Ο αδελφός μου ο Δημήτρης, ραδιοφωνικός παραγωγός στον Athens Voice -παρουσιάζει μια εκπομπή με το όνομα «Διαστημόπλοιο»-, έχει ιδιαίτερη αγάπη στην τεχνολογία, στο περιβάλλον, στο μέλλον του πλανήτη. Διαβάζει από πιτσιρικάς -τότε που ηγούνταν του μουσικού συγκροτήματος χιπ χοπ Εύνους- βιβλία επιστημονικής φαντασίας.
Από τον Μανώλη Κοττάκη
Αυτή είναι, ας πούμε, και η αιώνια «διαφορά» μας: Εκείνος λατρεύει να βλέπει τον κόσμο είκοσι χρόνια μετά, εγώ πρέπει να ξέρω τι θα γίνει αύριο το πρωί – άλλα συνεπώς τα διαβάσματά μου. Εκείνος όμως επιμένει! Προχθές με ρωτούσε πού μπορεί να βρει το «2048», το νέο βιβλίο του Μίμη Ανδρουλάκη. Πριν από δεκαπέντε χρόνια -θα ήταν είκοσι, θα σας γελάσω- με προέτρεψε να διαβάσω ένα από τα αγαπημένα του βιβλία της εποχής, το «Πασίφικα» του Νόρμαν Σπίνραντ (1996). Ο συγγραφέας του περιέγραφε τον μελλοντικό νέο κόσμο στον πλανήτη Πασίφικα, με πολίτες του, αποίκους από τη Γη, απομονωμένους κατ’ οίκον, κυρίαρχους της Γαλαξιακής Αγοράς και με πολίτευμα την ηλεκτρονική δημοκρατία: Αντί ονομαστικών ψηφοφοριών στη Βουλή, διεξάγονταν διαρκώς δημοψηφίσματα εκ του μακρόθεν. Με το κινητό. Το σενάριο -λογοτεχνία του φαντασιακού- προέβλεπε μάχη με εξωπλανητικές δυνάμεις για την ανατροπή του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Μου είχε κάνει ισχυρότατη εντύπωση εκείνη την εποχή το συγκεκριμένο βιβλίο, καθώς ελλείψει των «έξυπνων» κινητών που κληροδότησε στον πλανήτη ο Στιβ Τζομπς δεν μπορούσα να φανταστώ ότι θα έρθει η μέρα που ακόμη και το δικαίωμα ψήφου -το ασκώ στην τάξη του δημοτικού μου σχολείου- θα το ασκούμε από το σπίτι μας. Ούτε πως θα κινδυνεύσει με ανατροπή το πολίτευμά μας εξαιτίας της τεχνολογίας. Κι ύστερα ήρθε η πανδημία. Και την τάση να κάνεις πράγματα από το σπίτι χωρίς να μετακινείσαι (όπως να κάνεις check-in για την πτήση σου ή να πληρώνεις λογαριασμούς μέσω του e-banking) τη γενίκευσε, την επέβαλε και την καθιέρωσε. Σίφουνας! Η πραγματικότητα υπερέβη τη φαντασία του συγγραφέα. Όλοι πλέον κλεισμένοι στα σπίτια μας, μπροστά από έναν υπολογιστή ή σκυμμένοι στην οθόνη ενός κινητού, τα κάνουμε όλα με ένα «κλικ»: αλληλογραφούμε, επικοινωνούμε, αγοράζουμε, πουλάμε, εργαζόμαστε, «πάμε» σχολείο, «πάμε» θέατρο, «πάμε» συνέδρια, πληρώνουμε φόρους, μισούμε, αγαπάμε, ερωτευόμαστε, παντρευόμαστε (βουλευτής παντρεύτηκε μέσω viber), έως και δειπνούμε από εκεί. Η εκ του σύνεγγυς ανθρώπινη επικοινωνία καταργήθηκε. Εντελώς.
Στην πραγματικότητα η πανδημία έρχεται να ολοκληρώσει μια αλλαγή που ήδη έχει αρχίσει. Στις τράπεζες δεν βρίσκεις πλέον ανθρώπους, συναντάς μηχανήματα. Στα κινητά δεν γράφουμε για την αγάπη. Στέλνουμε σχήματα. Από τη γενιά του «e-motion» περάσαμε στη γενιά των «e-moticons», όπως θα έλεγε η φίλη μου Μαρίνα Δεληκωστοπούλου. Όσο για τα προσωπικά μας δεδομένα, συγκεντρώνονται όλα από το κράτος και τη Μάικροσοφτ, σε ένα μεγάλο «cloud» ελέγχου της ζωής μας. Με έναν αλγόριθμο, αν θες, μας φέρνεις όλους «βόλτα».
Βλέπω την αλλαγή να ολοκληρώνεται και δεν μου αρέσει καθόλου. Χαζεύω στην τηλεόραση τα γκολ του Μαραντόνα και του Πάολο Ρόσι, και το βλέμμα μου πάει ασυναίσθητα στην κερκίδα, τότε που μπορούσαμε να καθίσουμε χιλιάδες, όλοι μαζί, δίπλα δίπλα ο ένας στον άλλον, χωρίς να μας ζητείται «rapid test». Παρακολουθώ σκηνές από παλαιές συναυλίες με γεμάτα γήπεδα, ανθρώπους ευτυχισμένους, αγκαλιασμένους, μεθυσμένους, εκστασιασμένους, ερωτευμένους και ρωτώ μέσα μου μελαγχολικά: «Θα τα ξαναδείς αυτά; Ή αποχαιρέτα έναν κόσμο που χάνεται, σαλπάρει, αναχωρεί;» Ρωτώ μέσα μου, επίσης, πανικόβλητος: «Μήπως θα βλέπουμε ύστερα από λίγα χρόνια αυτούς τους συνωστισμούς, τα πλήθη και τα πάθη, και θα φιλοσοφούμε με τη φράση “άλλα χρόνια τότε, δεν γυρίζουν πίσω, μάτια μου!”, όπως έλεγε και η γιαγιά μου;»
Καλή η τεχνολογία, δεν λέω! Κατήργησε στην ουσία την έννοια του χρόνου. Αλλά ταυτόχρονα αύξησε και τις αποστάσεις, στην ουσία μείωσε την ελευθερία. Ενώ, υποτίθεται, την προασπίζει. Εκτός από μετοχές σε χρηματιστήρια με ένα «κλικ» εξαερώνει και ανθρώπινες υποστάσεις. Το να αγκαλιαζόμαστε εικονικώς, ως φιγούρες, μπροστά από ένα Skype δεν είναι πρόοδος. Το να χρειαζόμαστε την άδεια του κράτους για να πάμε μέχρι το παρακάτω στενό, ούτε. Η τεχνολογία επί πανδημίας κατήργησε το άγγιγμα, τη ματιά, το βλέμμα, τις συναντήσεις των ανθρώπων, την ελπίδα την ίδια. Κατήργησε τη γραφή. Τους γραφικούς χαρακτήρες των ανθρώπων. Αυτό το ιδιαίτερο στοιχείο της ταυτότητας ενός εκάστου. Και βεβαίως αντικατέστησε τα έθνη με τις διαδικτυακές κοινότητες και τους εκλεγμένους ηγέτες με τους Γκέιτς, οδηγώντας μας στον προθάλαμο της μεγάλης μοναξιάς και της μεγάλης μελαγχολίας.
Μελαγχολικούς ανθρώπους φτιάχνουν αυτή η πανδημία και αυτή η τεχνολογία, και ελπίζω να έχουμε καταλάβει ποιο είναι το τραύμα που θα αφήσουν πίσω τους. Αν καταργηθεί όμως το άγγιγμα, η αγκαλιά, η συνάντηση, το χαμόγελο, η ανάγκη που έχουν οι άνθρωποι να είναι μαζί και αν επικρατήσει η αίσθηση ότι λαμβάνονται αποφάσεις δικτατορικώς -ιδέτε το σημείωμα του επιχειρηματία που αυτοκτόνησε στον Βόλο-, τότε στην πραγματικότητα πάμε σε ένα νέο κόσμο. Κόσμο προβλέψιμο, συγκεντρωτικό, αυταρχικό, χωρίς όνειρα. Η ιδρυτική πράξη του παλαιού κόσμου, του κόσμου στον οποίο μεγαλώσαμε και αγαπήσαμε, καταλύεται. Ο κόσμος μας γεννήθηκε πάνω στην Κιβωτό του Νώε. Ξεκινήσαμε το ταξίδι όλοι μαζί. Αν ο νέος κόσμος γίνει το άθροισμα μοναξιάς ενός εκάστου ή μετατραπεί σε ανυπεράσπιστες αγέλες στα «cloud», τότε οδηγούμαστε σε επανίδρυση.
Ήδη συλλαμβάνω τον εαυτό μου να κοιτά στον δρόμο παράξενα όποιον κυκλοφορεί με το πρόσωπο του ακάλυπτο. Ενώ λατρεύω την ιδιοπροσωπία. Το ίδιον του δυτικού ανθρώπου. Αμαρτία το ακάλυπτο πρόσωπο πλέον! Ένοχος όποιος κυκλοφορεί «ασκεπής». Η εξάρτησή μας από την τεχνολογία και από τους ειδικούς της πανδημίας είναι πλέον πλήρης, φοβάμαι και μόνιμη. Και από τον πανικό που προκάλεσε προχθές η παγκόσμια κατάρρευση του gmail φάνηκε ότι φτιάξαμε έναν πλανήτη όχι μόνο εξαρτημένο από την τεχνολογία αλλά και χωρίς εφεδρικό σχέδιο λειτουργίας. Που, αν πάει κάτι στραβά, δεν μπορεί να αντιδράσει. Και στον οποίο, αν κάποιος αποκτήσει το έλεγχο της τεχνολογίας και των δεδομένων, μπορεί να αποκτήσει και την εξουσία του. Χωρίς ψήφο.
Αχ, Νόρμαν! Μπράβο, αδερφέ, που επέμενες. Όσο γράφω το σημερινό σημείωμα τόσο περισσότερο βουίζει στα αυτιά μου η ηχώ από τη φωνή της Ελένης Αρβελέρ στο προπέρσινο Συνέδριο των Δελφών:
«Όλοι γνωρίζουν ποιοί εἶναι οἱ κίνδυνοι σήμερα τῆς τεχνολογίας. Θά πῶ μόνο ἕνα πρᾶγμα: ἡ ψυχολογική ἀπομόνωση, ἡ κατάργηση κάθε ἱεραρχίας ἐφ’ ὅσον θά ἔχουμε ὅλοι τήν ἴδια πληροφόρηση, δέν ὑπάρχει πιά ὁ καλύτερος ἤ ὁ χειρότερος, ὅλοι ξέρουν τά ἴδια πράγματα, ὅλα ἐξαρτῶνται ἀπό μιά μηχανή. Ἀλλά δέν ὑπάρχει ἀλάνθαστη μηχανή οὔτε ὑπάρχει ἀείζωη μηχανή. Καί γιά νά θυμηθοῦμε τόν Σεφέρη καί τόν Καρυωτάκη, τούς δικούς μας: «Ἡ μηχανή -λένε- δέν ἔχει οὔτε ἦθος οὔτε ὕφος». Καί ἐφόσον δέν ἔχει ὕφος, ἐφ’ ὅσον ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀκριβῶς τό ἦθος (…) ἄρα ἡ μηχανή εἶναι ἀπάνθρωπη. Καί ἐφ’ ὅσον ἡ μηχανή εἶναι ἀπάνθρωπη, πρέπει ἀκριβῶς νά ξέρουμε μέ ποιό τρόπο μποροῦμε νά τήν κάνουμε ἀνθρώπινη. Γιατί, ὅπως ἔλεγαν καί οἱ ἀρχαῖοι, “χαρίεν ὁ ἄνθρωπος ὅταν ἄνθρωπος ᾖ”. Καιρός, λοιπόν, νά μάθουμε στά παιδιά μας πάνω ἀπό ὅλα τήν ἀνθρωπιά. Γιατί ἡ ἀνθρωπιά εἶναι τό μόνο πρᾶγμα πού τό δημιούργημα τοῦ ἀνθρώπου δέν σκοτώνει! Τό μόνο. (…) Ὁ τεχνολογικός πολιτισμός πρέπει νά ὁδηγήσει στόν ψηφιακό ἀνθρωπισμό. Αὐτός ὁ ψηφιακός ἀνθρωπισμός πρέπει νά ἀσχολεῖται πρῶτον μέ τήν ἐπιτυχία – δέν μπορεῖ τά παιδιά νά μήν ἔχουν ἐπιτυχία σέ αὐτό πού προσπαθοῦν, ἀλλά πρέπει νά ἀσχολοῦνται, κυρίως, μέ τήν εὐτυχία».