Τι είναι τα Μελτέμια, πως και πότε δημιουργούνται, γιατί υπάρχουν στο Αιγαίο και όχι στο Ιόνιο, γιατί όταν βρέχει στην Ευρώπη τα καλοκαίρια μας είναι χωρίς μελτέμια, γιατί το Αιγαίο ανήκει στις δυσκολότερες θάλασσες παγκοσμίως, τι σχέση έχουν οι μουσώνες της Ινδίας και ο ρόλος του αστερισμού του Κυνός όταν ανατέλλει το πιο λαμπρό του αστέρι, ο Σείριος.
Όσο και αν ακούγεται παράξενο, όταν ο Μέγας Αλέξανδρος έφτανε με το στρατό του στην Ινδία το 326 π.Χ. σίγουρα δεν είχε φανταστεί ότι έφτασε στο μέρος που πηγάζει η κυριότερη αιτία του μελτεμιού, που δεν είναι άλλη από το Μουσωνικό χαμηλό… Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.
Όλοι μας γνωρίζουμε ή έχουμε ακούσει (ειδικά εδώ στο νησί των ανέμων την Μύκονο), για τους ανέμους του Αιγαίου, τα γνωστά σε όλους μελτέμια, όπου ο πρώτος άνθρωπος που αναφέρθηκε ιστορικά σε αυτά, δεν είναι άλλος από τον πατέρα της Μετεωρολογίας Αριστοτέλη, που κάνει αναφορά στα μελτέμια δίνοντας τους την ονομασία «ετησίες», όπου αποτελεί και τον Ελληνικό όρο που περιγράφει αυτό το τόσο σπουδαίο μετεωρολογικό φαινόμενο.
Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη οι άνεμοι αυτοί πνέουν μετά το θερινό ηλιοστάσιο, το οποίο είναι στις 21 Ιουνίου, και την Ανατολή του αστερισμού του «Κυνός» που ανατέλλει την 25η Ιουλίου και έχει ως πιο λαμπρό αστέρι τον γνωστό Σείριο. Η ετυμολογία της λέξης Μελτέμι είναι τουρκικής προέλευσης. Μερικοί όμως υποστηρίζουν ότι η ρίζα της είναι λατινική και προέρχεται από τον συνδυασμό των λέξεων mal tempo που σημαίνει άσχημος καιρός. Οι αρχαίοι Έλληνες τον ονόμαζαν Ετήσιο (πληθ. Ἐτησίαι) και ανήκουν γενικά στη κατηγορία των εποχικών ανέμων.
Πως δημιουργούνται τα μελτέμια
Τα μελτέμια δημιουργούνται λόγω συνδυασμού του θερμικού χαμηλού των Ινδιών (το μουσωνικό χαμηλό) που επεκτείνεται μέχρι την μέση Ανατολή και την Κύπρο, με τον αντικυκλώνα των Αζόρων (των υψηλών πιέσεων του Ατλαντικού) όταν επεκτείνεται μέχρι τα Βαλκάνια. Το Μουσωνικό χαμηλό είναι ένα θερμικό χαμηλό που δημιουργείται πάνω από την ευρύτερη περιοχή της Ινδικής χερσονήσου κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού.
Αυτές οι χαμηλές πιέσεις του μουσωνικού χαμηλού συνδυαζόμενες με τις υψηλές πιέσεις που επικρατούν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού πάνω από τα Βαλκάνια και την Κεντρική Ευρώπη, προκαλούν έναν ισχυρό συνδυασμό ή καλύτερα βαροβαθμίδα, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ενισχυμένου βορείου ρεύματος πάνω από το Αιγαίο.
Τη νύχτα, οι βοριάδες και άρα το μελτέμι, εξασθενεί σημαντικά, λόγω της θερμοκρασίας που πέφτει σημαντικά στη Μ. Ανατολή, ανεβάζοντας έτσι την πίεση, με αποτέλεσμα να εξασθενεί το χαμηλό, και να μικραίνει έτσι η διαφορά πιέσεων μεταξύ του αντικυκλώνα των βαλκανίων και του χαμηλού της Ανατολής.
Γιατί στο Ιόνιο δεν έχει μελτέμια
Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα σχετίζεται με την τοπογραφία της χώρας μας, κύριο χαρακτηριστικό της οποίας είναι η διαμήκης παρουσία με διεύθυνση βοράς – νότος του ορεινού όγκου της Πίνδου. Έτσι οι ψηλές οροσειρές της Ηπείρου, της Θεσσαλίας, της Στερεάς και της Πελοποννήσου «εμποδίζουν» τη ροή του μελτεμιού να φτάσει στο Ιόνιο και έτσι κατά τη διάρκεια ενός επεισοδίου μελτεμιού, στο Ιόνιο επικρατούν ασθενείς άνεμοι ή ανατολικοί – βορειοανατολικοί, συνήθως ασθενείς και ελαφρώς ενισχυμένοι σε μέτριους ή ισχυρούς, μόνο στον Πατραϊκό.
Πότε εμφανίζονται τα μελτέμια και με ποια συχνότητα
Το κλειδί της απάντησης σε αυτό το ερώτημα βρίσκεται στις καιρικές συνθήκες που επικρατούν στην Ευρώπη. Αν για παράδειγμα βλέπουμε στις ειδήσεις το καλοκαίρι, ισχυρές βροχές και πλημμύρες να επηρεάζουν την Κεντρική Ευρώπη και τα Βορειοδυτικά Βαλκάνια, αυτό σημαίνει ότι από αυτές τις περιοχές διέρχονται χαμηλά τα οποία εξασθενούν τον συνδυασμό που προαναφέραμε, με αποτέλεσμα να μην έχουμε μελτέμια.
Μία τέτοια περίπτωση ήταν το καλοκαίρι του 2002, όπου έμεινε στην ιστορία ως ένα από τα πιο βροχερά αλλά και καταστροφικά καλοκαίρια της Ευρωπαϊκής Ηπείρου αλλά και ως ένα καλοκαίρι με εξαιρετικά μικρή συχνότητα εμφάνισης μελτεμιού στον ελλαδικό χώρο.
Αν όμως οι καιρικές συνθήκες είναι πολύ καλές σε αυτές τις περιοχές, αυτό σημαίνει ότι ο αντικυκλώνας των Αζορών, το περίφημο και μόνιμο αυτό σύστημα υψηλών πιέσεων του Ατλαντικού έχει επεκταθεί μέσα στην Ευρώπη, με αποτέλεσμα να ευνοείται και ο συνδυασμός με τις χαμηλές πιέσεις της Ανατολικής Μεσογείου.
Σε γενικές γραμμές θα λέγαμε ότι το μελτέμι εμφανίζεται κατά «επεισόδια», όπου μπορεί να πνέει για παράδειγμα για 5-6 ημέρες, να σταματάει για 8-10 ημέρες και να ξαναρχίζει. Έτσι κάθε καλοκαίρι μπορούν να παρατηρηθούν από κανένα (πολύ σπάνια) έως και 7-8 επεισόδια.
Βέβαια υπήρχαν και χρονιές όπως το 2013 όπου ουσιαστικά σχεδόν δεν σταμάτησαν να πνέουν καθόλου από τις αρχές του Ιουλίου έως και τα μέσα του Αυγούστου. Σε αντίθεση με τα όσα αναφέρουν στα έργα τους ο Αριστοτέλης και ο Εύδοξος, το μελτέμι αρχίζει αρκετά νωρίτερα από τα τέλη του Ιουνίου.
Πότε αρχίζουν τα μελτέμια
Πολλές χρονιές η αρχή του μελτεμιού τοποθετείται χρονικά στις αρχές του Μάη, οπότε και ονομάζεται πρώιμο μελτέμι, ενώ άλλες χρονιές η περίοδος του μελτεμιού επεκτείνεται έως τα τέλη Σεπτεμβρίου, οπότε και ονομάζεται όψιμο μελτέμι. Οι μήνες πάντως με τη μεγαλύτερη ένταση και συχνότητα είναι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος.
Όποια πάντως χρονική στιγμή, κατά τη διάρκεια της θερμής περιόδου εμφανιστεί το μελτέμι, πέρα από τα όποια προβλήματα δημιουργεί στις θαλάσσιες μεταφορές αλλά και στους καπετάνιους μας, έχει και ευεργετικές ιδιότητες καθώς αν και δεν μεταφέρει αέριες μάζες, η θερμοκρασία στα νησιά του Αιγαίου αλλά και στην Ανατολική Ηπειρωτική Ελλάδα, μειώνεται σημαντικά σε σχέση με τις ημέρες που δεν φυσάει.
Αυτό οφείλεται στην παρασυρόμενη υγρασία που δημιουργείται λόγω της εξάτμισης του θαλασσινού νερού. Μάλιστα δεν είναι λίγες οι φορές που αυτή η υγρασία μετασχηματίζεται σε μικρά νέφη πάνω από τις κορυφές των νησιών μας, κάτι το οποίο οι ντόπιοι ψαράδες το γνωρίζουν πολύ καλά και το έχουν ως ένα σίγουρο σημάδι εμπειρικής πρόγνωσης.
Η διεύθυνση του μελτεμιού διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Έτσι στο Βόρειο Αιγαίο το μελτέμι έχει βορειοανατολική διεύθυνση, στο Κεντρικό Αιγαίο και το Ικάριο γίνεται βόρειο, στο Μυρτώο πέλαγος και το Δυτικό Κρητικό είναι βόρειο – βορειοανατολικό, στο υπόλοιπο Κρητικό και το Καρπάθιο γίνεται βόρειο – βορειοδυτικό και στη θαλάσσια περιοχή δυτικά της Ρόδου γίνεται δυτικό – βορειοδυτικό.
Η ένταση των μελτεμιών εξαρτάται από δύο κυρίως παράγοντες
• Από την απόσταση των δύο βαρομετρικών συστημάτων μεταξύ τους. Όσο πιο πολύ πλησιάζουν τόσο πιο κοντά έρχονται οι ισοβαρείς τους και επομένως αυξάνεται η ένταση των ανέμων αφού περιορίζεται ο χώρος εκτόνωσής τους.
• Από την διαφορά της πίεσης των κέντρων των δύο βαρομετρικών συστημάτων. Όταν αυξάνεται η διαφορά της πίεσης μεταξύ τους , είτε επειδή το χαμηλό είναι πολύ ¨βαθύ¨ είτε επειδή το υψηλό είναι πολύ ισχυρό , ή ακόμα χειρότερα όταν ισχύουν και τα δύο, τότε αυξάνεται και η ένταση των ανέμων.
Έχουμε δηλαδή μια συνεχή κίνηση των δύο βαρομετρικών συστημάτων, και αυξομειώσεις όσον αφορά την ατμοσφαιρική πίεση που επικρατεί σε αυτά, μέσα όμως σε συγκεκριμένα όρια. Ανάλογα με τον βαθμό μεταβολής τους έχουμε και μεταβολές στην ένταση των ανέμων. Αν π.χ. πνέουν άνεμοι εντάσεως 7 και 8 μποφόρ σημαίνει ότι έχουν πλησιάσει πολύ τα δύο βαρομετρικά μεταξύ τους και η διαφορά της πίεσης τους μεγαλώνει.
Γιατί το Αιγαίο ανήκει στις δυσκολότερες θάλασσες
Όσα περιγράψαμε παραπάνω συμβαίνουν ψηλά στον αέρα. Τα ίδια θα συνέβαιναν και στην επιφάνεια της θάλασσας, αν το Αιγαίο θα ήταν μια ανοιχτή θάλασσα χωρίς εμπόδια. Τότε θα είχαμε σταθερούς και απόλυτα προβλέψιμους ανέμους με συγκεκριμένες κατευθύνσεις που θα δημιουργούσαν στρωτούς κυματισμούς και ένα Αιγαίο χωρίς απρόβλεπτα και έντονα καιρικά φαινόμενα.
Το Αιγαίο όμως με τα αμέτρητα νησιά του, τη διαφορετική γεωγραφική θέση του καθενός και την ξεχωριστή μορφολογική τους διαμόρφωση, αποτελεί έναν “λαβύρινθο εμποδίων” μέσα στον οποίο είναι υποχρεωμένα να κινηθούν τα μελτέμια, διακόπτοντας έτσι την ομαλή τους πορεία.
Έτσι, όταν ο άνεμος έρχεται αντιμέτωπος με τα νησιά που παρεμβάλλονται στο δρόμο του, “συγκρούεται” με τους ορεινούς όγκους των νησιών αυτών και αλλάζει κατεύθυνση προς ανατολικά και δυτικά τους, αφού είναι αναγκασμένος να περάσει γύρω από αυτά. Ταυτόχρονα υποχρεώνεται να ανέβει τις βουνοπλαγιές των νησιών όπου μεταβάλλεται η πυκνότητα των αερίων μαζών που μεταφέρει ανάλογα με τη θερμοκρασία της στεριάς, που με τη σειρά της εξαρτάται από τη θέση του ήλιου.
Ο καναλισμός
Όταν ο άνεμος περνάει ανάμεσα από τα δυο νησιά συμπιέζεται και αυξάνει την έντασή του (καναλισμός), ενώ όταν ανεβαίνει προς τις κορυφές των νησιών επηρεάζεται και η θερμοκρασία του. Το αποτέλεσμα αυτών των μεταβολών στην πορεία των ανέμων είναι η δημιουργία στροβιλισμών, που οδηγούν στην ανάπτυξη ακατάστατων κυματισμών με πολλαπλές κατευθύνσεις, οι οποίοι συγκρουόμενοι μεταξύ τους προκαλούν σκληρές και συχνά απροσπέλαστες θάλασσες.
Όσο πιο κοντά είναι τα νησιά μεταξύ τους και όσο πιο απόκρημνες είναι οι πλαγιές τους τόσο πιο έντονες είναι οι μεταβολές των ανέμων και συνεπώς επιδεινώνουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση της θάλασσας.
Αν τώρα αναλογιστούμε τον αριθμό των νησιών και των περασμάτων που δημιουργούνται ανάμεσά τους, τον διαφορετικό προσανατολισμό τους καθώς και τη διαφορετική μορφολογία και γεωγραφική τους θέση, μπορούμε σε μεγάλο βαθμό να κατανοήσουμε γιατί το Αιγαίο θεωρείται μια από τις δυσκολότερες θάλασσες όπου, όχι τόσο τα προβλέψιμα μελτέμια αλλά τα παραπάνω ιδιαίτερα γεωγραφικά χαρακτηριστικά του παίζουν τον καθοριστικότερο ρόλο.
Τι να αποφεύγουμε
Πρέπει λοιπόν, όταν φυσούν δυνατά τα μελτέμια να αποφεύγουμε τους στενούς διαύλους μεταξύ των νησιών, όπου ο άνεμος “συμπιέζεται” για να περάσει με αποτέλεσμα την απότομη και συχνά βίαιη αύξηση της έντασής του.
Κατά τον ίδιο τρόπο, είναι φρόνιμο να αποφεύγουμε την αγκυροβολία σε όρμους όπου καταλήγουν ρεματιές ή βαθιά ανοίγματα ανάμεσα σε ψηλούς ορεινούς όγκους, όπου οι καταβατικοί άνεμοι μπορεί να γίνουν ιδιαίτερα ισχυροί λόγω του “καναλισμού” που υφίστανται.
Με πληροφορίες από τον Δρ. Νίκο Μαζαράκη, Φυσικού – Μετεωρολόγου, Καθηγητή Ναυτικής Μετεωρολογίας – Επιστημονικού συνεργάτης Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Πηγή: e-mykonos.gr