Του Ευριπίδη Στ. Στυλιανίδη*
Το φράγμα του Ιάσμου αντικατοπτρίζει τη μεγαλοστομία και την ασυνέπεια της πολιτικής που συχνά στην Ελλάδα απογοητεύει το λαό, δημιουργώντας προεκλογικά προσδοκίες που συνήθως δεν εκπληρώνονται. Με αυτή την πραγματικότητα κλήθηκα να αναμετρηθώ από την εκκίνηση της πολιτικής μου σταδιοδρομίας.
Όταν για πρώτη φορά άρχισα να επισκέπτομαι τα καφενεία των χωριών της Ροδόπης, κάθε φορά που γινόταν συζήτηση γι’ αυτό το έργο τα πρόσωπα πάγωναν και τα κεφάλια χαμήλωναν από δυσπιστία και αμφισβήτηση. Από το 1961 είχαν συνηθίσει οι αγρότες να ακούνε για το έργο αυτό, χωρίς ποτέ να το βλέπουν να γίνεται παρά την εναλλαγή των κυβερνήσεων.
Για μένα αποτέλεσε πρόκληση να ανατρέψω αυτή την κατάσταση. Δεν ήταν εύκολο, όχι μόνο λόγω του μεγέθους του έργου, αλλά και λόγω ιδεοληψιών και απίστευτων αγκυλώσεων της κεντρικής και τοπικής διοίκησης.
Η έρευνα μου ξεκίνησε από το 1961 που πρώτη φορά επιχειρήθηκε η προσπάθεια, από την Κυβέρνηση της ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το 2004 κάλεσα ως Υφυπουργός Εξωτερικών τους διαδόχους μηχανικούς του γραφείου Δοξιάδη προκειμένου να εντοπίσω μια μελέτη που είχα ακούσει από παλιότερους, ότι είχε κάνει στη περιοχή. Ανακάλυψα ότι επρόκειτο για μια περιορισμένης έκτασης ανεπίκαιρη διερευνητική εδαφολογική προμελέτη, που ωστόσο ήταν η πρώτη αλλά και η τελευταία προσπάθεια από το 1961 έως το 2005. Παρότι στα πολιτικά μπαλκόνια της μεταπολίτευσης το έργο εξαγγέλλονταν περιοδικά και προεκλογικά, κανένας δεν είχε προχωρήσει στο επόμενο ουσιαστικό βήμα.
Έπιασα το νήμα από την αρχή σε συνεργασία με τον τότε Περιφερειάρχη Αν. Μακεδονίας και Θράκης Άρη Γιαννακίδη. Ζήτησα τη συμπαράσταση του συντοπίτη από την Ξάνθη Υπουργού Αγροτικής Ανάπτυξης Αλέκου Κοντού. Διαχωρίσαμε το έργο από την υπόγεια άρδευση του κάμπου της Ξάνθης για να είναι ολοκληρωμένο, αυτόνομο χρηματοοικονομικά και άρα επιλέξιμο.
Προχωρήσαμε σε γενναία χρηματοδότηση της μελέτης που ολοκληρώθηκε σε τρεις φάσεις παρά τις απίστευτες δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε από τοπικές και κεντρικές υπηρεσίες και από ανταγωνισμούς άλλων Περιφερειών που διεκδικούσαν τα σχετικά κονδύλια.
Όταν όλα ήταν έτοιμα για την ένταξη του έργου μετά το 2009, η αντίδραση του φορέα διαχείρισης της λίμνης Βιστωνίδας με την επίκληση περιβαλλοντικών όρων ήταν η αιτία ή η «δικαιολογία» για να απενταχθεί το έργο της Κυβέρνησης του Κώστα Καραμανλή και να ξαναμπεί στο χρονοντούλαπο της ιστορίας, όπου φυλάσσονται τα αρχεία ενός «Κράτους-Ασυνέπειας». Ωστόσο η απόφαση 120 του Περιφερειακού Συμβουλίου Αν. Μακεδονίας και Θράκης στις 14 Ιουλίου 2014 υπέρ του Φράγματος Ιάσμου κράτησε την προσπάθεια μας ζωντανή…
Η σημασία του έργου α) για την συντήρηση του τρίτου μεγαλύτερου παραγωγικού κάμπου της Χώρας, δηλαδή του Θρακικού κάμπου, β) την επιβίωση χιλιάδων αγροτών της Ροδόπης και γ) για την προστασία του περιβάλλοντος, με όπλισαν με επιμονή και διεκδικητικό πείσμα. Αμέσως μετά την έξοδο από τη δεκαετή οικονομική κρίση και μετά την εκλογή του Κυριάκου Μητσοτάκη, επεδίωξα την ανάσυρση του σχετικού φακέλου από τα αρχεία του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης, την επικαιροποίηση του αιτήματος και την ευαισθητοποίηση των συναρμόδιων Υπουργών Αγροτικής Ανάπτυξης Μ. Βορίδη και του χειριστή Υφυπουργού Κ.Σκρέκα, Οικονομικών Χρ. Σταϊκούρα και του υπευθύνου Αν. Υπουργού για το νέο ταμείο COVID-19 Θ.Σκυλακάκη, των Υπουργών Περιβάλλοντος Κ.Χατζηδάκη και Ψηφιακής Σύγκλισης για εφαρμογές Γεωργίας Ακριβείας Δ.Πιερρακάκη.
Την πρόταση επικαιροποίησης, μαζί με τους άλλους συναδέλφους Βουλευτές της Ροδόπης Δημήτρη Χαρίτου (ΣΥΡΙΖΑ) και Ιλχάν Αχμέτ (ΚΙΝΑΛ) την καταστήσαμε Κοινή Πρόταση της Διακομματικής Επιτροπής της Βουλής για τη Θράκη.
Τέλος την έθεσα και συνεχίζω σε κάθε ευκαιρία να τη θέτω υπόψιν του Πρωθυπουργού Κ. Μητσοτάκη ως ένα έργο εθνικής σημασίας και τοπικής προτεραιότητας, συναντώντας το ενδιαφέρον και την στήριξη του στην υπό εξέλιξη προσπάθεια μας.
Η σημασία του φράγματος του Ιάσμου
Το φράγμα του Ιάσμου στον ποταμό Κομψάτο είναι ένα από τα σημαντικότερα και ωριμότερα έργα στην Ελλάδα. Αφορά στα 200.000 περίπου από τα 400.000 αρδευόμενα καλλιεργήσιμα στρέμματα της Περιφερειακής Ενότητας Ροδόπης στο σύνολο 800.000 καλλιεργούμενων εκτάσεων, τα οποία αρδεύονται μέχρι σήμερα στη μεγαλύτερη έκταση τους από 5.000 γεωτρήσεις, συχνά άναρχα αδειοδοτημένες, που συνεχώς και επικίνδυνα ρίχνουν τη στάθμη των υπόγειων υδάτων.
Η σταδιακή εξάντληση του υδροφόρου ορίζοντα κυρίως της νοτιοδυτικής Ροδόπης, δημιουργεί έντονα φαινόμενα υφαλμύρωσης που έφτασαν τις γεωτρήσεις ακόμα και σε βάθος 250 μέτρα. Αυτό το φαινόμενο καταστρέφει την ποιότητα του νερού που επηρεάζει αρνητικά τις καλλιέργειες και υποβαθμίζει τη γονιμότητα του εδάφους. Παράλληλα βλάπτει σοβαρά το περιβάλλον και ιδιαίτερα τις προστατευόμενες περιοχές από τις συνθήκες Ramsar και Natura και εκτινάσσει απαγορευτικά για τους αγρότες το κόστος παραγωγής. Αυτό άλλωστε το καταγγέλλουν εμπεριστατωμένα ο Αγροτικός Σύλλογος Κομοτηνής, ο Αγροτικός Σύλλογος Μαρώνειας – Σαπών και η Ένωση Επαγγελματιών Επιχειρηματιών Αγροτών(ΕΝΕΕΑ) του Νομού Ροδόπης, οι οποίες επιμένουν στην αναγκαιότητα του Φράγματος του Ιάσμου.
Σε ανάλογο φαινόμενο στην Ανατολική Θεσσαλία, όπου δεν υπήρξε σχεδιασμός με την κατασκευή φράγματος, οι γεωτρήσεις έφθασαν στα 300-400 μέτρα με αποτέλεσμα, η υφαλμύρωση να πλήξει καίρια το περιβάλλον και την ποιότητα της γης, το κόστος άρδευσης για τον αγρότη να ξεπεράσει τα 80 ευρώ ανά στρέμμα το έτος και έτσι 600.000 ποτιστικές καλλιέργειες να αντικατασταθούν με ξηρικά σιτηρά τινάζοντας οικονομικά στον αέρα το αγροτικό εισόδημα.
Η αποσπασματική αντιμετώπιση της έλλειψης ύδατος με μικρές αρδευτικές παρεμβάσεις, όσο χρήσιμη κι αν είναι τοπικά, αποτελεί σπατάλη πόρων και δεν δύναται από μόνη της να αντιμετωπίσει το γενικότερο πρόβλημα μεσομακροπρόθεσμα. Χρειάζεται ένας στρατηγικός και ολιστικός σχεδιασμός της Υδροοικονομίας του Νομού Ροδόπης. Στο Φράγμα του Ιάσμου πιστεύω ότι Οικολογία και Επιστήμη μπορούν να συνεργαστούν και να επιτύχουν εκπληκτικά συνδυαστικά αποτελέσματα.
Το Φράγμα του Ιάσμου θα συμβάλει καταλυτικά σε αυτό, διότι:
Θα βελτιώσει σταδιακά τη διαχείριση πόσιμου ύδατος.
Θα σταματήσει οριστικά τη μεταφορά φερτών υλικών στη λίμνη Βιστωνίδα προστατεύοντας τον πολύτιμο αυτό βιότοπο καθώς και την υπόλοιπη συστάδα λιμνών της Ροδόπης εντός της προστατευόμενης ζώνης Ramsar.
Θα λυθούν οριστικά μια σειρά προβλημάτων άρδευσης, μειώνοντας θεαματικά το περιβαλλοντικό αποτύπωμα, αφού θα χρειάζεται σημαντικά λιγότερη ενέργεια για την όλη διαδικασία.
Θα εμπλουτιστεί και θα προστατευτεί ο υδροφόρος ορίζοντας από την υφαλμύρωση των υπόγειων υδάτων και θα αναβαθμιστεί η γονιμότητα της γεωργικής γης.
Θα συντρέξουν οι προϋποθέσεις να μειωθεί σοβαρά το κόστος παραγωγής του αγρότη και να αναβαθμιστεί η ποιότητα του παραγόμενου προϊόντος, μέσα από την εφαρμογή σύγχρονων μεθόδων, όπως η γεωργία ακριβείας, η άρδευση στάγδην κλπ σε μεγαλύτερες εκτάσεις, δηλ. από 200.000 στα 300.000 στρέμματα. Το μέσο κόστος άρδευσης που σήμερα φθάνει στα 50 ευρώ ανά στέμμα το χρόνο, θα πέσει σημαντικά.
Θα διευκολυνθεί η αναδιάρθρωση καλλιεργειών και θα προωθηθεί η συμβολαιακή γεωργία, αυξάνοντας την παραγωγικότητα. Η αύξηση του αγροτικού εισοδήματος θα έχει άμεση συνέπεια την οικονομική ανάπτυξη και άρα τη δημογραφική τόνωση της περιοχής.
Θα υπάρξει πιθανότατα η δυνατότητα παραγωγής και ηλεκτρικής ενέργειας.
Θα δοθούν νέες δυνατότητες ανάπτυξης του οικολογικού και γενικότερα εναλλακτικού τουρισμού.
Απαραίτητη προϋπόθεση για να επιτευχθούν τα θετικά αποτελέσματα μιας τόσο μεγάλης και σημαντικής παρέμβασης είναι να ακολουθηθούν όλοι οι αυστηροί περιβαλλοντικοί κανόνες που προβλέπονται κυρίως κατά την κατασκευή του έργου, ώστε να μη διακοπεί η ροή ύδατος στη λίμνη Βιστωνίδα, προκειμένου να προστατευτεί με πληρότητα το οικοσύστημα.
Η ορνιθοπανίδα με τα 60.000 είδη πουλιών και η Ιχθυοπανίδα της λίμνης, η πορεία της υφαλμύρωσης της λίμνης και του κάμπου, η προστασία του μικροκλίματος στην περιοχή είναι στοιχεία που πρέπει συνεχώς να παρακολουθούνται από ένα οργανωμένο Οικολογικό Παρατηρητήριο, ώστε να συμπληρώνεται και να προσαρμόζεται στην πράξη κάθε πτυχή της μελέτης υλοποίησης με βάση τα δεδομένα που δημιουργούνται.
Κανείς δεν δικαιούται να αγνοήσει τις αυστηρές παρατηρήσεις του Φορέα Διαχείριση της λίμνης, όπως είχαν διατυπωθεί με τη Γνωμοδότηση επί της Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων στις 8 Μαΐου 2014.
Κανείς όμως δεν δικαιούται να επιβάλει μία αδράνεια και ακινησία που μπορεί να μας οδηγήσει σε τραγικά οικολογικά αδιέξοδα ή τετελεσμένα, σαν αυτά που έζησαν άλλες περιοχές της Ελλάδας που δεν τόλμησαν ή δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν.
Τεχνικά χαρακτηριστικά του έργου βάση της μελέτης
Η εθνική σημασία του συγκεκριμένου φράγματος έγκειται στο ότι η λεκάνη απορροής βρίσκεται αποκλειστικά στον εθνικό χώρο με μέση ετήσια απορροή του ποταμού Κομψάτου περίπου στα 200 εκ. κυβικά μέτρα.
Ο όγκος του φράγματος βάση της μελέτης θα φτάσει τα 3,3 εκ.κυβικά μέτρα.
Ο συνολικός όγκος του ταμιευτήρα τα 242 εκ.κυβικά μέτρα.
Ο ωφέλιμος όγκος του ταμιευτήρα 225 εκ.κυβικά μέτρα.
Η αναλογία όγκου ταμιευτήρα και όγκου φράγματος ~75.
Η μέση ετήσια απολήψιμη ποσότητα ~150 εκ.κυβικά μέτρα.
Οι μέσες ετήσιες υπερχειλίσεις ~50 εκ. κυβικά μέτρα και η μέγιστη πιθανή πλημμυρική παροχή 3400 m3/S.
Το κόστος του έργου και οι ευκαιρίες χρηματοδότησης
Η μελέτη για το φράγμα του Ιάσμου ξεκίνησε το 2005 και ολοκληρώθηκε σε τρεις φάσεις μέχρι το 2010, καθιστώντας το σήμερα ένα από τα πιο ώριμα μεγάλα έργα υδροιοκονομίας στην Ελλάδα. Κόστισε 47.860.309 ευρώ.
Η δαπάνη κατασκευής του φράγματος θα αγγίξει τα 123.000.000 εκ. ευρώ. Αντίστοιχα τα δίκτυα άρδευσης υπολογίζονται στα 100.000.000 εκ. ευρώ. Η απόσβεση του έργου υπολογίζεται σε 80 χρόνια με κόστος απόσβεσης νερού ~0,025 Ευρώ ανά κυβικό μέτρο. Άρα το συνολικό κόστος του έργου θα ανέλθει στα 223.000.000 εκ. ευρώ.
Συνήθως η αδυναμία απορρόφησης ευρωπαϊκών πόρων στην Ελλάδα, οφείλεται στην έλλειψη εμπεριστατωμένων μελετών. Στην περίπτωση του Φράγματος του Ιάσμου κινηθήκαμε αυτή τη φορά με διόραση, συστηματικότητα και σοβαρότητα, προετοιμάζοντας έγκαιρα τη σχετική μελέτη.
Γνωρίζαμε ότι ο σχεδιασμός μεγάλων έργων στην Ελλάδα, επειδή ξεπερνά χρονικά τον ορίζοντα της διαρκείας μιας κυβέρνησης, δεν συνηθίζεται να αποτελεί προτεραιότητα. Υποχωρεί και χάνεται μπροστά στην πολιτική ματαιοδοξία που συχνά σχεδιάζει με ορίζοντα τις επόμενες εκλογές και όχι τις επόμενες γενιές. Παρόλα αυτά τολμήσαμε νωρίς και τώρα είμαστε περισσότερο έτοιμοι από άλλους να διεκδικήσουμε αυτό που αξίζει ο τρίτος παραγωγικός κάμπος της χώρας, ο κάμπος της Θράκης και της Ροδόπης μας.
Η χρηματοδότηση του Φράγματος του Ιάσμου μπορεί να γίνει σε κάθε περίπτωση μόνο από τον Εθνικό προϋπολογισμό ή το εθνικό σκέλος του ΕΣΠΑ, διότι τα τοπικά ή περιφερειακά χρηματοδοτικά εργαλεία δεν επαρκούν.
Ο πιο έξυπνος όμως και γρήγορος τρόπος είναι το νέο Ταμείο COVID-19, διότι η φυσιογνωμία του ταιριάζει απόλυτα στο προφίλ του συγκεκριμένου έργου για τους παρακάτω λόγους:
Το 40% των χρηματοδοτήσεων του Ταμείου αποφασίστηκε να αφορά στην Πράσινη Ανάπτυξη που συνδέεται απόλυτα και με το περιβάλλον. Το Φράγμα του Ιάσμου στοχεύει στην Πράσινη Ανάπτυξη, διότι αξιοποιεί τα επιφανειακά ύδατα. Προστατεύει τον υδροφόρο ορίζοντα-γεωτρήσεις από την υφαλμύρωση. Συμβάλει με τις σωστές παρεμβάσεις στην προστασία του προστατευόμενου βιότοπου της Λίμνης Βιστωνίδας και των περιοχών NATURA και RAMSAR.
Ενισχύει την πρωτογενή παραγωγή βελτιώνοντας την ποσοτικά και ποιοτικά μειώνοντας παράλληλα το ενεργειακό αποτύπωμα. Συνδέεται δηλαδή και με την προστασία και της διατροφικής αλυσίδας.
Το 17% των κονδυλίων του Ταμείου αποφασίστηκε να αφορά στην ψηφιακή σύγκλιση. Μια εφαρμογή που συνδέεται με αυτό είναι η Γεωργία Ακριβείας. Δορυφορικές εφαρμογές μέσω κινητού, εδαφολογικές μελέτες, αντάπτορες στα αγροτικά μηχανήματα, συστήματα ποτίσματος στάγδην μπορούν να βρουν εφαρμογή στον κάμπο της Δυτικής Ροδόπης, επεκτείνοντας τις αρδεύσιμες εκτάσεις από τα 200.000 στα 300.000 στρέμματα.
Εκτός των άλλων η ανάπτυξη του νέου έργου μπορεί να αποτελέσει πανευρωπαϊκό μοντέλο Οικοτουριστικής Ανάπτυξης που θα αναδείξει τον φυσικό πλούτο της περιοχής και θα ενισχύσει την οικονομία της μέσα από την αύξηση της παραγωγής και τη δημιουργία εναλλακτικού εισοδήματος.
Το Φράγμα του Ιάσμου είναι το πιο κατάλληλο έργο για ένταξη και χρηματοδότηση από το νέο Ταμείο των 32 δις. Ευρώ και αυτό είναι μια μοναδική ευκαιρία που δεν πρέπει να την αφήσουμε να χαθεί.
*Ο Ευριπίδης Στ. Στυλιανίδης είναι Βουλευτής Ροδόπης Νέας Δημοκρατίας, Επικ. Καθηγητής Νομικής Ευρωπαϊκού Πανεπιστημίου Κύπρου