Ένα άρθρο που τιμά την μουσική παράδοση της Μακεδονίας και την Χαλκιδικής
Το τραγούδι της Ιερισσού “Μια προσταγή μεγάλη” και ο επαναστατικός του συμβολισμός στον Θούριο του Ρήγα Φερραίου.
Τμήμα του κάστρου της παλιάς Ιερισσού (απόσπασμα). Διακρίνεται το καμπαναριό και η εκκλησία. [Αρχείο
Χρήστου Καραστέργιου]
Δημοσιεύθηκε στο 17ο τεύχος του πολιτισμικού περιοδικού «Κύτταρο Ιερισσού»
Κείμενο: ΑΘΗΝΑΚΑΤΣΑΝΕΒΑΚΗ
Η Αθηνά Κατσανεβάκη είναι Εθνομουσικολόγος διδάσκουσα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης.
Η αρχική (γνήσια θα μπορούσαμε να πούμε) μουσική του Θούριου του Ρήγα Φεραίου έχει αποτελέσει αντικείμενο έρευνας, καθώς το κείμενό του έχει εμφανιστεί με διαφορετικές μελωδίες κατά καιρούς. Ενώ λοιπόν έχει καθιερωθεί, ως γνωστή πλέον, η αρχική μορφή του κειμένου υπάρχει αμφιβολία για το ποια θα μπορούσε να ήταν η πρώτη μελωδία πάνω στην οποία τραγουδήθηκε και εν τέλει αν και κατά πόσο υπήρχε μία και μόνο αρχική μελωδία ή τραγουδήθηκε με πολλές διαφορετικές μελωδίες ανάλογα με την περιοχή διάδοσής του. Όπως αναφέρει ο Δημήτρης Καραμπερόπουλος στην μελέτη του για την ανάλυση του κειμένου του Θουρείου, είναι μάλλον σίγουρο ότι δεν υπήρχε μόνο μία μελωδία του Θουρείου αλλά ότι ανάλογα με την περιοχή η μελωδία άλλαζε. Έτσι, το ευρέως διαδεδομένο αυτό ποίημα του Ρήγα έγινε ένα τραγούδι, σχεδόν δημοτικό, ανάλογα με την διάδοσή του στις πλατιές μάζες των υποδούλων.
Με βάση τις πληροφορίες του Παπα-Χρήστου Κυριακόπουλου ο Χριστόφορος Περραιβός αναφέρει ότι ο Ρήγας Φερραίος είχε υποδείξει σαν πρότυπη μελωδία για τον Θούριό του ένα από τα τραγούδια της Χαλκιδικής και συγκεκριμένα το τραγούδι «Μια προσταγή μεγάλη» που, όπως φαίνεται και από τις πληροφορίες του Βρανούση (και πάλι με βάση τον Παπα-Χρήστο Κυριακόπουλο), ήταν πολύ γνωστό λόγω της αναφοράς του στην ηρωϊκή μορφή του Λάμπρου Κατσώνη και στην ναυμαχία του στο Κάβοντόρο στην Άνδρο. Δεν πρέπει να ήταν όμως τόσο διαδεδομένο ώστε να μην συνεχίζει να υφίσταται η τοπικότητά του σε σχέση με την Ιερισσό, όπως θα υποστηρίξουμε παρακάτω.
Ο εθνομάρτυρας και πρωτεργάτης του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Ρήγας Φεραίος
Ο Παπα Χρήστος Κυριακόπουλος αναφέρει ότι οι μελωδίες του Θούριου φαίνεται να είναι πέντε. Αλλά, ωστόσο η μελωδία του τραγουδιού «Μια προσταγή μεγάλη» ήταν αυτή που ο ίδιος ο Ρήγας είχε προτείνει σαν πρότυπο και σε αυτό συνάδει η μαρτυρία ενός χειρογράφου του 1797 όπου επάνω από το κείμενο του Θούριου αναγράφεται “ΘούριοςήτοιορμητικόςΠατριωτικόςύμνοςπρώτος, ειςτονήχον, Μια προσταγή μεγάλη». Με αυτόν τον τρόπο τουλάχιστον το χειρόγραφο αυτό μας καθορίζει ως προσόμοιο για το κείμενο του Θουρίου το τραγούδι «Μια προσταγή μεγάλη». Το τραγούδι αυτό το οποίο είναι ένα από τα πιο γνωστά τραγούδια της Ιερισσού και χορεύεται ως τελετουργικός χορός συμπεριλαμβάνεται και στην συλλογή του Γ τόμου Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια (μουσική εκλογή) σε μεταγραφή του Σπύρου Περιστέρη και καταγραφή του Σταύρου Καρακάση και αναφέρεται ως «του Λάμπρου Κατσώνη»[i].
Φυλλάδιο του Θούριου (απόσπασμα) από το 1798. Αναγράφεται το γνωστό τραγούδι της Ιερισσού «Μια Προσταγή Μεγάλη». Βιβλιοθήκη Ακαδημίας Αθηνών
Αυτό το στοιχείο και μόνο μας μεταφέρει δύο έμμεσες πληροφορίες. Ότι το τραγούδι «μια προσταγή μεγάλη» ήταν τόσο γνωστό που μπορούσε να λειτουργήσει ως προσόμοιο, γιατί όλοι γνώριζαν την μελωδία του. Ότι το πιο πιθανό είναι ότι η σχέση του Ρήγα με το Άγιον Όρος, όπως περιγράφεται στο σύγγραμμα του επισκόπου Ροδοστόλου Χρυσοστόμου, μαζί με την διαχρονική σχέση των Ιερισσιωτών με το Άγιον Όρος, από την άλλη η σχέση του Λάμπρου Κατσώνη με την Ιερισσό που αποδεικνύεται με την δωρεά στην μικρή αυτή πόλη του περιβόητου «κανονιού του Λάμπρου Κατσώνη» και ο ταυτόχρονος θαυμασμός του Ρήγα για τον Ήρωα αποτέλεσαν τις αιτίες πρώτον για τη χρήση της μελωδίας ως προσόμοιου από τον Ρήγα και δεύτερον στη μεγάλη διάδοση του τοπικού αυτού χορού της Ιερισσού, αν πιστέψουμε την πληροφορία του Βρανούση.
Ταυτόχρονα όλα τα παραπάνω μας δείχνουν ότι η μελωδία του τραγουδιού αυτού μαζί με το κείμενο του Ρήγα μπορούσαν να μεταφέρουν έναν διπλά επαναστατικό συμβολισμό: Αφενός να μεταφέρουν τον συμβολισμό των κατορθωμάτων ηρώων, όπως ο Λάμπρος Κατσώνης και αφετέρου επάνω ακριβώς σε αυτήν την εμπειρία επιπλέον το επαναστατικό προτρεπτικό κείμενο του Ρήγα, φορτίζοντας διπλά συναισθηματικά τις ψυχές των υπόδουλων Ελλήνων.
Βασιζόμενοι στις εμπεριστατωμένες μελέτες των προηγούμενων μελετητών, μπορούμε να θεωρήσουμε σαν πιο πιθανή αρχική μελωδία του Θούριου την μελωδία του τραγουδιού «Μια προσταγή μεγάλη», προσθέτοντας εδώ έναν ακόμη λόγο:
΄Οτι το ποιητικό μέτρο του στίχου του Θούριου και του τραγουδιού «μια προσταγή μεγάλη» είναι ακριβώς το ίδιο και ότι ο στίχος και μελωδία του τραγουδιού λειτούργησε πράγματι ως προσόμοιο για την σύνθεση του στίχου και του κειμένου του Θουρίου από τον Ρήγα Φεραίο. Ο Θούριος συντέθηκε με τον τρόπο που δημιουργούνταν όλα τα δημοτικά τραγούδια δηλ. πάνω σε ένα μετρικό ποιητικό καλούπι μιας παλιότερης μελωδίας προσαρμόζονταν νέα κείμενα τα οποία αναφέρονταν σε νέα γεγονότα ή εκφράζανε νέες καταστάσεις και ειδήσεις.
Ο Θούριος λοιπόν είναι με αυτήν την έννοια ένα από τα πρώτα δημοτικά και ξεκάθαρα προτρεπτικά επαναστατικά τραγούδια. Η παραδοσιακότητα και λαϊκή ταυτότητα και προσωπικότητα του δημιουργού του φαίνεται και υποστηρίζεται ακόμη καθαρότερα. Και η άμεση σχέση και αγάπη του Ρήγα για τους απλούς υπόδουλους είναι επίσης φανερή.
Συντείνοντας ακόμη στην άποψη ότι τα δημοτικά τραγούδια ήταν για τον απλό υπόδουλο ο εθνικός του ύμνος και ο άμεσος εκφραστής της ιστορικής του ταυτότητας.
Ευχαριστίες
Ευχαριστώ τον Χρήστο Καραστέργιο για την υποστήριξή του, για τις πληροφορίες που μου έστειλε και για την επίμονη προτροπή του να γράψω αυτό το μικρό σημείωμα.
Ενδεικτική βιβλιογραφία.
Ἀ.Ἰ. Βρανούση, Ρήγας Βελεστινλῆς, Ἀθήνα 1963
Επισκόπου Ροδοστόλου Χρυσοστόμου Γράμματα και Άρματα στον Άθωνα, Άγιον Όρος,2000.
Δημήτριος Καραμπερόπουλος, Ρήγα Βελεστινλή, Θούριος: Ανάλυση
Στο Συνέδριο «Ελεγεία, πατριωτικά Θούρια στην ελληνική ποίηση
από 7ο αι. μέχρι σήμερα», 21 Ιουλίου 2013, Βάλια Κάλντα Γρεβενών,
(υπό εκτύπωση)
Παπα Χρήστος Κυριακόπουλος «Η μουσική του Θουρίου και τα άσματα της εκδόσεως (1998)», σημείωμα στην Έκδοση: Ρήγα Βελεστινλή Θούριος, Παραδοσιακές μουσικές παραλλαγές και προεπαναστατικές μελωδίες. 200 χρόνια από τον μαρτυρικό θάνατο του Ρήγα Βελεστινλή (1798-1998).
Τερτιλίνης Δημήτρης «Ένα Ιστορικό Τραγούδι της Ιερισσού», δημοσίευμα σε εφημερίδα την 27/11/1966,
Περιστέρης-Σπυριδάκης, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια Τομ.Γ Μουσική Εκλογή, Ακαδημία Αθηνών, Εν Αθήναις, 1968, σ.37-8.
Χριστόφορος Περραιβὸς (1773-1862), Σύντομος Βιογραφία τοῦ ἀοιδίμου Ρήγα Φεραίου τοῦ Θετταλοῦ, Ἀθῆναι 1860.
CD «Φωνές της Ιερισσού» Βιβλιοθήκη Τμήματος Μουσικών Σπουδών Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Αρχείο παραδοσιακής μουσικής «Δημήτρης Θέμελης», 2018.