Φιλοποίμην ο Μεγαλοπολίτης – Ο έσχατος των Ελλήνων 253 πχ – 183 πχ

Ο Φιλοποίμην, ο επονομαζόμενος και «έσχατος των Ελλήνων»(1), γεννήθηκε το 253 π. Χ. στην Μεγαλόπολη, ήταν γιος του Κραύγιδος αλλά επειδή έμεινε ορφανός σε νεαρή ηλικία και μεγάλωσε από ένα φίλο του πατέρα του, τον Κλέανδρο. Από νωρίς έδειξε κλίση προς την πολεμική τέχνη και ήδη από την εφηβεία του λάμβανε μέρος σε μικρές επιδρομές πολεμιστών της Μεγαλόπολης εναντίον άλλων πόλεων. Ακολούθησε την σωματική άσκηση ως στάση ζωής που ερχόταν σε αντίθεση με τον πολυτελή και τριφυλό βίο των συμπατριωτών του εκείνη την εποχή. Όταν δεν ησκείτο στα όπλα εργαζόταν επίπονα στο κτήμα του όπως ένας απλός εργάτης, ζώντας λιτά. Με τα έσοδα από το κτήμα του αγόραζε κυρίως όπλα και άλογα, ενώ στον ελεύθερο χρόνο του μελετούσε συγγράμματα Ελλήνων φιλοσόφων, αλλά και τα Ομηρικά έπη. Διάβαζε επίσης συγγράμματα για την στρατηγική (όπως τα «Τακτικά» του Ευαγγέλου), αλλά δεν περιοριζόταν μόνο στην θεωρία, αλλά εξέταζε και

Ο Φιλοποίμην από νωρίς ασχολήθηκε με τα δημόσια πράγματα συμμετέχοντας σε δημόσιες ομιλίες και συγκεντρώσεις, ενώ καθημερινά συναναστρεφόταν με φίλους και συμπολίτες του στην αγορά. Η εποχή κατά την οποία ανδρώθηκε ο Φιλοποίμην ήταν εποχή παρακμής για τον Κλασσική Ελλάδα. Το μοντέλο της πόλης κράτους έτεινε να εγκαταλειφθεί καθώς δεν εξυπηρετούσε τις ανάγκες της εποχής. Οι δύο μεγάλοι συνασπισμοί πόλεων ήταν η Αιτωλική και η Αχαϊκή συμπολιτεία, ενώ μεγάλη στρατιωτική και πολιτική δύναμη είχε και η Μακεδονία. Η υπερδύναμη της εποχής ήταν φυσικά η ανερχόμενη Ρώμη που βρίσκοντας συνεχώς αφορμές ακολουθούσε μια όλο και περισσότερο παρεμβατική πολιτική στον Ελλαδικό χώρο.

Στα μισά του 3ου αιώνα π.χ. χάρις τις μεταρρυθμίσεις του Βασιλιά Κλεομένη Γ΄, η Σπάρτη ανέκαμψε στρατιωτικά και πολιτικά, απειλώντας την κυριαρχία της Αχαϊκής Συμπολιτείας στην Νότια Πελοπόννησο μετά τις αποσκιρτήσεις πολλών πόλεων της Αρκαδίας. Το 222 π. Χ. ο Κλεομένης σε μια αιφνιδιαστική επίθεση του κατά της Μεγαλόπολης εισχώρησε και κατέλαβε την αγορά της. Οι κάτοικοι της κατάφεραν να διαφύγουν, ενώ ο Φιλοποίμην μαζί με λίγους ακόμη πολέμησε κατά τον εισβολέων στο κέντρο της πόλης και αποχώρησε μόνο όταν ο ίδιος πληγώθηκε και σκοτώθηκε το άλογο του.

Χάρις στην μάχη αυτή, οι κάτοικοι της πόλης βρήκαν ευκαιρία να ξεφύγουν από μια πιθανή αιχμαλωσία καταφεύγοντας στην Μεσσηνία. Ο Κλεομένης έστειλε πρεσβευτές καλώντας τους πρόσφυγες να επιστρέψουν στις εστίες τους υποσχόμενος ότι δεν θα τους πειράξει, αλλά ο Φιλοποίμην έπεισε τους συμπατριώτες του να μην επιστρέψουν γιατί κάτι τέτοιο θα τους καθιστούσε αιχμαλώτους του Κλεομένη. Τελικώς λόγω της άρνησης των Μεγαλοπολιτών να επιστρέψουν, ο Κλεομένης αποχώρησε άπρακτος καταστρέφοντας όμως μεγάλο τμήμα της πόλης. Η ανερχόμενη δύναμη της Σπάρτης είχε προσελκύσει πολλές πόλεις της Αρκαδίας που αποχωρούσαν από την Αχαϊκή Συμπολιτεία και συμμαχούσαν με τον Κλεομένη.

Για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο του Κλεομένη, οι Αχαιοί απευθύνθηκαν στον ισχυρό Βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονο Γ΄ Δώσωνα, ο οποίος συγκέντρωσε μια μεγάλη στρατιά αποτελούμενη από 30.000 οπλίτες και εισέβαλε στην Λακωνική ακολουθούμενος από τους Αχαιούς συμμάχους του. Ο Κλεομένης αντιλαμβανόμενος την κρισιμότητα της κατάστασης απελευθέρωσε όλους τους είλωτες δίνοντας τους δικαιώματα πολίτη, κατάφερε βιαστικά να συγκεντρώσει 1.000 μισθοφόρους και τελικά παρέταξε μια στρατιά 20.000 ανδρών. Ακολούθησε η μάχη της Σελλασίας, μια από της σημαντικότερες του ύστερου Αρχαίου Ελληνισμού, κατά την οποία αρχικώς οι Σπαρτιάτες αιφνιδίασαν τους αντιπάλους τους με μια ισχυρή επίθεση στο κέντρο της παράταξης με αρχηγούς τον Ευκλείδα και τον ίδιο τον βασιλιά Κλεομένη. Στην κρίσιμη στιγμή που διαφαινόταν μια πιθανή νίκη των Σπαρτιάτων, το ιππικό των Αχαιών επιτέθηκε με σφοδρότητα στο δεξιό των αντιπάλων τους χάρις την ηγεσία του Φιλοποίμενος. Η επίθεση αυτή συνέτριψε το δεξιό άκρο των Σπαρτιατών που σταδιακά ξεκίνησαν να υποχωρούν. Η υποχώρηση εξελίχθηκε σε φυγή κατά την οποία σκοτώθηκαν ο Κλεομένης και ο Ευκλείδας. Η στρατιωτική δύναμη της Σπάρτης εκμηδενίστηκε για να μην ανακάμψει ποτέ ξανά. Ο Αντίγονος επέβαλλε την ειρήνη στην περιοχή αποκαθιστώντας την επιρροή των Αχαιών.

Μετά την μάχη της Σελλασίας ακολούθησε μια δεκαετία χωρίς στρατιωτικές εξελίξεις στην περιοχή. Κατά την περίοδο αυτή ο Φιλοποίμην ταξίδεψε στην Κρήτη όπου πολέμησε ως μισθοφόρος στους πολέμους μεταξύ των πόλεων του νησιού. Στις μάχες αυτές, ο Φιλοποίμην απέκτησε πολύτιμη εμπειρία, ενώ έμαθε τα πολεμικά τεχνάσματα στην πράξη. Επιστρέφοντας στην Πελοπόννησο είχε εδραιωθεί ήδη η φήμη του σε σημείο να οριστεί αρχηγός του ιππικού (ίππαρχος) της Αχαϊκής συμπολιτείας. Την εποχή εκείνη οι πολεμιστές ήταν υποχρεωμένοι να κομίζουν οι ίδιοι τα όπλα τους και τον εξοπλισμό τους. Έτσι και οι ιππείς όφειλαν να συντηρούν εξ ιδίον τα άλογα τους. Για τον λόγο αυτό οι ιππείς ήταν όλοι από εύπορες οικογένειες που χάρις την επιρροή τους, απέφευγαν την στράτευση είτε έστελναν αντικαταστάτες, ενώ οι ίδιοι ήταν εντελώς άπειροι και ακατάλληλοι. Ο Φιλοποίμην δεν ανέχτηκε τίποτε από όλα αυτά, επέβαλλε την κανονική στράτευση όλων των ιππέων, κατέβαλλε προσπάθειες ώστε να συντηρούνται σωστά τα πολεμικά άλογα, ενώ ο ίδιος με συνεχείς περιοδείες του στις πόλεις του κοινού παρακινούσε τους νέους να φιλοτιμηθούν και να στρατευθούν για την ελευθερία της πατρίδας τους. Εκτός αυτών, ο Φιλοποίμην καθιέρωσε να γίνονται συνεχώς ασκήσεις, συνοδείες και αγώνες μεταξύ των ιππέων, ώστε να διατηρούνται σε εγρήγορση, ενώ τους δίδαξε ελιγμούς κατά ιππέα και κατά ουλαμό. Όλη αυτή η εργώδης προσπάθεια απέδωσε σύντομα καρπούς, ώστε η Αχαϊκή Συμπολιτεία αναγνωρίζοντας την προσφορά του τον εξέλεξε στρατηγό.

Το 209 π.Χ. η Αιτωλική Συμπολιτεία με σύμμαχους από τις πόλεις της Ηλείας χωρίς αφορμή διεξήγαγαν μια άγρια επιδρομή στα εδάφη των Αχαιών λεηλατώντας και καταστρέφοντας πόλεις και αγρούς. Ακολούθησε η μάχη στον Λαρισό ποταμό (2), κατά την οποία ηττήθηκαν κατά κράτος οι επιδρομείς. Στην μάχη αυτή έμεινε ξακουστή η προσωπική μονομαχία του Φιλοποίμενος με τον ίππαρχο των Αιτωλών Δαμόφαντο, κατά την οποία ο Φιλοποίμην σκότωσε τον αντίπαλο του και σκόρπισε φόβο στις τάξεις των Αιτωλών. Μετά την σημαντική αυτή νίκη ο Φιλοποίμην καθιερώθηκε στην συνείδηση όλων ως ο κορυφαίος στρατηγός της εποχής του. Αυτός επιδόθηκε στην οργάνωση του πεζικού των Αχαιών, τους οποίους εξόπλισε με σάρισες και μεγάλες ασπίδες και τους δίδαξε τα προτερήματα της οργανωμένης φάλαγγας και των ελιγμών της.

Ακολούθησε το 209 π. Χ. ένας νέος πόλεμος κατά της Σπάρτης που είχε ως ηγέτη τον τύραννο Μαχανίδα. Συγκεκριμένα όταν οι Σπαρτιάτες εισέβαλαν στην Μαντίνεια, ο Φιλοποίμην οδήγησε όλο τον στρατό των Αχαιών εναντίον τους. Στην Μαντίνεια έγινε μια μεγάλη μάχη καθώς και οι δύο στρατοί είχαν χιλιάδες μισθοφόρους στις τάξεις τους. Αρχικώς νικούσαν οι Σπαρτιάτες, αλλά έκαναν το μοιραίο λάθος οι ιππείς με επικεφαλής τον Μαχανίδα να αποσπαστούν από τους οπλίτες. Τότε ο Φιλοποίμην με την φάλαγγα του που είχε μείνει ανέπαφη επιτέθηκε εναντίον των Σπαρτιατών που πίστευαν ότι νικούσαν και ήταν απροετοίμαστοι και σκότωσε σχεδόν 4.000 οπλίτες τους. Ο Μαχανίδας βλέποντας την σφαγή προσπάθησε να ξεφύγει αλλά ο Φιλοποίμην τον κυνήγησε χωρίς έλεος και τον σκότωσε με έναν περιπετειώδη τρόπο (3).  Μετά την Μαντίνεια ο Φιλοποίμην έφτασε στο απόγειο της δόξας του, καθώς η φήμη του ήταν πλέον πανελλήνια. Είχε αυξήσει τόσο τις προσδοκίες των Ελλήνων, ώστε στα Νέμεια εντελώς συμπτωματικά μπήκε στο στάδιο ακολουθούμενος από τους νέους που είχε γυμνάσει στα πολεμικά, όταν συμπτωματικά ο κιθαρωδός Πυλάδης τραγουδούσε τον στίχο «δίνω στους Έλληνες το ένδοξο και μεγάλο στολίδι της ελευθερίας». Όλοι οι παρόντες γύρισαν και κοίταξαν τον εισερχόμενο και χειροκρότησαν με χαρά, καθώς ήλπιζαν πως ο Φιλοποίμην θα τους επανέφερε στο παλαιό ένδοξο φρόνημα και θα αναζωογονούσε .

Η συνέχεια όμως έμελλε να διαψεύσει τις ελπίδες τους. Το πρώτο λάθος του Φιλοποίμενος έγινε όταν το 199 π.Χ. δεν εξελέγη στρατηγός των Αχαιών επειδή επικράτησαν οι πολιτικοί του αντίπαλοι, και ταξίδεψε στην Κρήτη κατά παράκληση των Γορτυνίων που τον ζήτησαν για στρατηγό. Για την απόφαση του αυτή να αποχωρήσει από την πατρίδα του σε μια τόσο κρίσιμη περίοδο, κατηγορήθηκε έντονα από τους συμπολίτες του, σε σημείο να συζητηθεί η πιθανότητα μέχρι και να τον αποκηρύξουν. Ο Φιλοποίμην οργίστηκε και στράφηκε φανερά εναντίον της Μεγαλόπολης στο «κοινό» των Αχαιών με αποτέλεσμα να παραμεριστεί εντελώς από τους συμπολίτες του. Επιστρέφοντας από την Κρήτη το 193 π.Χ., ο Φιλοποίμην βρήκε μια εντελώς διαφορετική κατάσταση από αυτή που είχε αφήσει: ο Φίλιππος ο Ε΄ είχε συντριβεί στην μάχη στις Κυνός Κεφαλές από τον Ρωμαίο Τίτο Φλαμινίνο, ενώ στην Σπάρτη είχε επικρατήσει ο τύραννος Νάβις ο οποίος είχε πρόσκαιρα αναβιώση την Σπαρτιατική ισχύ και βρισκόταν σε πόλεμο με τους Αχαιούς.

Οι Αχαιοί εξέλεξαν εκ νέου τον Φιλοποίμενα για στρατηγό τους για να τους οδηγήσει κατά του Νάβι. Αυτός αρχικά έκανε ένα μεγάλο λάθος: παρακίνησε τους Αχαιούς να ναυπηγήσουν στόλο και να ναυμαχήσουν με τους Σπαρτιάτες. Οι Αχαιοί ηττήθηκαν, ενώ και ο ίδιος ταπεινώθηκε καθώς χρησιμοποίησε ένα παλαιό πλοίο, το οποίο έμπαζε νερά και από το οποίο κινδύνεψαν πολλοί πολίτες. Μετά την προσωρινή νίκη του, ο Νάβις πίστεψε πως είχε συντρίψει τους Αχαιούς και πολιόρκησε το Γύθειο. Ο Φιλοποίμην οδήγησε τους Αχαιούς σε μια νυχτερινή έφοδο εναντίον του Σπαρτιατικού στρατοπέδου, σκοτώνοντας πολλούς, ενώ έκαψε τις σκηνές τους και το στρατόπεδο τους. Λίγες μέρες μετά, ο στρατός των Αχαιών έπεσε σε ενέδρα του Νάβι, όμως ο Φιλοποίμην και πάλι αντέδρασε μεθοδικά και ψύχραιμα. Χάρις τις διαταγές του, ο στρατός του βγήκε από την μειονεκτική θέση και επιτιθέμενος συνέτριψε τον Νάβι, του οποίου ο στρατός διαλύθηκε. Την νύχτα που ακολούθησε, ο Φιλοποίμην με ενέδρες στην περιοχή αιχμαλώτισε και σκότωσε πολλούς Σπαρτιάτες που προσπαθούσαν να σωθούν οπισθοχωρώντας. Το επιστέγασμα της επιτυχίας του αυτής ήταν η πραγματοποίηση της μεγάλης του επιθυμίας: βαδίζοτας με τον στρατό του κατά της Σπάρτης που βρισκόταν σε αναταραχή λόγω της δολοφονίας του Νάβι από τους Αιτωλούς(4), έπεισε -με δυσκολία- τους πολίτες της να ενταχθούν στην Αχαϊκή Συμπολιτεία.

Σύντομα όμως οι Σπαρτιάτες αποσκίρτησαν από την Αχαϊκή Συμπολιτεία και ο στρατηγός των Αχαιών Διοφάνης αποφάσισε να εκστρατεύσει εναντίον τους. Ο Φιλοποίμην που τότε ήταν απλός ιδιώτης καθώς δεν είχε εκλεγεί στρατηγός, προσπάθησε να ματαιώσει την εκστρατεία αυτή, ώστε να μην δοθεί νέα αφορμή στους Ρωμαίους να επέμβουν στη περιοχή. Έτσι, ως ιδιώτης εισήλθε στην Σπάρτη και με επαφές που έκανε με τους άρχοντες της πόλης κατάφερε η Σπάρτη να επιστρέψει στην Συμπολιτεία. Οι Σπαρτιάτες όμως αποσκίρτησαν εκ νέου, εξοργίζοντας τον Φιλοποίμενα, ο οποίος στην πέμπτη στρατηγία του εισέβαλε στην Σπάρτη, κατέλαβε την πόλη και θανάτωσε 80 Σπαρτιάτες από αυτούς που υποκινούσαν τις ταραχές. Γκρέμισε τα τείχη της άλλοτε ένδοξης πόλης και μοίρασε τα εδάφη της περιοχής σε Μεγαλοπολίτες. Άφησε μόνο 3.000 Σπαρτιάτες στην πόλη στους οποίους απαγόρευσε να ζουν με τους πατροπαράδοτους νόμους του Λυκούργου και τους υπόλοιπους τους μετέφερε στην Αχαΐα για να τους εγκαταστήσει μόνιμα εκεί. Επειδή αυτοί αρνήθηκαν μια τόσο σκληρή μοίρα μακριά από την πατρίδα τους, ο Φιλοποίμην σε ακόμη μια ανόσια πράξη, τους πούλησε ως δούλους και με τα έσοδα κατασκεύασε μια στοά στην Μεγαλόπολη.

Οι εναπομείναντες Σπαρτιάτες αποτάνθηκαν στην Ρώμη ζητώντας βοήθεια κατά των Αχαιών, ενώ επανέφεραν εκ νέου την Σπαρτιατική παραδοσιακή αγωγή του Λυκούργου – αν και πλέον αυτό λίγη σημασία είχε αφού η πόλη είχε σχεδόν καταστραφεί και ξεκληριστεί από πληθυσμό. Η κλήση των Σπαρτιατών και η παρουσία του Αντίοχου του Γ΄ στην Αιτωλία με 10.000 στρατιώτες, επέτρεψαν στην Ρώμη να επεμβαίνει στην περιοχή με μεγαλύτερη αποφασιστικότητα. Ο Φιλοποίμην έβλεπε την στρατιωτική υπεροχή των Ρωμαίων, πάσχιζε όμως να κρατήσει τα προσχήματα και την ανεξαρτησία του «κοινού» των Αχαιών. Τηρούσε περήφανη στάση έναντι των απαιτήσεων των Ρωμαίων ενώ πολύ συχνά ερχόταν σε σύγκρουση με τους πολιτικούς της φιλορωμαϊκής μερίδας των Αχαιών.

Ο Φιλοποίμην προσπαθούσε συνεχώς να παρακινεί τους Αχαιούς υπέρ της ελευθερίας και κατά της επέμβασης των Ρωμαίων στα εσωτερικά τους. Σε κάποια περίσταση, ο Αρίσταινος ο Μεγαλοπολίτης, πολιτικός με μεγάλη επιρροή στους Αχαιούς, παρακινούσε τους συμπολίτες του να μην εναντιώνονται στους Ρωμαίους. Τότε ο Φιλοποίμην ξέσπασε και διακόπτοντας τον λόγο του είπε: » Άνθρωπε γιατί βιάζεσαι να δεις την μοιραία μέρα της Ελλάδας;»

Το 183 π. Χ. ο Φιλοποίμην στην ηλικία των εβδομήντα ετών εξελέγη για όγδοη φορά στρατηγός των Αχαιών σε μια συγκυρία που έδινε ελπίδες ότι δεν θα χρειαζόταν να εκστρατεύσει και να αναλάβει πολεμικούς κινδύνους. Αυτό όμως δεν συνέβη. Στην Μεσσήνη ξεκίνησε μια εξέγερση από τον Μεσσήνιο Δεινοκράτη, ο οποίος παρακίνησε τους συμπολίτες του να στασιάσουν εναντίον της Αχαϊκής Συμπολιτείας και να επιτεθούν εναντίον της Κολωνίδας. Ο Φιλοποίμην, παρά το γεγονός ότι βρισκόταν στο Άργος άρρωστος από πυρετό, δεν δίστασε να εκστρατεύσει κατά των Μεσσήνιων ακολουθούμενος από τους ιππείς του, οι οποίοι όμως ήταν όλοι νέοι και άπειροι. Αρχικώς συγκρούστηκε με τον Δεινοκράτη στον λόφο του Ευάνδρου και διέλυσε τον στρατό του. Σύντομα όμως κατέφτασαν ενισχύσεις από την Μεσσήνη, ενώ και όσοι είχαν διασκορπιστεί συγκεντρώνονταν εκ νέου στους γύρω λόφους.

Ο Φιλοποίμην φοβήθηκε μήπως κυκλωθεί και διέταξε υποχώρηση από δύσβατα μονοπάτια. Ο ίδιος παρέμενε τελευταίος στην υποχώρηση βοηθώντας και σώζοντας τους άπειρους στρατιώτες του. σε κάποια συμπλοκή όμως απομονώθηκε από τους υπόλοιπους και οι εχθροί τον κύκλωσαν. Ο Φιλοποίμην παρά την ηλικία του και την αρρώστια του πολέμησε με γενναιότητα για αρκετή ώρα, όμως μετά από αγωνιώδη προσπάθεια το άλογο του γλίστρησε παρασύροντας και τον ίδιο. Οι Μεσσήνιοι φέρθηκαν με αλαζονεία στον Φιλοποίμενα διαπομπεύοντας τον γηραιό αιχμάλωτο στους δρόμους της πόλης τους (5). Όταν μαθεύτηκε η αιχμαλωσία του, οι Αχαιοί έστειλαν πρεσβευτές για να τον ελευθερώσουν. Ο Δεινοκράτης όμως που ήταν άσπονδος εχθρός του, κατάλαβε πως κάθε καθυστέρηση ήταν υπέρ του Φιλοποίμενος, έτσι την νύχτα απέστειλε έναν δημόσιο υπηρέτη με δηλητήριο και τον διέταξε να το δώσει στον Φιλοποίμενα.

Ο Φιλοποίμην βρισκόταν στο δεσμωτήριο ξαπλωμένος και μόλις είδε τον υπηρέτη να έρχεται μόλις κατάφερε να ανασηκωθεί από την αδυναμία του. Χωρίς να ρωτήσει τίποτε, μαντεύοντας το περιεχόμενο του ποτηριού το πήρε στο χέρι του και ρώτησε τον υπηρέτη αν άκουσε κανένα νέο για τους ιππείς και τον Λυκόρτα. Αυτός του απάντησε πως οι περισσότεροι γλύτωσαν και τότε ο Φιλοποίμην γύρισε ήρεμα προς το δήμιο του και του είπε: «ευτυχώς δεν αποτύχαμε σε όλα«. Αμέσως μετά ήπιε το δηλητήριο και ξάπλωσε ήσυχα. Ο Θάνατος δεν άργησε να έρθει για τον τελευταίο μεγάλο στρατιωτικό ηγήτορα των Αρχαίων Ελλήνων…

Όταν η αγγελία του θανάτου του έφτασε στους Αχαιούς, όλες οι πόλεις τους πλημμύρισαν από πένθος. Οι άρχοντες συγκεντρώθηκαν στη Μεγάλη Πόλη,εξέλεξαν νέο στρατηγό το Λυκόρτα και εισέβαλαν στη Μεσσηνία, τιμωρώντας τη δολοφονία του Φιλοποίμενα με φοβερές σφαγές και καταστροφές. Ο Δεινοκράτης αυτοκτόνησε, ενώ οι Μεσσήνιοι αμέσως συνθηκολόγησαν παραδδίδοντας την σωρό του Φιλοποίμενα, αλλά και όσους πολίτες επέμεναν στον βασανισμό και την θανάτωση του

Αφού πήραν τη σορό του, την έκαψαν και έβαλαν την τέφρα σε μια μαρμάρινη υδρία, που μετέφερε ο γιος του στρατηγού Λυκόρτα Πολύβιος (5), και ξεκίνησε μια μεγάλη πομπή από τη Μεσσήνη στη Μεγαλόπολη, την οποία ακολουθούσαν και αιχμάλωτου Μεσσήνιοι. Οι κάτοικοι των πόλεων απ’ όπου περνούσε η πομπή υποδέχονταν το νεκρό σαν να γύριζε νικητής από εκστρατεία κι ακολουθούσαν κι αυτοί την πομπή, ως τη Μεγαλόπολη. Εκεί, άρχισαν όλοι να θρηνούν, καταλαβαίνοντας πως ο χαμός του μεγάλου αυτού άνδρα θα σήμαινε και το δικό τους χαμό. Ο Φιλοποίμην ενταφιάστηκε στην πατρίδα του με δόξες ενώ γύρω από τον τάφο του εκτελέστηκαν δια λιθοβολισμού οι αιχμάλωτου Μεσσήνιοι.

Ο πόλεμος για τον Φιλοποίμενα ήταν ουσιαστικά ένας τρόπος ζωής. Αντιλαμβανόταν τον πόλεμο ως μια υψηλή συνδυαστική τέχνη σωματικής ρώμης, τεχνικής, φρονήματος και υψηλής στρατηγικής. Η αγάπη του Φιλοποίμενα για την τέχνη του πολέμου εξηγεί την φυγή του στην Κρήτη όταν δεν εξελέγη στρατηγός από τους συμπολίτες του. Ο Φιλοποίμην υπήρξε μεγάλος στρατηγός αλλά ίσως όχι τόσο μεγάλος πολιτικός: είχε ορθά συλλάβει ότι ο πραγματικός εχθρός ήταν οι Ρωμαίοι, αλλά απέτυχε να ενώσει τους Έλληνες εναντίον τους. Απλώς επεδίωξε να τους εντάξει στην Αχαϊκή Συμπολιτεία, προοπτική που απογοήτευε τις Ελληνικές πόλεις που με πείσμα δεν εγκατέλειπαν την ανεξαρτησία τους.Έτσι ουσιαστικά κατέστρεψε τους αντιπάλους της Αχαϊκής Συμπολιτείας αποδυναμώνοντας ακόμη περισσότερο την ισχνή δυναμική του θνήσκοντος Ελληνικού κόσμου.

Σε μια εποχή παρακμής ηθών και στρατιωτικού φρονήματος του ύστερου Αρχαίου Ελληνικού κόσμου όπου όλες οι πόλεις χρησιμοποιούσαν κυρίως μισθοφόρους για την υπεράσπιση τους, ο Φιλοποίμην αποτέλεσε μια φωτεινή εξαίρεση, μια τελευταία αναλαμπή του θνήσκοντος Αρχαίου Ελληνισμού. Ως γνήσιο τέκνο της κατακερματισμένης Ελληνικής Αρχαιότητας ήταν πλήρης αντιφάσεων: είχε τις μεγάλες στιγμές του δείγματα ευγένειας και γενναιότητας αλλά και τις ακραίες εκδικήσεις εις βάρος των αντιπάλων του.