Βαδίζουμε προς μια κρισιμότατη Σύνοδο Κορυφής, όπου θεωρητικά παίζουμε στο δικό μας γήπεδο, με προοπτικά φιλικότερο το αμερικανικό περιβάλλον και αφού έχει αποκαλυφθεί περίτρανα σε κάθε εχέφρονα και καλόπιστο Ευρωπαίο η ελληνική αυτοσυγκράτηση και αντίστροφα η τουρκική προκλητικότητα και διπροσωπία.
Του Γιάννη Βαληνάκη*
Βαδίζουμε προς μια κρισιμότατη Σύνοδο Κορυφής, όπου θεωρητικά παίζουμε στο δικό μας γήπεδο, με προοπτικά φιλικότερο το αμερικανικό περιβάλλον και αφού έχει αποκαλυφθεί περίτρανα σε κάθε εχέφρονα και καλόπιστο Ευρωπαίο η ελληνική αυτοσυγκράτηση και αντίστροφα η τουρκική προκλητικότητα και διπροσωπία. Παρ’όλα αυτά, ήδη διαγράφονται στον ορίζοντα οι δυσκολίες που θα αντιμετωπίσουμε και χαμηλώνουν οι προσδοκίες. Ταυτόχρονα φαίνεται να ακολουθούμε μιά στρατηγική με έμφαση στο δέντρο κι όχι στο δάσος, που βάζει δηλαδή «όλα τα αυγά» μας στις κυρώσεις αναγορεύοντάς τις σχεδόν σε αυτοσκοπό. Έτσι όμως παραβλέπουμε τον πραγματικό στρατηγικό μας στόχο για ένα λογικό, «ευρωπαϊκού» χαρακτήρα διάλογο νομικοκεντρικής οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ, κι όχι εφ’όλης της (τουρκικής!) ύλης με το πιστόλι στον κρόταφο. Ίσως λοιπόν κινδυνεύσουμε, όχι μόνο να ξοδέψουμε όλο μας το διπλωματικό κεφάλαιο για κυρώσεις που τελικά δεν θα πονέσουν την Τουρκία, αλλά να πάρει και επιπλέον ο Ερντογάν με τη βοήθεια «εταίρων» πολύ επικίνδυνα ανταλλάγματα σε βάρος μας: «θετική ατζέντα», διάλογο χωρίς όρους, διάσκεψη για την Αν.Μεσόγειο, πενταμερή για το Κυπριακό.
Ο Υπουργός Εξωτερικών Νίκος Δένδιας ορθά προβαίνει σε μιά σειρά έμμεσων «διορθωτικών κινήσεων» στην αόριστη προϋπόθεση επανέναρξης του διαλόγου που πολύ «βιαστικά» διατυπωνόταν ως μοναδικός όρος το καλοκαίρι («σταματούν οι προκλήσεις, αρχίζουν οι συζητήσεις»). Έθεσε επίσης την μεσολαβήτρια Γερμανία (άλλος παραλογισμός κι αυτός να ακολουθεί «ίσες» αποστάσεις η προεδρεύουσα της ΕΕ) προ των ευθυνών της για μιά στρατιωτική προσβολή ευρωπαϊκών συνόρων. Όταν ο ίδιος ο σκοπός και η μεγαλύτερη επιτυχία της ευρωπαϊκής ενοποίησης είναι η διασφάλιση της ειρήνης, πόσο μπορούν να υποκρίνονται η Γερμανία και οι άλλοι τουρκόστροφοι «εταίροι» ότι η Τουρκία δεν αποτελεί απειλή για δύο τουλάχιστον μέλη της; Κι ότι πρέπει επιτέλους να αποδείξουν με πράξεις ότι συμμετέχουν σε μια ένωση αξιών και αλληλεγγύης και δεν «τουμπάρονται» υποκριτικά από τις προσχηματικές κι ευκαιριακές τουρκικές δολιχοδρομίες;
Όμως το μεγάλο βάρος πέφτει κυρίως σ’εμάς που πρέπει να επικεντρωθούμε με «έξυπνες» κινήσεις και στρατηγική στα σημαντικότερα από τα δύσκολα που έρχονται. Γιατί, ας το ξεκαθαρίσουμε, οι σημερινές δυσκολίες δεν είναι τίποτα σε σχέση με αυτά που θα αντιμετωπίσουμε αν αρχίσει μετά από τη Σύνοδο Κορυφής ένας «διάλογος» αλά τουρκικά, δηλαδή ουσιαστικά χωρίς όρους, κανόνες και ευρωπαϊκές εγγυήσεις!
Κυρώσει για Τουρκία, «Θετική ατζέντα» για Ελλάδα
Ξέρουμε από την προϊστορία ευρωπαϊκών κυρώσεων ότι οι διεθνείς κυρώσεις συνήθως είναι συμβολικές, δύσκολα αποφασίζονται από μιά ομάδα χωρών, δεν γίνονται σεβαστές από όλους τους υπόχρεους, δεν οδηγούν συνήθως στα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, δεν κρατάνε χρονικά πολύ, και γι αυτό αποδυναμώνονται και τελικά αίρονται. Ακόμη πιο δύσκολες είναι οι κυρώσεις που να «δαγκώνουν». Ακόμη και σήμερα, δεν έχει ακόμη γίνει όλη η απαραίτητη τεχνική προετοιμασία και άρα πιθανότατα θα οδηγηθούμε σε νέα αναβολή «για να ετοιμαστούν». Αναβολή θα ζητηθεί προκειμένου να «ακουστεί» και η νέα γραμμή Μπάιντεν. Γνωστός είναι παράλληλα ο πανταχού παρών εκβιασμός που ασκεί ο Ερντογάν με το μεταναστευτικό στη Γερμανία και ολόκληρη την ΕΕ. Πόσο ρεαλιστικό είναι λοιπόν να αναμένουμε σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο ότι σημαντικοί εταίροι μας θα θυσιάσουν τελικά μεγάλα οικονομικά τους συμφέροντα και πολύτιμες συμφωνίες εξοπλιστικών προγραμμάτων για χάρη μας; Πόσο ρεαλιστική είναι η προοπτική όταν αρκεί ένα και μόνο κράτος-μέλος (και δυστυχώς υπάρχουν τέτοια) στη σύνοδο κορυφής για να μπλοκάρει (βέτο)/καθυστερήσει/ «ξεδοντιάσει» οποιαδήποτε απόφαση κατά της Τουρκίας;
Μήπως άρα θα έπρεπε να εξετάσουμε, επιπρόσθετα ή έστω εναλλακτικά σε τυχόν «κυρώσεις-χάδια»,και μια «θετική ατζέντα» για το θύμα των απειλών (την Ελλάδα) αντί για τον θύτη; Ας αναλογιστούμε πχ. τη σημασία: εναλλάξ επισκέψεων και στάθμευσης ευρωπαικών πολεμικών σκαφών και μαχητικών στα ανατολικά νησιά μας. Ή ενός μεγάλου προνομιακού προγράμματος οικονομικής ενίσχυσής τους, με απειλούμενα νησιά να καθίστανται οιονεί φορολογικοί παράδεισοι. Ή ουσιαστικών προσωπικών κυρώσεων εναντίον κάθε Τούρκου αξιωματούχου ή δημοσιολογούντος που απειλεί με πολεμικές ενέργειες τμήμα του ευρωπαικού χώρου; Ή της υπογράμμισης από την ΕΕ του αυτονόητου δικαιώματος της Ελλάδας για άσκηση κάθε δικαιώματος που προβλέπεται στο δίκαιο της θάλασσας και απολαμβάνουν ακώλυτα όλα τα υπόλοιπα κράτη-μέλη;
Ευχή φυσικά όλων μας είναι να προκύψουν οι δέουσες «σκληρές» κυρώσεις που να οδηγήσουν πράγματι σε ουσιαστική τουρκική υποχώρηση. Ακόμη και για συμβολικούς λόγους η προσπάθεια σίγουρα αξίζει. Πεδία δόξης λαμπρά για την ελληνική διπλωματία, αρκεί βέβαια —προσοχή!— να μην αναδειχθούν σε αυτοσκοπό και χαθούν καθ’οδόν σε περίπτωση ξεδοντιάσματός τους κατά τις διαβουλεύσεις!
Ακόμη όμως κι αν τελικά αποφασιστούν κάποιες κυρώσεις, η Γερμανία σχεδιάζει να τις εξισορροπήσει με ανταλλάγματα προς τον Εντογάν: με τη λεγόμενη «θετική ατζέντα» ,με εκτός ευρωπαικού πλαισίου ελληνοτουρκικό διάλογο, με τη διάσκεψη για την Αν.Μεσόγειο που η Άγκυρα πρότεινε, και με νέα πενταμερή για συνομοσπονδιακή λύση στο Κυπριακό— όλα στα μέτρα της Άγκυρας και με ευρωπαική βούλα! Με άλλα λόγια, κινδυνεύουμε να βρεθούμε με το χειρότερο δυνατό αποτέλεσμα:
-οι κυρώσεις να είναι τελικά «χάδια»
-να μας τις «πουλήσουν» παρ’όλα αυτά οι εταίροι για «σπουδαίες» παραχωρήσεις και άρα επιπλέον
-ως «αντάλλαγμα»(!) να μας στριμώξουν μέσω των αποφάσεων της Συνόδου σε σειρά εθνικά επικίνδυνων παραχωρήσεων!
Πέντε προϋποθέσεις για έναν διάλογο με την Τουρκία
Στρατηγικός στόχος της Ελλάδας είναι να αποτρέψουμε την Τουρκία από μια επίθεση κατά της χώρας μας και να οριοθετήσουμε διεκδικητικά τις «θαλάσσιες ζώνες» (εννοώντας υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ) σε πλαίσιο «ευρωπαϊκής γειτονίας». Άρα, η ζωτικότερη επιδίωξή μας στην επικείμενη Σύνοδο Κορυφής πρέπει να είναι η διασφάλιση ενεργού και πολύπλευρης υποστήριξης της ΕΕ απέναντι στον χαρακτήρα και το πλαίσιο αρχών του ελληνοτουρκικού διαλόγου (και του Κυπριακού): με όρους, κανόνες και εγγυήσεις, φιλειρηνικό και «ευρωπαικής καλής γειτονίας», κι όχι με πολεμοχαρείς απειλές και εκβιασμούς. Ιδίως τώρα που ο Ερντογάν υποκρίνεται ότι τον ενδιαφέρει η ευρωπαϊκή προοπτική να θέσουμε συγκεκριμένες προϋποθέσεις για διάλογο και πιεστικότατα να ζητήσουμε να τις υιοθετήσει στις αποφάσεις της Συνόδου η ΕΕ. Άλλωστε τέτοια προπαιτούμενα έχουν ήδη συμφωνηθεί στο Διαπραγματευτικό Πλαίσιο ΕΕ-Τουρκίας το 2005. Ας αντιστρέψουμε δηλαδή την συνήθη κι εύκολη ροπή των περισσότερων εταίρων μας προς τις δήθεν «ίσες» αποστάσεις «για να ξεμπερδεύουν», και να στηρίξουν τη δική μας —απόλυτα λογική αλλά και πλήρως ευρωπαϊκή— θέση.
Είναι παράλληλα καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι ο «διάλογος κωφών» και οι διερευνητικές επαφές που μέχρι το 2016 με πολλή υπομονή διεξαγάγαμε, δυστυχώς ανήκει στο παρελθόν. Τα περισσότερα δεδομένα έχουν αλλάξει και οι πραγματικές προθέσεις του Ερντογάν για αναθεώρηση των διεθνών συνθηκών δεν κρύβονται πιά. Μια χώρα με «έξυπνη» στρατηγική δεν επιτρέπεται να προσέλθει σε ένα επικίνδυνο και άνευ όρων διάλογο εκτός ευρωπαϊκού πλαισίου. Οφείλει γι αυτό να αξιοποιήσει την ευκαιρία της Συνόδου και να εξασφαλίσει από την ΕΕ (και να καταγραφεί στα Συμπεράσματα) σαφή στήριξη στον στρατηγικό της στόχο: ότι ένας ελληνο-τουρκικός διάλογος έχει νόημα και δεν οδηγεί σε χειροτέρευση των συνθηκών μόνο αν πληροί μιά σειρά καίριων προϋποθέσεων .
Άρα, ως υποδειγματικά μετριοπαθές, αυτοσυγκρατηθέν επί μήνες (και χρόνια) και σταθερά φιλειρηνικό μέλος της ΕΕ, η Ελλάδα μπορεί να προσέλθει σε διερευνητικές επαφές με την Τουρκία μόνο υπό τους παρακάτω όρους:
1. Η Τουρκία πρέπει να καταδικάσει πειστικά και έμπρακτα τις απειλές και τη χρήση βίας (όχι με γενικές κι αόριστες διατυπώσεις και μόνο για μερικές ώρες και μέρες!)
2. Ο διάλογος για τις θαλάσσιες ζώνες είναι νοητός μόνο στη βάση της Σύμβασης του ΟΗΕ για το δίκαιο της θάλασσας και των σχετικών διεθνών Συνθηκών και συμφωνιών (Λωζάνης, Παρισίων, Πρωτοκόλλων του 1932 κλπ) και με στόχο την οριοθέτηση όσων ζωνών απαιτούν οριοθέτηση. Εξυπακούεται ότι οι προκαταρκτικοί αυτοί όροι αφορούν στον καθαρά διερευνητικό διάλογο κι όχι στην ουσία του και στις διαπραγματευτικές θέσεις με τις οποίες θα πρέπει να προσέλθουμε για την οριοθέτηση, ζήτημα καίριο στο οποίο έχουμε επανειλημμένα αναφερθεί (βλ. και «Η Ελλάς των τεσσάρων θαλασσών», εκδ. Ι.Σιδέρη 2020).
3. Η Άγκυρα οφείλει να παραδώσει όλα τα ευρήματα των παράνομων ερευνών που (έστω, λέει ότι ) διεξήγαγε στην Ανατ.Μεσόγειο( η ίδια ισχυρίζεται ότι ερεύνησε 12.000 τετρ.χλμ —παράνομα κατά το διεθνές δίκαιο αλλά και κατά την ίδια την ΕΕ ).
4. Η ΕΕ χωρίς περιστροφές να εγκαταλείψει άμεσα α) την (τουρκική!) ιδέα περί πολυμερούς διάσκεψης για την Αν.Μεσόγειο που κακώς αφέθηκε να πάρει τη σκυτάλη προώθησης ο κ. Μισέλ και μόνο τουρκικούς στόχους εξυπηρετεί, και β) την επανέναρξη διαπραγματεύσεων υπό τον ΟΗΕ («πενταμερή») για το Κυπριακό μετά από τους νέους τουρκικούς εκβιασμούς για συνομοσπονδιακή λύση (δηλ. κυριαρχία του Ερντογάν σε ολόκληρο το νησί!) και τα επαπειλούμενα τετελεσμένα στο Βαρώσι.
5. Η ΕΕ να στηρίξει/εγγυηθεί το παραπάνω πλαίσιο προκαταρκτικών όρων με συγκεκριμένες αποφάσεις της στην Σύνοδο Κορυφής και να το προτάξει ως προυπόθεση για οποιαδήποτε συζήτηση για θετική ατζέντα ΕΕ-Τουρκίας.
Δεν θα είναι πολύ εύκολο να απορρίψουν οι περισσότεροι στην ΕΕ ένα τέτοιο πλαίσιο όρων που θα έπρεπε λογικά να θεωρήσουν πλήρως «ευρωπαικό» και αυτονόητο.
Ταυτόχρονα, δεν αεροβατούμε πιστεύοντας ότι με τις παραπάνω κινήσεις εξαφανίσαμε και ταυτόχρονα το πρόβλημα ενός μαινόμενου πολεμοχαρούς γείτονα. Όμως, ιδίως με τις πανθομολογούμενες ακρότητες του Ερντογάν, υπάρχουν περιθώρια για μια στρατηγική πιο «διεκδικητικής εξομάλυνσης» με την γείτονα. Σ’αυτήν φαίνεται άλλωστε να παραπέμπουν οι δηλώσεις για τις ευρωπαϊκές ευθύνες της Γερμανίας, για διακοπή του εξοπλισμού της Άγκυρας , για τις προσχηματικές κουτοπονηρίες του κ. Τσαβούσογλου, αλλά και κυρίως οι συμφωνίες αμοιβαίας συνδρομής με τα ΗΑΕ και (ελπίζουμε!) με τη Γαλλία, όπως και τα νέα εξωευρωπαικά συμμαχικά σχήματα και οι πρόσφατες παραγγελίες όπλων.
Εστιάζοντας στα πράγματι σημαντικότερα, μπορούμε στην επικείμενη Σύνοδο Κορυφής της ΕΕ, όχι μόνο να αποφύγουμε μιά εθνική απογοήτευση, αλλά να καταγράψουμε επιτέλους και μιά πραγματική τακτική νίκη. Ας μετατρέψουμε, με «έξυπνες» κινήσεις την επιχειρούμενη επικράτηση της γερμανοκεντρικής (ούτε κάν εξισορροπητικής) «ρεαλιστικής σύνεσης» υπέρ της Άγκυρας κι ας εγκλωβίσουμε εμείς την Τουρκία στη μοναδική «ευρωπαϊκή» οδό μιάς νομικοκεντρικής οριοθέτησης και έμπρακτης και ειλικρινούς ειρηνικής συμβίωσης. Ας έρθουν και οι εταίροι μας να πουν σε μιά χώρα που υφίσταται με πολύμηνη « στρατηγική υπομονή» ωμές παραβιάσεις των (έστω και «δυνάμει») κυριαρχικών δικαιωμάτων της, ότι οι όροι μας δεν είναι αυτονόητα λογικοί…
Εν κατακλείδι, τι νόημα θα έχει τελικά να αρνούμαστε για μερικές ακόμη μέρες την προσχηματική πρόσκληση Ερντογάν για διάλογο, για να αποδεχθούμε τους τουρκικούς όρους μέσω των αποφάσεων της Συνόδου, μεταμφιεσμένους ως δήθεν αποτέλεσμα ευρωπαικών πιέσεων στην Άγκυρα και τουρκικών υποχωρήσεων;
*Προέδρος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας/ ΕΚΠΑ, πρώην Υφυπουργός Εξωτερικών