Γράφει ο Νίκος Ζυγογιάννης
Μια λέξη που ακούγεται ή γράφεται διαρκώς στα ΜΜΕ και στα ΜΚΔ από
πολιτικούς και πολίτες είναι “αυθαιρεσία”. Σίγουρα, δεν είναι σημερινή
έννοια, αλλά βρίσκεται θεμελιωμένη στην ελληνική κοινωνία από την
ίδρυση, ακόμα, του νεοελληνικού κράτους.
Η λέξη αυθαιρεσία, σύμφωνα με το Λεξικό της Ν. Ελληνικής1, σημαίνει:
1) πράξη που γίνεται μόνο κατά την άποψη του ανθρώπου που την εκτελεί,
χωρίς να ρωτήσει άλλους ή έξω από προϋπάρχοντες κανόνες νόμους ή
περιορισμούς, 2) ενέργεια που γίνεται με τρόπο που παραβιάζει τα
δικαιώματα του άλλου, 3) κατάχρηση εξουσίας και τα συνώνυμά της:
ετσιθελισμός, κοτζαμπασισμός, τσαμπουκαλίκι. Η ετυμολογία της λέξης,
σύμφωνα με το λεξικό της αρχαίας ελληνικής2, είναι από το αυτός (=ο
ίδιος) και το ρήμα αἱρέω= 1. παίρνω με το χέρι, αρπάζω, πιάνω, δια
της βίας, 2. αφαιρώ, αποσπώ 3. κερδίζω, αποκτώ. Επομένως, η αυθαιρεσία
είναι αυτόβουλη πράξη που παραβιάζει τους νόμους και αποσκοπεί στο
προσωπικό συμφέρον. Διαπράττεται σε δύο επίπεδα: στη δημόσια ζωή
(πολιτική αυθαιρεσία) και στην ιδιωτική (κοινωνική αυθαιρεσία).
Η πολιτική αυθαιρεσία συνδέεται με τη διαφθορά που ταυτίζεται
εννοιολογικά με τη δωροδοκία και ευρύτερα με τη διαπλοκή, την
κατάχρηση δημόσιας εξουσίας χάριν του ιδιωτικού οφέλους. Αυτή η
προσέγγιση παραπέμπει στη συνεργασία κρατικών οργάνων με εγκληματικές
επιχειρήσεις ή και δίκτυα που η δομή τους υποκαθιστά την κρατική δομή.
Τομείς ευάλωτοι στην αυθαιρεσία και διαφθορά (όπως παρουσιάστηκαν στο
23ο ετήσιο συνέδριο της Π.Ο.ΑΞ.Α.3) είναι Υπηρεσίες Υγείας,
Οικονομικές Υπηρεσίες, Ασφαλιστικές Εταιρίες, Αστυνομικές Υπηρεσίες, η
“Οικονομία της νύχτας” (μπαρ, κέντρα διασκέδασης, παράνομα παίγνια),
ενεχυροδανιστήρεια, Εταιρίες που ενέχουν ξέπλυμα χρήματος (logistics,
μεταφορές, όταν εξυπηρετούν λαθρεμπόριο).
Η κοινωνική αυθαιρεσία που ο Χρ. Γιανναράς την ονομάζει ενδημική
εκδηλώνεται με πολλές μορφές: 1) καταπάτηση της δημόσιας γης που
συνιστά καταλήστευση ενός κοινωνικού αγαθού και χτίσιμο αυθαίρετων
σπιτιών (πολλές φορές δίπλα στο κύμα ή μέσα στο δάσος) 2) οικοδομικές
αυθαιρεσίες: ύψος οικοδομών (αριθμός ορόφων), κλεισμένοι ημιυπαίθριοι
χώροι (πατάρια υπόγεια γκαράζ, πέργολες…), 3) κατάληψη πεζοδρομίων
από “εκθέσεις αυτοκινήτων”, καφετέριες, μικροπωλητές, 4) πορείες που
νεκρώνουν τη ζωή της πόλης, απερεγείες που κλείνουν το οδικό δίκτυο,
5) αναγραφή στους τοίχους συνθημάτων κομματικών ή οποιασδήποτε
ιδεολογίας, αφισοκόλληση, χρήση πανό που εγκαταλείπονται στους δρόμους
και ρυπαίνουν την πόλη.
Γίνεται αντιληπτό ότι η αυθαιρεσία με οποιαδήποτε μορφή καταλύει τη
νομιμότητα και τη δικαιοσύνη και ευθύνεται για την κοινωνική κρίση που
δε συνδέεται με την οικονομική, αλλά είναι βαθύτερη και έχει παγιωθεί
πριν από αυτήν.
Τα αίτια που οδηγούν τον πολίτη στην αυθαιρεσία βρίσκονται σε σχέση
αλληλεξάρτησης με τους τρόπους θεραπείας. Τι είναι, λοιπόν, αυτό που
περιορίζει τη δυνατότητα εδραίωσης της δικαιοσύνης, που δεν επιτρέπει
στους ανθρώπους να ενστερνιστούν το ηθικό κίνητρο του καθήκοντος στη
δράση τους; Για να απαντήσουμε στο ερώτημα, θα καταφύγουμε στον αρχαίο
ελληνικό κόσμο και στις ηθικές ιδέες τους, όπως προκύπτουν από τη
λογοτεχνία τους, για να διαπιστώσουμε ότι ο σύγχρονος κόσμος
παρουσιάζει έλλειμα αυτών των ιδεών-αξιών.
Στον “Πρωταγόρα” του Πλάτωνα βρίσκουμε δυο αρετές, την αιδώ και τη
δίκη που πρέπει να υιοθετήσουν οι άνθρωποι στις μεταξύ τους σχέσεις
για να ζουν στις πόλεις ώστε το ανθρώπινο γένος να επιβιώσει. “Ζεὺς
οὖν δείσας περὶ τῷ γένει ἡμῶν μὴ ἀπόλοιτο πᾶν,῾Ερμῆν πέμπει ἄγοντα εἰς
ἀνθρώπους αἰδῶ τε καὶ δίκην, ἵν’ εἶεν πόλεων κόσμοι τε καὶ δεσμοὶ
φιλίας συναγωγοί.” (Ο Δίας λοιπόν, επειδή φοβήθηκε για το γένος μας,
μη χαθεί εντελώς, στέλνει τον Ερμή πού έφερνε στους ανθρώπους τον
σεβασμό και τη δικαιοσύνη, για να υπάρξει τάξη στις πόλεις και δεσμοί
που να (τις) συνδέουν με τη φιλία.). Η αιδώς είναι η αίσθηση του
σεβασμού και της ντροπής απέναντι στον συνάνθρωπο και αυτό το
συναίσθημα πρέπει να καθορίζει τις μεταξύ τους σχέσεις. Η απόκτηση
αυτής της αρετής θα έχει ως αποτέλεσμα την κατάκτηση της πολιτικής
τέχνης και το πέρασμα σε μια κοινωνική οργάνωση που δε χαρακτηρίζεται
από πνεύμα προστριβών και αδικίας. Αυτή την αρετή, την αιδώ, πρέπει να
την αποκτούν όλοι οι άνθρωποι. Ἐρωτᾷ οὖν ῾Ερμῆς Δία τίνα οὖν τρόπον
δοίη δίκην καὶ αἰδῶ ἀνθρώποις. «᾿Επὶ πάντας,» ἔφη ὁ Ζεύς, «καὶ πάντες
μετεχόντων· οὐ γὰρ ἂν γένοιντο πόλεις, εἰ ὀλίγοι αὐτῶν μετέχοιεν ὥσπερ
ἄλλων τεχνῶν· Ρωτά λοιπόν, ο Ερμής τον Δία με ποιο τρόπο να δώσει τη
δικαιοσύνη και τον σεβασμό στους ανθρώπους` «Σε όλους» είπε ο Δίας
«και όλοι να μετέχουν σ’ αυτές` γιατί δεν θα μπορούσαν να υπάρχουν
πόλεις, αν μετέχουν λίγοι, όπως ακριβώς στις άλλες τέχνες`. Επειδή,
όμως, η ηθικοποίηση (η απόκτηση της αιδούς, του σεβασμού και της
δικαιοσύνης) δεν μπορεί να διασφαλιστεί σε όλους τους ανθρώπους, ο
Δίας επισείει την απειλή της θανάτωσης, ώστε να καταστεί σαφές πως οι
άνθρωποι θα πρέπει να προσαρμόσουν τον τρόπο ζωής τους στα ηθικά
πρότυπα με κάθε κόστος. Καὶ νόμον γε θὲς παρ’ ἐμοῦ τὸν μὴ δυνάμενον
αἰδοῦς καὶ δίκης μετέχειν κτείνειν ὡς νόσον πόλεως.» και βάλε νόμο από
εμένα, αυτόν που δεν μπορεί να μετέχει στον σεβασμό και στη δικαιοσύνη
να τον σκοτώνουν ως αρρώστια της πόλεως.».
Τι είναι η αιδώς; Δε σχετίζεται με την ντροπή ή το φόβο που νιώθει
κάποιος, όταν γίνεται αντιληπτός από τους άλλους ότι δεν προσαρμόζεται
στις απαιτήσεις της κοινότητας που ζει. (το συναίσθημα αυτό εκφραζόταν
με τη λέξη αισχύνη). Είναι η ντροπή που νιώθει απέναντι στον
φανταστικό άλλον, στις εσωτερικευμένες αξίες, στον κώδικα τιμής, στη
φωνή της κρίσης. Δεν έχει σχέση με τις ενοχές και τις τύψεις. Είναι η
ηθική συνείδηση, ο σεβασμός στους άγραφους νόμους, το φιλότιμο, ο
αυτοσεβασμός.
Στην “Ιλιάδα” του Ομήρου (Ζ, 441-446), ο Έκτορας κατανοώντας τον πόνο
της γυναίκας του, που τον προτρέπει να πολεμήσει τους Έλληνες μέσα από
τα τείχη της Τροίας και να μη βγει στο πεδίο της μάχης, υποστηρίζει
ότι το συναίσθημα της αιδούς απέναντι στο λαό του (να μην τον πουν
δειλό), τον υποχρεώνει να μην υπακούσει στα λόγια της.
ἦ καὶ ἐμοὶ τάδε πάντα μέλει γύναι· ἀλλὰ μάλ’ αἰνῶς
αἰδέομαι Τρῶας καὶ Τρῳάδας ἑλκεσιπέπλους,
αἴ κε κακὸς ὣς νόσφιν ἀλυσκάζω πολέμοιο·
οὐδέ με θυμὸς ἄνωγεν, ἐπεὶ μάθον ἔμμεναι ἐσθλὸς
αἰεὶ καὶ πρώτοισι μετὰ Τρώεσσι μάχεσθαι
ἀρνύμενος πατρός τε μέγα κλέος ἠδ’ ἐμὸν αὐτοῦ.
«Για όλα τούτα νοιάζομαι, γυναίκα, μα τους Τρώες,
τις μακρόπεπλες ντρέπομαι της χώρας μας γυναίκες
μακριά από τον πόλεμο σαν το δειλό να φύγω·
και δεν το θέλει η καρδιά, γιατί έμαθα να είμαι
αντρείος και να πολεμώ ανάμεσα στους πρώτους
τη φήμη του πατέρα μου κρατώντας, τη δική μου.
Η αιδώς ήταν ένας εσωτερικός μηχανισμός που συγκρατούσε τον άνθρωπο,
ώστε να μην κάνει κάτι σε βάρος των άλλων και έτσι διαφύλαττε την τιμή
και την αξιοπρέπεια του και παράλληλα εξέφραζε το σεβασμό για τους
άλλους. Επομένως, δημιουργούσε υπεύθυνα άτομα και υπεύθυνους ηγέτες.
Αυτή η αξία της αιδούς που συγκρατούσε τον άνθρωπο και τον έκανε ικανό
να ζει με τους συνανθρώπους του με αρμονία αντιστοιχεί με τη σημερινή
έννοια της κοινωνικής συνείδησης. Η κοινωνική συνείδηση είναι η
αντίληψη-γνώση ενός κώδικα εσωτερικής και κοινωνικής συμπεριφοράς,
δηλαδή αντίληψη των αρχών, των αξιών και των κοινωνικών θεσμών, αλλά
και του φόβου της κοινωνικής απόρριψης. Αυτά καθιστούν δυνατή τη
συνύπαρξη, τη συνεννόηση, τη συναλλαγή, ενώ παράλληλα περιορίζεται η
αντιπαλότητα, η αυθαιρεσία, η αβεβαιότητα, η αποστασιοποίηση.
Εδραιώνεται, όμως, όταν όλοι οι πολίτες (άρχοντες και αρχόμενοι)
συμπεριφέρονται βάσει αυτού του κώδικα.
Εύλογα, ανακύπτει η απορία για τον τρόπο ή τους τρόπους που αποκτιέται
η κοινωνική συνείδηση. Η ανθρώπινη ψυχή δεν φέρει ως φυσικό δεδομένο
την αρετή. Η ηθική της θωράκιση γίνεται με τη διδασκαλία των αξιών από
την παιδική ηλικία. Σε πολλές περιπτώσεις, όμως, οι προσπάθειες
διαπαιδαγώγησης αποδεικνύονται άκαρπες. Γι’ αυτό θεσπίζονται αυστηροί
νόμοι για όσους δε συμμορφώνονται με τα κοινωνικώς αποδεκτά πρότυπα
συμπεριφοράς. Επίσης, ειδικευμένες ελεγκτικές υπηρεσίες και σώματα
έχουν ως αποστολή τον έλεγχο της διοικητικής δράσης (π.χ. Γενικός
Επιθεωρητής Δημόσιας Διοίκησης, Διεύθυνση Δίωξης Οικονομικού
Εκγλήματος ή Ηλεκτρονικού Εγκλήματος) με στόχο την πρόληψη, καταστολή
και εκπαίδευση των πολιτών.
Συμπερασματικά, η βαθιά κοινωνική κρίση που όλοι μας αναγνωρίζουμε ότι
υφίσταται στην κοινωνία μας και υποβαθμίζει την ποιότητα της ζωής μας,
θα ξεπεραστεί μόνο αν επαναφέρουμε τον ανθρωποκεντρικό πολιτισμό, όπου
ο σεβασμός του εαυτού μας και του συνανθρώπου γίνει το θεμέλιο της
κοινωνίας.
ΝΙΚΟΛΑΟΣ Γ. ΖΥΓΟΓΙΑΝΝΗΣ
Καθηγητής
