Οι μυστικές υπηρεσίες του Πούτιν – Πώς το Κρεμλίνο "μάντρωσε" την FSB

Το νέο μοντέλο του Πούτιν υποδηλώνει ελάχιστα περιθώρια για διαμάχες και φέουδα μεταξύ των υπηρεσιών. Όλοι οι γραφειοκράτες της Ρωσίας, από τους υπουργούς μέχρι τους στρατηγούς της FSB και μέχρι τους περιφερειακούς αξιωματούχους, αντιμετωπίζουν τώρα το ίδιο αβέβαιο μέλλον.

Τον Απρίλιο, μια σειρά διαδηλώσεων έπληξε την περιοχή της Μόσχας. Δεν ήταν ούτε ανοιχτά πολιτικές -οι πολίτες διαμαρτύρονταν για τοξικές χωματερές στις γειτονιές τους- ούτε πολύ μεγάλες, καθώς αποτελούνταν από μερικές χιλιάδες ανθρώπους σε μια περιοχή άνω των επτά εκατομμυρίων. Στην κορύφωση των διαδηλώσεων, οι άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους σε εννέα κωμοπόλεις που περιβάλλουν την πρωτεύουσα.
Ωστόσο, οι διαδηλώσεις φαίνονταν καλά συντονισμένες και σε ορισμένες κωμοπόλεις οι δημοτικές Αρχές υποστήριξαν τους ανθρώπους και τους χορήγησαν άδεια για να διαμαρτυρηθούν. Ακόμη και για τους αξιωματούχους, ήταν δύσκολο να αγνοήσουν τις φοβερές μυρωδιές που προέρχονται από τις χωματερές ή τις εξαγριωμένες μητέρες και τους πατέρες δηλητηριασμένων παιδιών. Μια από αυτές τις πόλεις ήταν η Serpukhov, περίπου 60 μίλια νότια της Μόσχας.
Μια εβδομάδα μετά την έναρξη των διαμαρτυριών, ένας αξιωματούχος από την περιφέρεια της Serpukhov, ο Alexander Shestun, προσκλήθηκε στο Κρεμλίνο. Εκεί συναντήθηκε με τον Ivan Tkachev, έναν στρατηγό της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας (FSB), της ισχυρής υπηρεσίας πληροφοριών της Ρωσίας και διαδόχου της μυστικής αστυνομίας της σοβιετικής εποχής, της KGB. Επιφυλακτικός για την συνάντηση, ο Shestun αποφάσισε να καταγράψει κρυφά την συζήτηση, την οποία ανάρτησε αργότερα στο YouTube.
Στην ηχογράφηση, ο Tkachev απειλεί τον Shestun. «Θα ισοπεδωθείς αν δεν παραιτηθείς», λέει. «Θα μπεις στην φυλακή. Όπως πολλοί πριν από εσένα, δεν καταλαβαίνεις, είναι μια μεγάλη εκκαθάριση». Αφήνοντας να εννοηθεί ότι λάμβανε εντολές από το Κρεμλίνο, ο Tkachev απαριθμεί στην συνέχεια αρκετούς αξιωματούχους ανώτερου επιπέδου που είχαν ήδη φυλακιστεί, συμπεριλαμβανομένων ενός στρατηγού από το Υπουργείο Εσωτερικών και δύο κυβερνητών. Ο Τκάτσεφ μάλιστα μέχρι που υπονοεί ότι ο επόμενος στόχος θα μπορούσε να είναι ο Andrey Vorobyov, κυβερνήτης της περιοχής της Μόσχας και πρώην πρόεδρος του κυβερνώντος κόμματος Ενωμένη Ρωσία.
Η αδέξια προσπάθεια της FSB να φιμώσει τον Shestun δεν ήταν ένα μεμονωμένο περιστατικό. Αντίθετα, με τον εκφοβισμό και την επιλεκτική καταστολή του – που διευθύνεται από το Κρεμλίνο και πραγματοποιείται από την FSB- το επεισόδιο ήταν ένα αποκαλυπτικό παράδειγμα του νέου μοντέλου διακυβέρνησης που ανέπτυξε ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν τα τελευταία τρία χρόνια, και ο ρόλος των υπηρεσιών πληροφοριών μέσα σε αυτό.
Η ΝΕΑ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ
Από την άνοδο του Πούτιν στην εξουσία το 2000 μέχρι πρόσφατα, η FSB απολάμβανε το καθεστώς μιας «νέας αριστοκρατίας», σύμφωνα με τα λόγια του πρώην διευθυντή της, Nikolai Patrushev. Η υπηρεσία χρηματοδοτήθηκε γενναιόδωρα, ήταν απρόσβλητη από εποπτεία, και ελεύθερη να ενεργεί ενάντια στους πραγματικούς και αντιληπτούς εχθρούς του Κρεμλίνου. Παρείχε επίσης ανθρώπινους πόρους –στρατηγούς και συνταγματάρχες- για την πλήρωση σημαντικών θέσεων εντός του κράτους και των κρατικών επιχειρήσεων. Για μια χρονική περίοδο, η FSB έγινε, όπως το περιγράψαμε η Irina Borogan κι εγώ το 2010, η πραγματική ελίτ της χώρας.
Κατά την διάρκεια των πρώτων χρόνων του στην εξουσία, ο Πούτιν, πρώην αξιωματούχος της KGB, είχε εργαστεί για να αναστρέψει την αποκέντρωση των υπηρεσιών πληροφοριών της Ρωσίας που είχαν συμβεί στην δεκαετία του 1990 -ένα καθήκον που σε μεγάλο βαθμό περιλάμβανε την επικέντρωση της εξουσίας μέσα στην FSB και το να επιτρέπεται στο προσωπικό της να συγκεντρώνει πλούτο και πολιτική επιρροή. Αυτό, όπως ήλπιζε ο Πούτιν, θα έκανε τις υπηρεσίες πληροφοριών να μοιάζουν σαν μια νέα τάξη -η οποία είναι πιστή στο Κρεμλίνο, με μερίδιο στην σταθερότητα του καθεστώτος και ικανή να λειτουργεί σαν ένας έλεγχος στις φιλοδοξίες των ισχυρών ολιγαρχών της Ρωσίας.
Ωστόσο, για πολλούς από αυτούς τους πρόσφατα εξουσιοδοτημένους αριστοκράτες, οι πειρασμοί της εξουσίας και η έλλειψη εποπτείας ήταν πολύ ισχυροί [παράγοντες] για να τους αντισταθούν. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000, οι μυστικές υπηρεσίες του Πούτιν -συμπεριλαμβανομένης της FSB, της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ελέγχου Ναρκωτικών (FSKN) και της Υπηρεσίας Προεδρικής Ασφάλειας- καυγάδιζαν, πολεμούσαν, αλληλοκατασκοπεύονταν και φυλάκιζαν οι με τους δε σε έναν ανταγωνισμό για τα λάφυρα. Πολλοί, στην πραγματικότητα, είχαν μετατραπεί σε μισθοφόρους των ολιγαρχών που έπρεπε να επιβλέπουν. Το 2007 ο Viktor Cherkesov, ο επικεφαλής της FSKN και στενός φίλος του Πούτιν, διαμαρτυρήθηκε ότι «οι πολεμιστές» των υπηρεσιών πληροφοριών «μετατράπηκαν σε εμπόρους» αφότου ο αναπληρωτής του, στρατηγός Alexander Bulbov, φυλακίστηκε από την FSB για παράνομη υποκλοπή. Επειδή ο Cherkesov είχε διαμαρτυρηθεί δημόσια, έχασε την δουλειά του.
Εξάλλου, η εμπιστοσύνη του Πούτιν στην FSB αποδείχθηκε λανθασμένη. Η υπηρεσία δεν κατάφερε να προβλέψει τις μαζικές διαδηλώσεις που έπληξαν τη Μόσχα το 2011 και όταν ξεκίνησαν οι διαμαρτυρίες, ήταν ανίσχυρη να ανταποκριθεί στην χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης από τους διαδηλωτές για να κινητοποιηθούν και να οργανωθούν. Όταν η FSB έστειλε αίτημα στο πιο δημοφιλές κοινωνικό δίκτυο της Ρωσίας, το Vkontakte, για να κατεβάσει τις σελίδες που χρησιμοποιούσαν οι διαδηλωτές, το έκανε με φαξ.
Κατά την διάρκεια των αρχικών σταδίων της κρίσης του 2013-2014 στην Ουκρανία, η Μόσχα έστειλε μια ομάδα της FSB για να βοηθήσει τον σύμμαχό της, τον πρόεδρο Βίκτορ Γιανουκόβιτς. Για το Κρεμλίνο, η Ουκρανία είναι η σημαντικότερη χώρα μεταξύ των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών και η διατήρησή της στο εσωτερικό της σφαίρας επιρροής της Ρωσίας είναι πρωταρχικής σημασίας. Αλλά όχι μόνο οι αξιωματικοί του FSB απέτυχαν να βοηθήσουν τον Γιανουκόβιτς να παραμείνει στην εξουσία, δεν κατάφεραν ούτε καν να τον δουν να χάνει το κουράγιο του, και κατελήφθησαν εξαπίνης όταν έφυγε από την [ουκρανική] πρωτεύουσα τον Φεβρουάριο του 2014.
ΕΡΓΑΣΙΑΚΗ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑ
Μετά από αυτές τις αποτυχίες, ο Πούτιν άρχισε, γύρω στο 2015, να αλλάζει το σχέδιο. Απαλλάχθηκε από τους παλιούς φίλους που ήταν υπέρμαχοι και ωφελημένοι από τον διευρυμένο ρόλο των μυστικών υπηρεσιών. Τον Αύγουστο του 2015, ο Πούτιν απομάκρυνε τον πρώην σύμμαχό του Vladimir Yakunin, πρώην αξιωματούχο της KGB, από την θέση του ως επικεφαλής του κρατικού μονοπωλίου σιδηροδρόμων της Ρωσίας. Στην συνέχεια, το 2016, ασχολήθηκε με τους δύο Ιβάνοφ, απολύοντας τον Βίκτορ και διαλύοντας την υπηρεσία του, την FSKN, τον Μάιο, και υποβαθμίζοντας τον Σεργκέι, τον αρχηγό του προσωπικού του, τον Αύγουστο. Γύρω από αυτό το διάστημα, ο Πούτιν έπαψε επίσης να χρησιμοποιεί την FSB ως βάση στελέχωσης για σημαντικές θέσεις στην κυβέρνηση και την οικονομία.
Ο στόχος αυτών των αλλαγών δεν ήταν να καταστήσει τις υπηρεσίες πληροφοριών λιγότερο σημαντικές˙ ήταν να μειωθεί η αυτονομία τους. Ο Πούτιν εγκατέλειψε την αναζήτηση ενός σταθερού μετασοβιετικού συστήματος διακυβέρνησης, στο οποίο η νέα αριστοκρατία έπρεπε να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο. Αντ’ αυτού, καθιστούσε σαφές ότι αυτό που χρειαζόταν ήταν ένα εργαλείο, καθαρό και απλό, για να προστατεύει το καθεστώτος του.
Το νέο μοντέλο είναι γνωστό από τα τέλη της Σοβιετικής Ένωσης, όταν το Πολιτικό Γραφείο (Politburo) πρόσταζε και κρατούσε τις υπηρεσίες πληροφοριών με σφιχτά λουριά, με ελάχιστο περιθώριο για ανεξάρτητη δράση. Η KGB, με την σειρά της, κράτησε τις ελίτ εκτός ισορροπίας (και εκφόβιζε τον πληθυσμό) μέσω επιλεκτικής καταστολής -μια στρατηγική που ο πιο αγαπητός στον Πούτιν σοβιετικός ηγέτης, ο Γιούρι Αντρόποφ, ονόμασε «βελτίωση της εργασιακής πειθαρχίας». Και η βελτίωση της πειθαρχίας είναι ακριβώς αυτό που έκανε ο Πούτιν.
Κυβερνήτες και αξιωματούχοι βρέθηκαν στην φυλακή για διαφθορά˙ σκηνοθέτες, επιστήμονες και απλοί άνθρωποι ρίχτηκαν στην φυλακή, κατηγορούμενοι για βοήθεια στην Ουκρανία. Η FSB διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο σε αυτές τις καταστολές, αλλά ποτέ με δική της πρωτοβουλία. Τώρα ο Πούτιν, κυβερνώντας μέσω της Προεδρικής Διοίκησης, διατάζει, φορώντας τον μανδύα του Politburo.
Ένα σημαντικό μέρος αυτού του νέου μοντέλου είναι να κρατά τους πάντες εκτός ισορροπίας, συμπεριλαμβανομένων των υπηρεσιών επιβολής του νόμου και των μυστικών υπηρεσιών. Πέρυσι, η FSB χτυπήθηκε από εκκαθαρίσεις στην διεύθυνση της Μόσχας και την κυβερνο-μονάδα της, το Κέντρο Ασφάλειας Πληροφοριών, του οποίου ο επικεφαλής, Andrei Gerasimov, αναγκάστηκε να συνταξιοδοτηθεί. Δύο αναπληρωτές επικεφαλής διώχθηκαν ποινικά -ο Sergei Mikhailov κατέληξε στην φυλακή, ενώ ο Dmitry Pravikov πήρε μια ανασταλτική ποινή. Η FSB επίσης ντροπιάστηκε πολύ από μια ευρέως δημοσιοποιημένη υπόθεση πέρυσι εναντίον του αρχιστράτηγου Vladimir Podolsky, ενός πρώην διοικητή της θρυλικής μονάδας ειδικών δυνάμεων της FSB, Vympel, ο οποίος κατηγορήθηκε για απάτη και καταδικάστηκε σε τέσσερα χρόνια φυλάκισης.
Κάποιοι κατάλαβαν πολύ γρήγορα ότι η χώρα επέστρεφε σε ένα σοβιετικό μοντέλο. Σε μια συνέντευξη του Δεκεμβρίου του 2017 για την 100η επέτειο από την ίδρυση της Cheka, της διαβόητης προκατόχου της KGB, ο διευθυντής του FSB, Alexander Bortnikov, βρήκε μερικά ζεστά λόγια για τον Λαβρέντι Μπέρια, τον επικεφαλής δήμιο του Στάλιν, και επαίνεσε πτυχές των μεγάλων εκκαθαρίσεων του Στάλιν. Άλλοι διατήρησαν ένα χαμηλό προφίλ. Η στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών της Ρωσίας, η GRU, μειώνει την δημόσια παρουσία της, και η πρόσφατα σχηματισμένη Εθνική Φρουρά έχει εγκαταλείψει την φιλοδοξία της να αποκτήσει εξουσίες επιτήρησης.
ΠΕΤΩΝΤΑΣ ΣΤΑ ΤΥΦΛΑ
Το νέο μοντέλο του Πούτιν υποδηλώνει ελάχιστα περιθώρια για διαμάχες και φέουδα μεταξύ των υπηρεσιών. Όλοι οι γραφειοκράτες της Ρωσίας, από τους υπουργούς μέχρι τους στρατηγούς της FSB και μέχρι τους περιφερειακούς αξιωματούχους, αντιμετωπίζουν τώρα το ίδιο αβέβαιο μέλλον. Αυτό θα πρέπει να κρατήσει τις ελίτ της χώρας καλά υπό έλεγχο, καθώς όλοι φοβούνται να κάνουν μια μη εγκεκριμένη κίνηση. Για να επιτύχει αυτή την ασφάλεια, ο Πούτιν μέχρι που είναι έτοιμος να θυσιάσει την ικανότητα για μακροπρόθεσμο σχεδιασμό -κανείς δεν περιμένει από φοβισμένους γραφειοκράτες, ή ακόμα και από κατασκόπους, να σχεδιάσουν το μέλλον.
Ωστόσο, αυτό το νέο μοντέλο έχει ένα άλλο θανατηφόρο ελάττωμα. Ο Πούτιν είδε το τελικό σοβιετικό μοντέλο από την θέση του ως κατώτερου αξιωματικού της KGB σε περιφερειακό τμήμα στο Λένινγκραντ και, αργότερα, στην Ανατολική Γερμανία. Ήταν πολύ μακριά από το κέντρο της εξουσίας στη Μόσχα για να δει από μόνος του τις αποτυχίες αυτού του συστήματος, το οποίο δεν ήταν σε θέση ούτε να προβλέψει ούτε να εμποδίσει την σοβιετική κατάρρευση.
Το βασικό πρόβλημα για το τελικό σοβιετικό μοντέλο ήταν ότι οι υπηρεσίες πληροφοριών, συμπεριλαμβανομένης της KGB, έπαψαν τελικά να παρέχουν κρίσιμες πληροφορίες στην κορυφή, υπό τον φόβο να πουν στους προϊσταμένους τους αυτά που δεν ήθελαν να ακούσουν. Είναι, ειρωνικά, ένα πρόβλημα που ο Πούτιν ποτέ δεν καταλαβαίνει. Έχει ήδη δει τις μυστικές του υπηρεσίες να αποτυγχάνουν σε στιγμές κρίσης, όπως κατά την διάρκεια των διαδηλώσεων της Μόσχας. Αλλά με την μέθοδό του για να τις διορθώσει, ο Πούτιν ανοίγει τον εαυτό του σε ακόμη πιο καταστροφικές επιπτώσεις.
ANDREI SOLDATOV
Ερευνητικός δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο The Red Web: The Kremlin’s Wars on the Internet.
[foreignaffairs.gr/articles/71805/andrei-soldatov/oi-mystikes-ypiresies-toy-poytin?]