μικρότερα ειδώλια τύπου Φ και Ψ, που ακολουθούν την ειδωλοπλαστική της Μυκηναϊκής Ελλάδας.
Τα ειδώλια της Πρωτοκυκλαδικής που έχουν ζωόμορφη αναπαράσταση είναι κατασκευασμένα από μάρμαρο ή πηλό και αναπαριστούν πτηνά και ζώα. Στις θρησκευτικές τελετουργίες όμως χρησιμοποιούνται αποκλειστικά πήλινα.
Πολιτισμός Βορειοανατολικού Αιγαίου
Σημαντικότεροι εκπρόσωποι αυτού του πολιτισμού εμφανίζονται τα νησιά: Σάμος, Λήμνος, Λέσβος, Χίος, όλα βρίσκονται παράλληλα με τις μικρασιατικές ακτές, ενώ οι αξιόλογοι οικισμοί που γνωρίζουμε: Πολιόχνη, θέρμη, Ηραίο βρίσκονται στην ανατολική ακτή, μαρτυρώντας συγγένεια με τις απέναντι ακτές.
Στα νησιά αυτά, με τις μικρότερες ή μεγαλύτερες καλλιεργήσιμες εκτάσεις και τα εκτεταμένα βοσκοτόπια, ευνοήθηκε η ανάπτυξη της αγροτικής οικονομίας, και αναπτύχθηκαν κατά την Πρώιμη εποχή του Χαλκού (3000-2300/2200 π.Χ.) παράλιοι, πολυάνθρωποι οχυρωμένοι οικισμοί, μερικοί από τους οποίους παρουσιάζουν ήδη από τις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. τη μορφή πρώιμων, αστικών κέντρων και βρίσκονται σε πεδινές (Θερμή Λέσβου, Μικρό Βουνί Σαμοθράκης) ήβραχώδεις χερσονήσους (Πολιόχνη Λήμνου).
Πρόκειται για λιθόκτιστους οικισμούς με οργανωμένο πολεοδομικό ιστό, συστήματα οχυρώσεων, οδικό δίκτυο, πλατείες, κοινοτικά κτίρια (Σιταποθήκη, Βουλευτήριο Πολιόχνης Λήμνου), κτίρια για τη στέγαση του συντονιστικού οργάνου της κοινότητας, κατανομή και εξειδίκευση εργασίας (εργαστήρια μεταλλοτεχνίας κ.λπ.), που συγκεντρώνουν πλούτο μέσω του εμπορίου. Σε αυτό συνετέλεσε η γειτνίαση των νησιών με τη μικρασιατική παραλία και την πλούσια σε πρώτες ύλες (μέταλλα, πολύτιμοι λίθοι) και τεχνογνωσία (ορείχαλκος, κεραμικός τροχός) ενδοχώρα της, καθώς και η θέση τους πάνω στους θαλάσσιους δρόμους από τον Εύξεινο Πόντο προς το νότιο Αιγαίο, που ευνόησε την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας, του εμπορίου και της βιοτεχνίας. Εκτός από τους πλούσιους παράκτιους οικισμούς, στην εύφορη ενδοχώρα των νησιών, έχουμε μικρότερες εγκαταστάσεις, μα και μεμονωμένες αγροικίες.
Από τα μέσα της 3ης χιλιετίας π.Χ. μερικοί από τους σημαντικότερους νησιωτικούς οικισμούς εγκαταλείπονται για λόγους που ακόμη δεν είμαστε σίγουροι. Όσοι απομένουν θα γνωρίσουν οικονομική ακμή στην διάρκεια της Μέσης Χαλκοκρατίας, μια εποχή για την οποία τα αρχαιολογικά κατάλοιπα είναι μέχρι στιγμής περιορισμένα.
Κυριότερα χαρακτηριστικά αυτού του πολιτισμού, είναι είναι η ανάπτυξη των πρώτων στον αιγαιακό χώρο οικισμών με πρώτο αστικό χαρακτήρα, και η ανάπτυξη και διάδοση της μεταλλουργίας του μπρούντζου στο κεντρικό και νότιο Αιγαίο.
Από τις αρχές της Πρώιμης Χαλκοκρατίας (3η χιλιετία π.Χ.) οι οικονομικά ισχυροί οικισμοί του βόρειου και του ανατολικού Αιγαίου οροθετούνται, από την πλευρά κυρίως της στεριάς, με περιβόλους λίθινους, που έχουν χαρακτήρα αναθηματικό, αντιπλημμυρικό, οχυρωματικό.
Η ύπαρξη πολεοδομικού σχεδιασμού χαρακτηρίζει τους νησιωτικούς οικισμούς του βόρειου Αιγαίου κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία (Πολιόχνη,Θερμή, Ηραίο) και μας επιτρέπει να τις χαρακτηρίσουμε ως πρώτο αστικά κέντρα. Προϋποθέσεις για αυτόν το χαρακτηρισμό είναι: έκταση, πολεοδομική διάταξη, κοινοτικά κτίσματα, οχύρωση, ύπαρξη πλακόστρωτων δρόμων, ιδιαίτερα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά ακάλυπτων χώρων, για την εξυπηρέτηση κοινόχρηστων λειτουργιών.
Μινωικός πολιτισμός
Ο πολιτισμός της Εποχής του Χαλκού που αναπτύχθηκε στην Κρήτη, πήρε το όνομά του από τον μυθικό βασιλιά της Κνωσού Μίνωα. Η αυτονομία της Κρήτης σε πρώτες ύλες, ποικιλία πετρωμάτων και ορυκτών και σε συνδυασμό με την ευνοϊκή γεωγραφική της θέση, συνετέλεσαν στην πολιτιστική ανάπτυξη και ακμή.
Προ ανακτορική περίοδος
Οι πρωιμότερες φάσεις του μινωικού πολιτισμού ανάγονται στην Πρωτομινωική περίοδο (3000-2000 π.Χ.), όπου κατοικούνται πολλές νέες θέσεις στο σύνολο σχεδόν του νησιού, και τις νεολιθικές κοινότητες τις διαδέχονται οικισμοί στο προστάδιο της πόλης, παράλληλα αρχίζουν να ακμάζουν οι τέχνες: λιθοτεχνία, σφραγιδογλυφία, μεταλλοτεχνία, γραπτή κεραμική, ενώ χτίζονται και οι πρώτοι μνημειώδεις τάφοι, που χρησιμοποιούνται από μεγάλες οικογένειες ή κοινότητες. Οι οικισμοί είναι ατείχιστοι, χαρακτηριστικό της μινωικής Κρήτης, ενώ δεν έχουμε ενδείξεις κάποιου κεντρικού συστήματος διοίκησης, άρα, οι διάφοροι οικισμοί φαίνεται ότι αντιπροσωπεύουν αυτόνομες οντότητες. Παλαιοανακτορική περίοδος: Στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ., σημειώνονται θεμελιώδεις αλλαγές στη μινωική κοινωνία, που επηρεάζουν βαθύτατα τους πολιτισμούς του Αιγαίου. Γύρω στο 2000-1900 π.Χ. ανεγείρονται τα πρώτα ανάκτορα στην Κνωσό, τη Φαιστό, τα Μάλια και τη Ζάκρο. Είναι πολυσύνθετα οικοδομήματα, με διαμερίσματα, αίθουσες υποδοχής και θεάματος, με εργαστήρια για κατασκευή κομψοτεχνημάτων για τα ανάκτορα και τεράστιες αποθήκες δημητριακών, που αντικατοπτρίζουν την ύπαρξη στην Κρήτη αυστηρής κοινωνικής διαστρωμάτωσης και καλά οργανωμένης διοικητικής δομής. Οι τέχνες αναπτύσσονται προσαρμοσμένες στις τοπικές παραδόσεις και την αισθητική των Μινωιτών ηγεμόνων, αποκτώντας ένα εντελώς διακριτό δικό τους πολιτιστικό ιδίωμα σε αρχιτεκτονική, χρυσοχοΐα, γλυπτική. Η οικονομία και το εμπόριο απλώνεται στην μεσόγειο και ελέγχεται από τα ανάκτορα που είχαν υπό την εποπτεία τους, την βιομηχανική και αγροτική παραγωγή.
Αυτή την περίοδο εμφανίζεται η μεγάλη ζωγραφική στην Κρήτη με τη μορφή των τοιχογραφιών. Αρκετές λεπτομέρειες υποδεικνύουν την Αίγυπτο ως πηγή έμπνευσης, αν και η τεχνική όσο και η αισθητική της μινωικής ζωγραφικής έχουν ένα εντελώς διακριτό χαρακτήρα. Μινωική επινόηση του 17 αι. π.Χ θεωρείται η τεχνική της νωπογραφίας. Με την ίδρυση των ανακτόρων υπάρχει μεγαλύτερη ομοιογένεια πολιτισμού με συγκεντρωτική οργάνωση και ισχυρή εξουσία, ως πρώτη κοινωνική ιεραρχία. Παράλληλα αναπτύσσεται η γραφή, πρώτα με ιδεογράμματα και αργότερα με το γραμμικό σύστημα Α, για το γραφειοκρατικό έλεγχο της παραγωγής. Γύρω στο 1700 π.Χ., τα μινωικά ανάκτορα καταστρέφονται από σεισμούς και γρήγορα ανακατασκευάζονται με ακόμη πιο μνημειώδη τρόπο.
Νεοανακτορική περίοδος: Μετά την καταστροφή έχουμε τη μέγιστη ακμή του μινωικού πολιτισμού, τα ανάκτορα ξαναχτίζονται, ο πληθυσμός αυξάνεται και έχουμε μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα γύρω από τα ανάκτορα και παραλιακές πόλεις. Στο εσωτερικό του νησιού χτίζονται μεγάλες αγροικίες, που επέχουν θέση περιφερειακών κέντρων συλλογής της αγροτικής παραγωγής και αναδιανομής αγαθών ή ως διαμονή μελών της άρχουσας τάξης. Η μινωική τέχνη φτάνει στο απόγειο της ακμής της: νωπογραφίες με έντονα χρώματα κοσμούν τα ανάκτορα και άλλα σημαντικά οικοδομήματα, ενώ στους χώρους λατρείας και ταφής γίνεται συστηματική χρήση αντικειμένων από μέταλλα, ημιπολύτιμους λίθους, φαγεντιανή, ελεφαντόδοντο.
Την περίοδο αυτή, η Κρήτη ασκεί έντονη πολιτική – πολιτιστική επιρροή σε όλο το Αιγαίο. Οι κυκλαδικοί οικισμοί του 16ου και 15ου αι. π.Χ. έχουν έντονα μινωικά χαρακτηριστικά. Η μινωική κυριαρχία ωστόσο, σταμάτα βίαια γύρω στο 1500 π.Χ., όταν καταστράφηκαν σχεδόν ταυτόχρονα από σεισμούς τα περισσότερα ανάκτορα και πόλεις της Κρήτης, χωρίς ποτέ να μπορέσουν να ανακάμψουν πραγματικά. Η κατάρρευση του μινωικού ανακτορικού συστήματος αποτελεί ένα εξαιρετικά σύνθετο φαινόμενο για το οποίο πιθανότατα ευθύνονται περισσότεροι από ένας παράγοντας. Στην ηπειρωτική Ελλάδα, αναπτύσσεται την ίδια περίοδο ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός, ο οποίος υιοθετεί όλες σχεδόν τις κατακτήσεις της μινωικής τέχνης.
Μυκηναϊκός πολιτισμός
Αναπτύχθηκε την Ύστερη Εποχή Χαλκού 1.600 – 1.100π.Χ. πήρε την ονομασία από το σπουδαιότερο κέντρο του τις Μυκήνες και επεκτάθηκε σε νησιά και παραθαλάσσιες θέσεις. Οι ηγεμόνες των μυκηναϊκών κέντρων αποκτούν δύναμή μέσω των πολέμων και του εμπορίου και δημιουργούν δίκτυα επαφών και διακίνησης προϊόντων, στα οποία συμμετείχαν οι περισσότερες περιοχές της Πελοποννήσου, αλλά και περιοχές της κεντρικής Ελλάδας.
Πρώιμη Μυκηναϊκή περίοδος – τα τείχη
Στις Μυκήνες και στα άλλα κέντρα του Μυκηναϊκού Πολιτισμού έχουν βρεθεί ανάκτορα με υπέροχες τοιχογραφίες. Χτισμένα σε υψώματα με απόκρημνα βράχια, ώστε να γίνονται σχεδόν άπαρτα από εχθρούς. Κατά το 1350 π.Χ. (Μυκήνες) ιδρύεται η ακρόπολη, ενώ στην δεύτερη περίοδο 1250 π.Χ. κατασκευάζονται μνημειώδη έργα όπως η πύλη των λεόντων. Αργότερα το 1200 π.Χ. πλαταίνει η ανάβρα και θα προστεθεί υπόγεια κρήνη κάτι που συναντούμε ταυτόχρονα σε όλες τις μυκηναϊκές ακροπόλεις, ενώ έχουμε κατασκευή αψιδωτών αποθηκών, δηλαδή την εποχή αυτή, οι κάτοικοι ενδιαφέρονται να ενισχύσουν την άμυνα τους, εξασφαλίζοντας νερό και τρόφιμα.
Επίσημα διαμερίσματα: Βρίσκονται στο νότιο τμήμα του ανακτόρου. Αποτελούνται από το μέγαρο μια μεγάλη αυλή, τον ξενώνα και βοηθητικό χώρο, φτάνεις σε αυτά διασχίζοντας ένα μεγαλειώδες κλιμακοστάσιο. Το μέγαρο είναι ένα επιβλητικό κτίριο με τοιχογραφίες στους τοίχους και πλακοστρωμένο με γυψόλιθους με πολύχρωμα σχέδια. Στο κυρίως μέγαρο υπάρχει η εστία και ο θρόνος του άνακτα. Το μέγαρο βλέπει σε μια κεντρική αυλή προς την πλευρά με την ωραιότερη θέα. Τα ιδιωτικά διαμερίσματα είναι στην κορυφή του λόφου βόρεια του ανακτόρου, ενώ το “εργαστήρι των Καλλιτεχνών” είναι σε άμεση γειτνίαση με τα ανάκτορα.
Ταφές : Οι νεκροί θάβονται με ενδύματα ραμμένα με χρυσά ελάσματα σε ευρύχωρους τάφους με επιτύμβια στήλη. Τα κτερίσματα περιελάμβαναν πολυτελή αντικείμενα από Κρήτη και τις Κυκλάδες καθώς και όπλα, μετάλλινα σκεύη και αγγεία εντόπιας παραγωγής.16 Το ενδιαφέρον για τη μεταθανάτια φήμη (των πλουσίων) ήταν τέτοιο, που οδήγησε στη γένεση ενός από τους χαρακτηριστικότερους τύπους της μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής, του θολωτού τάφου. Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός αν και στην πρώτη φάση του επηρεάστηκε από τη Μινωική Κρήτη, σταδιακά αποκτά τη δική του φυσιογνωμία.
Ύστερη Μυκηναϊκή Περίοδος : Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός φτάνει στο απόγειό του τον 14ο και 13ο αι. π.Χ., περίοδος που ακμάζουν τα ανάκτορα: Τίρυνθας, Μυκηνών, Θήβας, Πύλου, κ.α. Σαφώς μεταγενέστερα και με σημαντικές διαφορές από των μινωικών, είχαν όμως παρόμοια λειτουργία, δηλαδή ήταν κέντρα διοίκησης, είχαν αποθήκες για το αγροτικό πλεόνασμα, για τα εισαγόμενα προϊόντα, εργαστήρια παραγωγής πολυτελών αντικειμένων και αίθουσες τελετών και χώρους λατρείας. Στοιχεία που δανείστηκαν από τους Μινωίτες μετά την κατάκτηση της Κνωσού στο 1450 π.Χ. Πινακίδες : Στις ανασκαφές των μυκηναϊκών κέντρων βρέθηκαν πήλινες πινακίδες, οι οποίες φέρουν τα σύμβολα μίας πολύπλοκης γραφής. Η γραφή αυτή ονομάστηκε Γραμμική Β, επειδή τα σύμβολα της προέρχονται από τα σύμβολα της Γραμμικής Α, της Μινωικής Κρήτης.18 όπως και η θρησκευτική εικονογραφία (μέσω των τοιχογραφιών, της σφραγιδογλυφίας και της ειδωλοπλαστικής). Μεγάλη η ιστορική σημασία των πινακίδων, γιατί με αυτές μαρτυρείται η συνεχεία της γλώσσας μας από το 13ο αι. και μετά.
Τέχνη : Η τέχνη των μυκηναίων τουλάχιστον κατά διάρκεια των δύο πρώτων αιώνων της Ύστερης Εποχής του Χαλκού παρέμεινε σχεδόν αποκλειστικό προνόμιο της αριστοκρατίας και αφορούσε κυρίως παραγωγή αντικειμένων πολυτελείας που εξυπηρετούσαν την ανάγκη των ευγενών για νεκρική χλιδή. Στην τέχνη τους όμως υιοθέτησαν και προσάρμοσαν στη δική τους αισθητική, τις σύνθετες τεχνικές των Μινωιτών, δημιουργώντας μια δική τους τεχνοτροπία, πιο αυστηρή και άκαμπτη από αυτή των Κρητών, σχεδόν σε όλους τους τομείς όπως: μεταλλοτεχνία, ζωγραφική, ελεφαντουργία, κοσμηματοπωλεία, σφραγιδογλυφία, κ.α.
Τεχνολογία: Την περίοδο αυτή αναπτύσσεται η τεχνολογία, αυτό το μαρτυρά η κατασκευή λιθόστρωτων δρόμων, φραγμάτων για τη συλλογή νερού, λίθινων γεφυριών πάνω από ποταμούς και βεβαίως το έργο της αποξήρανσης της λίμνης Κωπαΐδος και η κατασκευή τον 13ο αι. π.Χ. ισχυρών οχυρώσεων (που ονομάστηκαν κυκλώπειες), που προστάτευαν τις μυκηναϊκές ακροπόλεις με πολύπλοκα συστήματα εισόδων, αψιδωτούς διαδρόμους και υπόγειες προσβάσεις σε πηγές νερού, όπως έχουμε προαναφέρει. Ίσως το τέλος της Ύστερης Εποχής του Χαλκού ήταν μια ταραγμένη περίοδος για το Αιγαίο.
Οι εξελίξεις από το 14ο -13ο αι. π.Χ. άλλαξαν προς το καλύτερο την ηπειρωτική Ελλάδα, η πολιτική οργάνωση έγινε πιο συντεταγμένη, τα ανάκτορα από τη Μεσσηνία έως την Θεσσαλία εξασφαλίζουν τον έλεγχο της αγροτικής παραγωγής, την άνευ εμποδίων διακίνηση μετάλλων και βεβαίως την απαραίτητη κοινή σταθερότητα. Η μυκηναϊκή τέχνη γνωρίζει άνθιση φτιάχνοντας αριστουργήματα στη ζωγραφική, τη μεταλλοτεχνία, την ελεφαντουργία, την κοσμηματοπωλεία κ.λ.π., και γίνεται προσβάσιμη σε μεγάλα κοινωνικά στρώματα. Το εμπόριο αναπτύχθηκε εντυπωσιακά και τα προϊόντα τους: λάδι, κρασί, αρώματα, απλώνονται στην ανατολική Μεσόγειο και την νότια Ιταλία. Οι εκτεταμένες καταστροφές που σημειώθηκαν σε όλα τα μυκηναϊκά ανάκτορα γύρω στο 1200 π.Χ. καθώς και σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο, οδήγησαν στην παρακμή τον μυκηναϊκό πολιτισμό, με αποτέλεσμα τα σημαντικότερα επιτεύγματα, όπως η γραφή και η ζωγραφική, να εγκαταλειφθούν για να ανακαλυφθούν ξανά μόλις τον 8ο αι. π.Χ.
Κυκλάδες, νησιά βορειοανατολικού αιγαίου, Κρήτη και Πελοπόννησος, δημιούργησαν πολιτισμούς που αλληλοεπηρεάζονται, συγκρούονται και αλληλοσυμπληρώνονται, άλλοτε αρμονικά, άλλοτε βίαια, είτε από φυσικές, είτε από ανθρώπινες παρεμβάσεις. Η κληρονομιά τους όμως είναι τεράστια και αποτελεί προσφορά όχι μόνο στην Ελλάδα, άλλα και σε όλη την ανθρωπότητα
Βιβλιογραφία
• Π.ΠΕΤΡΙΔΗΣ κ.α, Αρχαιολογία στον Ελληνικό Χώρο.
• ΚΟΣΜΑΣ ΤΟΥΛΟΥΜΗΣ, ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ – μια εισαγωγή στην Προϊστορική Αρχαιολογία.
• Ν.Μπούτας, Χ.Σαραφοπούλου, ΕΛΛΑΔΑ, η ιστορία, ο πολιτισμός, το σύγχρονο κράτος.
