Η Ποντιακή Ποίηση και τα Ποντιακά Άσματα, στη διαμόρφωση της Ιστορικής Μνήμης

ΗΛΙΑΣ ΤΣΕΧΟΣ, ”ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ – Η ΔΙΓΛΩΣΣΟΣ”, Ανάλεκτο 2021

Του Κωνσταντίνου Φωτιάδη- Ομότιμου καθηγητή Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας

Η Ποντιακή Ποίηση και τα Ποντιακά Άσματα, στη διαμόρφωση της Ιστορικής Μνήμης

Σε µία εποχή όπου η διαδικτυακή παιδεία έχει κυριέψει το πλανήτη, η παγκοσμιοποίηση δείχνει καθημερινά στα ΜΜΕ το αδίστακτο πρόσωπό της και οι εθνικοί πολιτισμοί υποτάσσονται στους σκοτεινούς μηχανισμούς μεταλλαγμένων παραγωγών. Ό,τι αφορά όμως τον Πόντο, έχουμε ποσοστά ελπίδας, από τους απανταχού της γης Πόντιους, που αντιστέκονται µ΄ έναν δικό τους τρόπο, μη θυμίζοντας πέτρινα χρόνια κι άλλες εποχές, δίνοντας κουράγιο, δύναμη, πίστη η ”Ρωµανία επάρθεν, αλλά κ’ εχάθεν. Απέσ’ σα ψύ’α ‘µουν και σα καρδιάς εν και περιµέν’ να εφτάµε το χρέος εµουν”, και η ”Ρωµανία ανθεί και φέρει κι άλλα” ή και το σύνθημα: Πόντος ∆δικαίωμα στη Μνήμη!

Σ’ αυτή τη µνήµη, της μητρικής γλώσσας, της παράδοσης, του πολιτισμού, αφιερώνεται η καλαίσθητη, η πολύτιμη έκδοση ”Ηλίας Τσέχος, ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ – Η ΔΙΓΛΩΣΣΟΣ”, Ανάλεκτο 2021.Ψυχή της ιδέας αυτής, ο γιατρός Θεόδωρος Εμπεσλίδης,φίλος, συγχωριανός, γείτονας, αθεράπευτος νοσταλγός της αλησμόνητης πατρίδας μας, του Απέςς, επαρχία Νικοπόλεως και Κολωνίας του Πόντου και πρόεδρος του Νεοσύστατου Συλλόγου Ποντίων Κεντρικής Αγγλίας. Δεύτερος Απεσλής, ο Ηλίας Τσεχελίδης ή ο Ηλίας Τσέχος, από το Γιαννακοχώρι Νάουσας, που είναι το πνευματικό σώμα του βιβλίου. Ο Ηλίας Τσέχος, μεγάλος δημιουργός, σπουδαίος καλλιτέχνης, ποιητής. Συνεργάστηκε στις κινηματογραφικές ταινίες των Κούνδουρου, Τζεφιρέλι, Αγγελόπουλου, Ζερβουλάκου, Ψαρρά, Αχουριώτη, Χαραλαμπόπουλου, Σμαραγδή, Ρακιντζή, Χούρσογλου, Ιωσηφίδη, χορευτής δέκα χρόνια στα μπαλέτα Δόρας Στράτου, 1978- 1988, και χοροδιδάσκαλός στην Ευρώπη μετέπειτα, εγκαταλείπει την ανοδική καριέρα κι επιστρέφει στο χωριό του το 2001. Ώριμος, ξαναερωτεύεται τον τόπο του, το φαράγγι της Κράστας, το Μονοπάτι την Πηγών, τις Παιώνιες, τα ποτάμια, τα βουνά, τα λαγκάδια, την πλούσια βλάστηση, τους καταρράκτες και την έντονη παρουσία των αρχαιοελληνικών παραδόσεων και των Μακεδονικών Τάφων στην περιοχή, με τις νύμφες, τους ημίθεους. Γίνεται σώμα με όλες τις ευλογίες του τόπου, γηροκομεί κι αποχαιρετά τους γονείς του και μ΄ έναν δικό του δυναμικό ορεινό τρόπο, υμνεί ποιητικά και γνωστοποιεί όλες τις ομορφιές της περιοχής. Ποιήματα και στίχοι του έχουν μελοποιηθεί από τους Θόδωρο Αντωνίου , Τάσο Γκρους. Ποιήματα του έχουν μεταφραστεί στα αγγλικά, γερμανικά, ιταλικά, λιθουανικά, αλβανικά. Στη ζωή και το έργο του αναφέρονται τα ντοκιμαντέρ του απεσλή Ηλία Ιωσηφίδη, σκηνοθέτη, που ανέδειξε με δύο εξαιρετικά ντοκιμαντέρ “Από πέτρα και χρόνο” (2009), ” Ή σταγόνα ή ωκεανός ” (2010), τις πολλαπλές αρετές του χαρακτήρα του Ποιητή και του έργου του, ο οποίος έχει εκδώσει 13 ποιητικές συλλογές μέχρι σήμερα. Ο τρίτος της παρέας, απεσλής, η αφεντιά μου! Συμφωνούμε να μεταφέρουμε διαχρονικά ποντιακά τραγούδια, που ο χρόνος δεν άντεξε να τα εξαφανίσει και για να μην παραμείνουν άγνωστα στο μεγάλο αναγνωστικό κοινό τα κοσμήματα αυτά της ποίησης και λαϊκής σοφίας. Υπάρχει και ένα τέταρτο πρόσωπο, απεσλίδικης επίσης καταγωγής, η Γιώτα Ιωακειμίδου, σε τούτη τη θεία σύναξη. Άριστη φιλόλογος, ουσιαστική συμμετοχή στα γλωσσικά θέματα της ποντιακή γλώσσας ή διαλέκτου αν θέλετε, καταπληκτικό το γλωσσάρι στο τέλος του βιβλίου. Τιτάνια η παρουσία της! Με ιδιαίτερη αγάπη έχει αναλάβει την ποντιακή γλωσσική επιμέλεια.

Οδηγώντας η ποίηση τα διαχρονικά άσματα, αλλά και τα σύγχρονα, της πατρίδας, ταξιδεύουμε με τον μνημειώδη αυτό τόμο, ιστορικά, στην τρισχιλιόχρονη γη των προγόνων µας. Ξαναγεννιόμαστε! Τα πρώτα ελληνικά τραγούδια είναι τα ομηρικά έπη, που εξυµνούν τους άθλους και τα κατορθώματα οµηρικών ηρώων. Η διαχρονική αξία τους διατηρείται ζωντανή. Η ποντιακή παράδοση µεταφέρει, µε τον προσήκοντα σεβασμό, ως τις µέρες µας, την ιστορία και τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων και ως Ίωνες. Η ποντιακή γλώσσα, γέφυρα ανάμεσα στην ομηρική και νεοελληνική γλώσσα, μηδενίζει το χρόνο. Αυτό επιβεβαιώνεται από τη µεταφορά του προοιµίου της Ιλιάδας του Οµήρου στην ποντιακή γλώσσα: ”Τραγούδ’ θεά τον φοβερόν θυµόν του Αχιλλέα. ‘Σ ση Αχαιίων το κιφάλ’ πολλά κακά που έγκεν, παληκαρίων π’ έστειλεν ‘ς σον Άδην πολλά ψ’ήα και µε τα λέσ΄ εχόρτασεν όρνεα και θερία, γιατί λογοπιάστανε Ατρείδης κ’ Αχιλλέας, τρανός ο είνας ήρωας κι ο άλλος Βασιλέας”.

Το ποντιακό ακριτικό δημοτικό και ιστορικό τραγούδι στην ποίηση του Πόντου, διατηρήθηκε µε τη λογική φυσιολογική του εξέλιξη ζωντανό, σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής και οθωμανικής αυτοκρατορίας. Επιλεγμένα τραγούδια, κοσμήματα της πνευματικής µας κληρονομιάς, δεν άντεξαν απλά στο χρόνο, αλλά τον νίκησαν και παραδόθηκαν ως εµάς, από γενιά σε γενιά. Ο ακριτικός κύκλος του 8ου κα 9ου αιώνα, οι παραλογές του 10ου και 11ου αιώνα, τα ιστορικά τραγούδια του 13-15ου αιώνα, αλλά και οι καλλιτεχνικοί θησαυροί της οθωµανοκρατίας, λειτούργησαν ως πνευματικοί φάροι στη συνείδηση των Ελλήνων, αλλά και ισχυρά όπλα διατήρησης και ενίσχυσης της εθνικής µνήµης και της ταυτότητας. Η ποιητική και λογοτεχνική ανθοφορία, παρατηρείται κυρίως σε κρίσιµες περιόδους για το λαό και το έθνος. Είναι οι µηχανισµοί αντιστήριξης, στους οποίους ο λαός, µπροστά στο συγκεκριµένο γεγονός, αντιδρά αυθόρµητα, χωρίς σκοπιµότητες και µικροψυχίες. Συγκεκριµένα την περίοδο των Νεότουρκων και των Κεµαλικών, ο πόνος και η συµφορά, το βάσανο, γίνονται τραγούδι λυτρωτικό και µοιρολόγι. Η τροµοκρατία, ο εµπορικός και οικονοµικός αποκλεισµός, η παράνομη στρατολογία, οι διωγµοί, οι λεηλασίες, οι φυλακίσεις, οι βίαιοι εξισλαμισμοί, οι εκτοπίσεις, τα τάγµατα εργασίας, οι δολοφονίες, η οικιστική γενοκτονία, τα τάγματα θανάτου και ο ρόλος του Άϊχµαν των Ποντίων, Τοπάλ Οσµάν, ενέπνευσαν ανώνυμους και επώνυμους τραγουδιστές και µοιρολογίστρες. Ο ξεριζωµός και η προσφυγιά, θεματικά, ήταν και είναι πηγές έμπνευσης. ∆ιατηρούν ζωντανή την γέννηση ασμάτωνν µε ιστορικό και κοινωνικό περιεχόμενο. Την περίοδο του μεσοπολέμου παρατηρείται µια ύφεση, μα επανεμφανίζεται δυναμικά, µε ηρωικά κυρίως δίστιχα, τα χρόνια της γερμανικής κατοχής και του εµφυλίου πολέμου. Σχεδόν σε κάθε ποντιακό χωριό ακούγονται τραγούδια που υµνούν ή καταγγέλλουν συγκεκριμένα ιστορικά περιστατικά τοπικού ή γενικού ενδιαφέροντος. Μερικά από αυτά, όπως το Μπέλλες, ο αιχµάλωτον κ.α , από τοπικά τραγούδια, χάρην των πόντιων τραγουδιστών, έγιναν κτήμα όλων των Ποντίων, γης κι ουρανού. Υπάρχουν επώνυμοι τραγουδιστές όπως ο μεγάλος Χρύσανθος, που έχουν το πηγαίο ταλέντο να στιχοπλοκούν την ώρα της συντροφικής παρέας, την ώρα που η λύρα έχει τον πρώτο λόγο. Ποιο τραγούδι βγήκε από τη μελωδική φωνή του Χρύσανθου και δεν έγινε, µετά, σημαία όλων των καλλιτεχνών µας! Ποιος λυράρης δε σεμνύνεται µπροστά στο μεγαλείο της δοξαριάς του αείμνηστου Γώγου!

Μετά την απελευθέρωση, η λαϊκή ποιητική δημιουργία υποχωρεί και τη θέση της παίρνει δειλά η έντεχνη, ιδιωτική, ποίηση, η οποία την πρώτη περίοδο δεν διακρίνεται για το αγωνιστικό και ηρωικό περιεχόμενο. Αυτήν την περίοδο ξεχωρίζουν το κοινωνικό τραγούδι, για τους αδίστακτους καπνέµπορους και τα λαϊκά δίστιχα για τους αγώνες των Κυπρίων αδερφών, αληθινά διαµάντια, τα οποία εξαιτίας της κοµµατικής γραμμής, θυσιάστηκαν στο βωµό της εµπάθειας και αυτής της λογικής. Έτσι ξεχάστηκε ο Καραολής και οι συναθλητές του. Τα επόµενα χρόνια η λαϊκή ποίηση υποχωρεί, αλλά δεν αφανίζεται. Σταθµός στην ανάπτυξη της εθνικής µνήµης, πιστεύω, ήταν ο δίσκος των Γρηγόρη Σουρµαΐδη, Γιώργου Καλαµαριώτη ”Στο δρόµο για το Τσιµενλί”. Τα επιλεγµένα κείµενα, το πάντρεµα της µελωδικής φωνής της Ρένας Κουµιώτη, με την επική φωνή του Γρηγόρη Σουρµαΐδη, έδωσαν ξεχωριστό αποτέλεσµα, που ξύπνησε µνήµες κι αρχίσαµε να ερευνούµε την ιστορία των ανθρώπων μας.

Στο Α΄ και Β΄ Παγκόσµιο Ποντιακό Συνέδριο, άστραψαν και βρόντηξαν, δυνατές θαµπωτικές λάµψεις και για πρώτη και µοναδική φορά όλοι οι Πόντιοι, ενωµένοι, ταρακούνησαν µε τις εξαιρετικές εισηγήσεις των ερευνητών, τα λιµνάζοντα νερά του Ποντιακού Ζητήµατος. Για πρώτη φορά στο Β΄ Παγκόσµιο Ποντιακό Συνέδριο μιλήσαμε για τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και το Ποντιακό Ζήτημα σήμερα, αναδεικνύοντας πολιτικά τα θέµατα, που έπρεπε ο οργανωµένος ποντιακός χώρος να υιοθετήσει και να διεκδικήσει. Τα πορίσµατα των δύο συνεδρίων θάφτηκαν για µια ακόμη φορά στο βωµό των κοµµατικών σκοπιμοτήτων. Για µια ακόµη φορά χάσαµε το τρένο, αλλά και την ψυχή µας, όταν οι συνήθεις διαβρωτικοί μηχανισμοί λειτούργησαν αποπροσανατολιστικά, σπέρνοντας το μικρόβιο της διχόνοιας και των αντιπαραθέσεων.

Στις µέρες µας το Ποντιακό Ζήτημα κερδίζει παντού επίσηµους συνοµιλητές, Στην Αµερική και την Αυστραλία, τοπικοί κυβερνήτες και περιφερειάρχες αναγνώρισαν τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Αρµενίων και Ασσυρίων. Στην Αµερική, η ∆ιεθνής Ένωση Ακαδηµαϊκών για τη µελέτη των Γενοκτονιών, αναγνώρισε, µε ποσοστό 83%, τη Γενοκτονία των Ελλήνων, Ασσυρίων κι Αρµενίων. Η Σουηδία αναγνώριζει τις γενοκτονίες των Ελλήνων του Πόντου, των Αρµενίων και Ασσυρίων επίσης. Η Ελλάδα, ως άλλος Κρέοντας, καταδικάζει άλλη μια φορά σε θάνατο τους 353.000 Έλληνες του Πόντου κι αποδεικνύεται ο καλύτερος υπερασπιστής της σύγχρονης στρατοκρατικής κεµαλικής κυβέρνησης της Τουρκίας. Αρνείται τη διεθνή προβολή και τη συµµετοχή της στην αναγνώριση της Γενοκτονίας.

Όλα τούτα τα θαυμαστά, τα ανωτέρω, γεννήθηκαν θεϊκά, ξεφυλλίζοντας κι αναγιγνώσκοντας το βιβλίο ”ΑΝΘΟΛΟΓΙΑ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ – Η ΔΙΓΛΩΣΣΟΣ”, 2021, γενναίος και καθοριστικός τόμος για τις επερχόμενες γενιές και τις τωρινές, ανά τον κόσμο, των Ποντίων και κουβαλά ακόμα ένα ωφέλιμο εργαλείο, τη μεταφορά της μητρικής ποντιακής γλώσσας στη νεοελληνική, για όσους αγαπούν και θέλουν να εντρυφήσουν στις ανάσες και τις πνοές της ποντιακής ποίησης και είναι πολλοί! Θα πρέπει να ευχαριστούμε ιδιαιτέρως τον ποιητή, φίλο, αδελφό, Ηλία Τσέχο, πάντα αγαπητό, γιατί ανέλαβε το βαρύ αυτό φορτίο, με λαμπρά αποτελέσματα και που κοντά, έρχεται και ο β’ τόμος!

Γράφει ο Ηλίας Τσέχος στα προλογικά του ”…Κρατώντας το βιβλίο στα χέρια και ξεφυλλίζοντας τις σελίδες του, κρατήστε στον νου, στην καρδιά, τις αιωνόβιες ρίζες του Πόντου, τα δάση ενός λαού, οξυγόνου στον πολιτισμό και στην ιστορία του κόσμο”.

Μην λείψει από κανένα σπίτι, από καμία ψυχή, το χάρισμα αυτού του βιβλίου!