"Η ελληνική αρχαιότητα και η σχέση της με σύγχρονα πολιτικά φαινόμενα"

Πόση σχέση έχει η επιχειρούμενη επί δεκαετίες ευρωπαϊκή ενοποίηση με τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία; Γιατί η Αθηναϊκή Δημοκρατία υπήρξε πάντοτε μέρος των συζητήσεων περί δημοκρατίας στη σύγχρονη πολιτική επιστήμη, και η αρχαία ιστορία αντικείμενο ιδεολογικής εκμετάλλευσης απο τον Ναζισμό ή τη βρετανική αποικιοκρατία;

Διαβάζουν τον Επικούριο φιλόσοφο Διωτογένη (σύμφωνα με τον οποίο “ο επιτυχημένος μονάρχης είναι ένας καλός ηθοποιός”) οι σύγχρονοι image makers των υποψηφίων πλανηταρχών Ανατολής και Δύσης;
Τι χρειάζεται η βρετανική υπηρεσία πληροφοριών τους κλασικούς φιλολόγους, που ζήτησε προ δεκαετίας για ..άμεση πρόσληψη;
Πόσο “μοιάζουν” οι ανδριάντες των δημοσίων ανδρών της αρχαιότητας με τις…αφίσες ή τις τηλεοπτικές εμφανίσεις των πολιτικών ανδρών ανα τον κόσμο;
Πώς κατασκευάζονται και με ποια “υλικά” ιστορίας η “συλλογική μνήμη”, η κοινή πολιτισμική μνήμη, οι επέτειοι, οι γιορτές , οι ψευδαισθήσεις;
Τι σχέση έχουν τα “ιστορικά” του Κ.Καβάφη με την ταινία “Η ζωή του Μπράιαν” των Μόντι Πάιθονς;
Απαντήσεις σε αυτά και πολλά ακόμη ερωτήματα δίνει ο καθηγητής Άγγελος Χανιώτης, ακαδημαϊκή προσωπικότητα διεθνούς εμβέλειας.
“Αν σήμερα ο αρχαιοελληνικός κόσμος είναι επίκαιρος, αυτό δεν οφείλεται σε κάποια υποτιθέμενη ανωτερότητα του πολιτισμού και της ιστορίας των Ελλήνων σε σύγκριση π.χ. με τον πολιτισμό της Κίνας, της Ινδίας ή των προκολομβιανών λαών, αλλά στο γεγονός ότι στην ελληνική αρχαιότητα μπορούμε να βρούμε φαινόμενα που αντιστοιχούν σε φαινόμενα της εποχής μας: μεγάλα αστικά κέντρα, οικονομικά και πολιτιστικά δίκτυα που μπορούν να θεωρηθούν πρώιμες μορφές παγκοσμιοποίησης, πολυ-πολιτιστικές κοινότητες, κινητικότητα πληθυσμών, τεχνολογική πρόοδο και ευρεία συμμετοχή στη διακυβέρνηση” λέει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο καθηγητής, που είναι μέλος του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου των ΗΠΑ, της Φιλανδικής Ακαδημίας Επιστημών και Γραμμάτων, του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου και της Ακαδημίας Επιστημών και Ανθρωπιστικών Σπουδών της Χαϊδελβέργης, ενώ έχει τιμηθεί -μεταξύ άλλων- με το Baden Wurttemberg, βραβείο για την έρευνα. Αντιπρύτανης στη Χαϊδελβέργη, στη Νέα Υόρκη, καθηγητής στην Οξφόρδη, καθηγητής αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Institute for Advanced Study στο Πρίνστον (εκεί όπου μελέτησε και ο Αϊνστάιν).
“Η ελληνική αρχαιότητα και η σχέση της με σύγχρονα πολιτικά φαινόμενα” ήταν το θέμα της διάλεξης που έδωσε χθες το βράδυ στη Θεσσαλονίκη ο καθηγητής, προσκεκλημένος του Συλλόγου Αποφοίτων του ΑΠΘ, της Φιλοσοφικής Σχολής του οποίου, αναγορεύτηκε προ διμήνου επίτιμος διδάκτορας.
«Στο αρχαίο θέατρο οι ηθοποιοί δεν είχαν πρόσωπα, φορούσαν προσωπεία κατάλληλα για τον ρόλο του βασιλιά, του τσιγκούνη γέρου, του πονηρού δούλου. Στο δράμα της σύγχρονης πολιτικής οι πολιτικοί έχουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και εκφράσεις προσώπου, αλλά η δημόσια εικόνα τους μοιάζει με αρχαίο θεατρικό προσωπείο. Ένα τέτοιο δημόσιο προσωπείο, με πολλές παραλλαγές, είναι του σύγχρονου πολιτικού, που τον περιβάλουν νέα άτομα, αθώα βρέφη, έξυπνοι μαθητές, αγόρια και κορίτσια γεμάτα ελπίδα, κατά προτίμηση με φυλετική ποικιλία. Ένα άλλο προσωπείο, που μέχρι τις τελευταίες εκλογές φοριόταν πολύ από τους Αμερικανούς προέδρους και τους μιμητές τους, είναι του αθλητικού πολιτικού που βρίσκει και λίγο χρόνο για τρέξιμο…
»Στην αρχαιότητα, τα εγχειρίδια της ρητορικής έδιναν συγκεκριμένες “σκηνοθετικές” οδηγίες στον ρήτορα. Όταν συζητά με ήρεμη αξιοπρέπεια, δεν θα πρέπει να κινείται, αλλά να κινεί μόνο το δεξί του χέρι. Όταν θέλει να εξηγήσει κάτι, θα πρέπει να σκύβει τους ώμους, φέροντας το πρόσωπό του κοντύτερα στους ακροατές για να τους πάρει με το μέρος του. Η σφιγμένη γροθιά στο στήθος εκφράζει οργή ή μετάνοια. Η έμφαση δίνεται στην εντύπωση, στο “να φαίνεται”, στη δημιουργία μιας ψευδαίσθησης . Αυτό επέβαλλε θεατρική συμπεριφορά. Όσοι ασκούσαν την εξουσία ήταν απαραίτητο να βρουν μια ισορροπία ανάμεσα στην εγγύτητα προς τον λαό, που διασφάλιζε τη δημοτικότητα, και την απόσταση, που δημιουργούσε δέος και θαυμασμό» υποστήριξε στη διάλεξη του ο καθηγητής.
Όσο για την περίφημη “κρίση”;
«Η κρίση δεν είναι μόνο οικονομική. Οικονομικό είναι το αποτέλεσμά της. Η κρίση επίσης δεν είναι σημερινή. Είναι της τελευταίας 35ετίας και είναι ηθική, αισθητική, κρίση Παιδείας» έλεγε προ πενταετίας σε συνέντευξη του στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ο κ.Χανιώτης που στη χθεσινή του διάλεξη αναζήτησε το “έτυμο” της έννοιας στην αρχαία Ελλάδα.
«Η λέξη “κρίσις” στην αρχαία ελληνική σημαίνει ετυμηγορία, κυρίως δικαστική απόφαση. Τη σημερινή σημασία απέκτησε κυρίως από την ιατρική ορολογία του Ιπποκράτη και του Γαληνού, στην οποία η “κρίσις” είναι το κρίσιμο σημείο στην εξέλιξη μιας ασθένειας, το σημείο τροπής είτε προς θεραπεία είτε προς θάνατο είτε προς την ίαση – μια κατάσταση μικρής διάρκειας. Δεν είναι ο όρος που χρησιμοποιούνταν στην αρχαία Ελλάδα για αυτό που εμείς κατανοούμε ως κρίση, μια κατάσταση που συνδέεται με δυσκολίες και προκλήσεις ασυνήθιστης έντασης, μεγάλης ενίοτε διάρκειας, που απειλούν την ίδια την ύπαρξη της κοινότητας, μικρής ή μεγάλης, που την υφίσταται. Για αυτό, στην αρχαία Ελλάδα και μάλιστα στην ελληνιστική εποχή, χρησιμοποιείται ο όρος “αναγκαίος” ή “αναγκαιότατος καιρός” , υποδηλώνοντας μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης και ιδιαίτερων δυσχερειών. Έτσι στην ελληνική αρχαιότητα η έννοια της κρίσης συνδέει την ανάγκη και την επείγουσα πίεση με την ευκαιρία και τη δυνατότητα. Όπως το ρήμα “συμφέρειν” υποδηλώνει τη σύμπτωση κάποιων δεδομένων που μπορεί να οδηγήσουν είτε στο συμφέρον είτε στη συμφορά, όπως το φάρμακον μπορεί να είναι φάρμακο ή φαρμάκι, ο καιρός μπορεί να είναι το άνοιγμα ή το χάσιμο μιας δυνατότητας.
»Ζήτημα συναφές με την κρίση, είναι η αντιμετώπιση κρίσεων με μεταρρυθμίσεις, ένα φαινόμενο εξίσου περιορισμένο στην αρχαία όσο και στη σύγχρονη Ελλάδα. Ένα μόνιμο πρόβλημα που εμφανιζόταν περιοδικά, ήταν η συγκέντρωση γης στα χέρια λίγων ιδιοκτητών και η υπερχρέωση του πληθυσμού. Η συνηθέστερη λύση ήταν είτε η μετανάστευση των άκληρων και υπερχρεωμένων, συνήθως ως μισθοφόρων είτε η κατάκτηση των εδαφών του γείτονα, που απλώς μετέθετε το πρόβλημα από μια πόλη σε μια άλλη. Δεν διαπιστώνουμε στην Ελλάδα πριν από τη ρωμαϊκή κατάκτηση και χωρίς εξωτερική πίεση κάποιες προσπάθειες για επαναπροσδιορισμό της οικονομίας. Η αιτία είναι ότι οι πρωτοβουλίες για τη λήψη αποφάσεων ήταν στα χέρια μιας μικρής ελίτ· οι προτάσεις της έπρεπε να εγκριθούν από τη συνέλευση του λαού. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ημίμετρα (έκτακτη φορολόγηση (“εισφορά”), ο δανεισμός και η έκκληση στους πολίτες να προσφέρουν χρήματα (“επίδοσις”) που πρόσφεραν κάποια πρόσκαιρη ανακούφιση, αποφασίζονταν πολύ πιο εύκολα από μια αναδιάρθρωση των δομών και μόνο η ένταξη του ελληνικού κόσμου στην οικουμένη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έδωσε ώθηση σε νέους οικονομικούς κλάδους».
Η κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα
»Μέχρι σήμερα οι Ευρωπαίοι δεν “έζησαν” ποτέ από κοινού ιστορία, δεν νίκησαν ποτέ από κοινού σε έναν πόλεμο. Ακόμα και το κοινό νόμισμα της Ευρωζώνης στη μια όψη έχει την ίδια εικόνα, ενώ η άλλη όψη τονίζει την εθνική ταυτότητα. Πολλοί Ευρωπαίοι θα αναρωτιούνται ποιοι είναι οι γενειοφόροι άνδρες στα ελληνικά νομίσματα. Από την ευρωπαϊκή ταυτότητα λείπουν γιορτές (δεν εννοώ τον διαγωνισμό της Eurovision) και συμβολικές τελετουργίες. Τέλος, λείπει η συνείδηση ενός κοινού ευρωπαϊκού πολιτισμού που να συνδέει τον Έλληνα και τον Βόσνιο μουσουλμάνο, τον γεννημένο στη Γερμανία Τούρκο και τον Εβραίο της Γαλλίας, τον Βάσκο, τον Φινλανδό και τον Πακιστανό του Λονδίνου. Μια απόλυτα κοινή πολιτιστική ταυτότητα -βεβαίως- είναι εντελώς αντι-ευρωπαϊκή· αντιβαίνει προς την πολιτιστική πολυμορφία που πάντοτε χαρακτήριζε την ευρωπαϊκή ιστορία. Όσοι προσπαθούν να κατασκευάσουν μια τέτοια κοινή πολιτισμική μνήμη με τον τονισμό της χριστιανικής παράδοσης και της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας καλλιεργούν μια πολιτιστική αμνησία, εξοβελίζοντας από την ευρωπαϊκή ιστορία τον λαμπρό αραβικό πολιτισμό στην μεσαιωνική Ισπανία, την ισχύ της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στην ανατολική Ευρώπη και τον πολιτισμό των Εβραίων. Αν διδάσκει κάτι η αρχαιότητα είναι ότι οι Ευρωπαίοι πρέπει να θεμελιώσουν την ενότητά του σε μια νίκη. Δεν είναι αναγκαίο να είναι νίκη σε μια στρατιωτική σύγκρουση. Μπορεί να είναι νίκη δημοκρατικών κρατών σε μια οικονομική και κοινωνική κρίση με ορατούς και αόρατους αντιπάλους. Οι Ευρωπαίοι θα αντιμετωπίσουν επιτυχημένα την πρόκληση της ευρωπαϊκής ταυτότητας με το αίσθημα υπεροχής όχι ενός κοινού πολιτισμού ή μιας εύθραυστης οικονομίας, αλλά της υπεροχής πολιτικών θεσμών και συστήματος αξιών, υγιών κοινωνικών δομών και καινοτόμου επιστήμης. Οι Ευρωπαίοι χρειάζονται επειγόντως μια κοινή νίκη» κατέληξε ο καθηγητής.
Β.Χαρισοπούλου
ΑΠΕ-ΜΠΕ