Αξιοποιούνται τα «στρατιωτικά παραπήγματα» του 401 – Η ιστορία τους (φωτογραφίες)

https://youtu.be/lcV05LAvIfo
Ένα μεγάλο έργο πολιτιστικού χαρακτήρα στο κέντρο της Αθήνας προχωρά με χρηματοδότηση από πόρους της Περιφέρειας Αττικής. Συγκεκριμένα, την προηγούμενη εβδομάδα υπεγράφη η Προγραμματική Σύμβαση για την αποκατάσταση και αξιοποίηση τριών σημαντικών ιστορικών κτιρίων του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου, προϋπολογισμού 14 εκατομμυρίων ευρώ (συμπεριλαμβανομένου ΦΠΑ), από την Περιφέρεια Αττικής, την Εκκλησία της Ελλάδος και το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού.

Πρόκειται για τρία κτίρια επί των οδών Δεινοκράτους και Ιατρίδου (περιοχή Λυκαβηττού) που έχουν χαρακτηριστεί διατηρητέα, ως ιδιαίτερης περιβαλλοντικής και οικιστικής αξίας. Διαθέτουν σπάνια πλέον οικοδομική τεχνολογία και ρυθμολογικά στοιχεία, χρήζοντα διατήρησης και ανάδειξης. Έχουν πολυγωνική λιθοδομή και αξιόλογα διακοσμητικά στοιχεία στις όψεις τους και ξύλινη τετράριχτη στέγη με βυζαντινού τύπου κεραμίδια. Αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα στρατιωτικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα και των αρχιτεκτονικών ρευμάτων της εποχής.
Μιλώντας στην ΕΡΤ, η αντιπεριφερειάρχης Κεντρικού Τομέα Αθηνών Ερμίνα Κυπριανίδου, ανέφερε ότι το έργο αυτό της αποκατάστασης των τριών κτιρίων αποτελεί μια ψηφίδα σε σειρά αναπλαστικών παρεμβάσεων σε εμβληματικά κτίρια και πολεοδομικές ενότητες στο κέντρο της πόλης.
Από το 1882 μέχρι το 1897 τμήμα του κτιριακού συγκροτήματος αξιοποιήθηκε για τη λειτουργία του «Στρατιωτικού Σχολείου Υπαξιωματικών» το οποίο ήταν εφάμιλλο και ισάξιο της Σχολής Ευελπίδων. Από το 1904 και μέχρι το 1971 το συγκρότημα χρησιμοποιήθηκε αδιάκοπα από το «Α΄ Στρατιωτικό Νοσοκομείο» (1904 – 1945), το οποίο μετονομάστηκε το 1945 σε «401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο». Νοσηλεύτηκαν σε αυτό χιλιάδες ασθενείς και τραυματίες (αξιωματικοί και οπλίτες) των Βαλκανικών Πολέμων, του Μακεδονικού Μετώπου, της Μικρασιατικής Εκστρατείας, του Ελληνο-Ιταλικού και του Ελληνο-Γερμανικού πολέμου.
Στόχος του έργου είναι η αποκατάσταση των εκτεταμένων βλαβών που παρουσιάζουν τα κτίσματα αυτά (καταρρεύσεις στεγών – τοίχων, διάβρωση πατωμάτων, σήψη ξύλινων στοιχείων, οξείδωση σιδηρών στοιχείων), η ενίσχυση των στοιχείων των υφισταμένων φερόντων οργανισμών τους και η διαρρύθμιση των εσωτερικών χώρων προκειμένου να καταστούν λειτουργικά και να αξιοποιηθούν ως: Χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων και εκθέσεων μουσειακού υλικού – Αρχείο – Βιβλιοθήκη.
Η ευρύτερη περιοχή όπου βρίσκεται το συγκρότημα των κτιρίων του πρώην 401 Στρατιωτικού Νοσοκομείου, σε χώρο ιδιοκτησίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, είναι γνωστή ως «Στρατιωτικά παραπήγματα».
Τέλος, σημειώνεται ότι το έργο θα δημοπρατηθεί και θα εκτελεστεί από τη Διεύθυνση Τεχνικών Έργων της Περιφέρειας Αττικής.
Η ιστορία των παραπηγμάτων
Η ιστορία της εδαφικής έκτασης 11 περίπου στρεμμάτων που βρίσκεται ανατολικά της Μονής Πετράκη και περικλείεται από τις οδούς Ιατρίδου, Αθηναίων Εφήβων, Δορυλαίου, Μακεδόνων και Βασιλίσσης Σοφίας, αρχίζει από τα μέσα του 19ου αιώνα οπότε και παραχωρήθηκε (τμηματικά και κατά καιρούς) στο τότε Υπουργείο Στρατιωτικών γιά την στέγαση διαφόρων Μονάδων και Υπηρεσιών, κυρίως Πεζικού και Υγειονομικού. Η έκταση αυτή ήταν γνωστή με την ονομασία «Στρατιωτικά Παραπήγματα».

Στον χώρο αυτόν λειτούργησαν οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις του 1ουΣυντάγματος Πεζικού το οποίο ιδρύθηκε με τον Νόμο ΧΚΕ’ της 22.6.1877. Τα λιθόκτιστα οικήματα τα οποία φθάνουν μέχρι το ήμισυ του πλάτους της οδού Ιατρίδου (Τοπογραφικό Σκαρίφημα στο τέλος του κειμένου) καθώς και τα κτίρια του Πάρκου Ελευθερίας και του ΝΙΜΤΣ αποτελούν ίχνη του παλιού Στρατοπέδου.
Μάλιστα, ένα από τα πιό παλιά κτίρια του Στρατοπέδου που υφίσταται έως σήμερα είναι το οίκημα Λυράκη στο οποίο από το 1882 λει-τουργούσε η Σχολή Υπαξιωματικών και το οποίο χρησιμοποιήθηκε αργότερα από το παλιό νοσοκομείο. Το παλιό αυτό κτίριο φαίνεται στην παρακάτω φωτογραφία του 1887 κατά την θεμελίωση της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

1882
Την 1η Ιουλίου του 1882 γίνεται η σύσταση του Σχολείου Υπαξιωματικών βάσει του Νόμου ΑΛΒ’ ο οποίος υπογράφεται από τον Χαρίλαο Τρικούπη και από τον Γεώργιο τον Α’ (Εφημερίς της Κυβερνήσεως).
Το Σχολείο αυτό εγκαθίσταται «εις τα προς νότον κτήρια των παρα-πηγμάτων της οδού Κηφησίας (Στρατώνων Πεζικού), εις ά, από του 1897 έχει εγκατασταθεί στρατιωτικόν νοσοκομείον» (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια).
Σύμφωνα δέ με τα αναφερόμενα στην Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτι-κή Εγκυκλοπαίδεια, «…Η Σχολή Υπαξιωματικών υπήρξε μιά των αρίστων στρατιωτικών σχολών, ού μόνον αποδώσασα αρίστους αξιω-ματικούς, αλλά και συντελέσασα εις την δημιουργίαν αρίστου πυρήνος υπαξιωματικών, εις ούς πολλά οφείλει ο στρατός του 1912 και 1913». Το Σχολείο αυτό ήταν εφάμιλλο και ισάξιο της Σχολής Ευελπίδων και φοίτησαν σ’ αυτό, μεταξύ άλλων, ο Στρατηγός Ν. Πλαστήρας, (Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια) ο Στρατηγός Κ. Βεντήρης, ο Υποστράτηγος Χ. Κατσημήτρος και άλλες σημαντικές μορφές και ήρωες της στρατιωτικής ηγεσίας και ιστορίας της Ελλάδας.

Ο χώρος μπροστά από την γειτονική Γεννάδειο Βιβλιοθήκη (σημερινή οδός Σουηδίας) ήταν χώρος βοσκής στα τέλη της δεκαετίας του 1920, δηλαδή αμέσως μετά την αποπεράτωσή της.
1892
Η Σχολή Υπαξιωματικών λειτούργησε στον χώρο επί μιά δεκαετία και από το 1892 μετεφέρθει στο Μέγαρο της Σχολής Ευελπίδων (Ιστορία της Στρατιωτικής Σχολής Υπαξιωματικών).

1897
Μετά την κήρυξη του ατυχούς γιά την Ελλάδα Ελληνοτουρκικού πο-λέμου, τα κτίρια της Σχολής Υπαξιωματικών (κτίρια αρ. 1, 3 και 4 στο ΤοπογραφικόΣκαρίφημα στο τέλος του κειμένου) χρησιμοποιούνται ως πρόσκαιρο παράρτηματου Στρατιωτικού Νοσοκομείου στου Μα-κρυγιάννη γιά την περίθαλψη των τραυματιών και ασθενών του Ελ-ληνοτουρκικού Πολέμου. Η χρήσις του εκείνη συνεχίστηκε αδιάκοπα και μετά τον τερματισμό του πολέμου και μέχρι το 1971 οπότε πε-ριήλθε στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας της Ελλάδος.

1899
Με το από τις 17 Μαρτίου 1899 Βασιλικό Διάταγμα, γίνεται η σύσταση του Α’ Γενικού Στρατιωτικού Νοσοκομείου.
1904
Το Α’ Γενικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο των Αθηνών «εγκαταστάθηκε στην περιοχή κοντά στην Μονή Πετράκη, θέση «Παραπήγματα» πίσω από το σημερινό ΝΙΜΤΣ». Το νοσοκομείο αυτό υπήρξε το τρίτο κατά χρονολογική σειρά νοσοκομείο α’ τάξεως μετά το Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ναυπλίου, που ιδρύθηκε το 1825 και λειτούργησε έως το 1940, και μετά το Στρατιωτικό Νοσοκομείο στην περιοχή Μακρυγιάννη (κτίριο Weiler) του οποίου τα εγκαίνια έγιναν το 1836.
Ο χώρος μέσα στον οποίον λειτούργησε το παλιό νοσοκομείο «περιβάλλεται από τις οδούς Ιατρίδου, Δεινοκράτους (όπου και ο μανδρότοιχος), από το Ναυτικό Νοσοκομείο και το σημερινό Πάρκο Ελευθερίας, ανατολικά, και από το ΝΙΜΤΣ.
Στον υπόλοιπο χώρο πέραν του ορίου με το Ναυτικό Νοσοκομείο εξακολουθούσε να λειτουργεί το παλιό Στρατόπεδο όπως φαίνεται στο παρακάτω σκαρίφημα:

1915
Με διαταγή του Υπουργείου Στρατιωτικών καθορίζεται η εκπαίδευ-ση των στρατιωτικών γιατρών με την διδασκαλία της Κλινικής Χειρουργικής του Πολέμου και της Υγιεινής εν Εκστρατεία. Μάλιστα, γιατροί από αυτό το νοσοκομείο στέλνονται, κατόπιν διαγωνισμού, στην Στρατιωτική Σχολή του Val de Grace γιά μετεκπαίδευση.
Σε διάλεξή που έδωσε ο Υποστράτηγος Υγειονομικού Αντώνης Μοσχωνάς στις 12 Δεκεμβρίου, 1985, αναφέρει ότι το νοσοκομείο εκείνο αναπτύχθηκε «με βάση τις γαλλικές επιστημονικές αντιλήψεις του παρελθόντος αιώνος και των αρχών του παρόντος, που ήταν κατά την προμικροβιακή εκείνη εποχή, η οικοδόμηση των νοσοκομείων κατά περίπτερα, όπως τα βλέπουμε και σήμερα στο Παρίσι». Κατά τον Κο Μοσχωνά, η διάταξη αυτή «με τα σημερινά δεδομένα αποτελούσε μειονέκτημα, τότε όμως το Στρατιωτικό αυτό Νοσοκομείο υπήρξε πρότυπο και η γενική εμφάνισή του και η αρτιότητά του ήταν τέτοια, που εξέπληξε τους γιατρούς και δημοσιογράφους της εποχής που το επισκέφθηκαν στα εγκαίνιά του και γράψανε σχετικά στην εφημερίδα «Ιατρικός Μηνύτωρ».
1945
Από το 1904 και μέχρι το 1971, το παλιό νοσοκομείο χρησιμο-ποιήθηκε αδιάκοπα από το Α’ Στρατιωτικό Νοσοκομείο το οποίο, το 1945, μετονομάστηκε σε 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Παρόλες τις αντιξοότητες, απετέλεσε την βασική υγειονομική κυψέλη του ελληνικού στρατού. Σε αυτό ακριβώς το νοσοκομείο νοσηλεύτηκαν χιλιάδες ασθενείς και τραυματίες (αξιωματικοί και οπλίτες) των Βαλ-κανικών Πολέμων 1912-13, του Μακεδονικού μετώπου 1916-18, της Μικρασιατικής Εκστρατείας 1919-1922, του Ελληνοιταλικού και Ελληνογερμανικού Πολέμου 1940-41, της Κατοχής 1941-44 και των πολεμικών επιχειρήσεων 1944-45 και 1946-49. Στο νοσοκομείο αυτό αναπτύχθηκε επίσης κέντρο ερευνών και υπήρξε το βασικό νοσοκομείο εκπαίδευσης των νεωτέρων υγειονομικών αξιωματικών και των αδελφών νοσοκόμων.

Επειδή, όπως αναφέραμε παραπάνω, η διάταξη των κτιρίων κατά θαλάμους και περίπτερα είχε μειονεκτήματα και εμπόδιζε την σωστή λειτουργία του, «το όνειρο παντός υγειονομικού αξιωματικού ήτο», σύμφωνα με τον Κο Μοσχωνά «να κατεδαφισθεί και στην θέση του να κτισθεί σύγχρονο Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Αντιθέτως, ιδιώται ιατροί σπουδασμένοι στη Γαλλία, π.χ. Κατακουζηνός και άλλοι, διεκήρυτταν ότι πρέπει να παραμείνει, όπως στην Γαλλία, που διατήρησε τα παλαιά της νοσοκομεία (Val de Grace), ως συνδεδε-μένα με την ιστορία τής ιατρικής σ’ αυτήν».

1971
Το 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο, μεταφέρεται οριστικά πλέον στην οδό Μεσογείων μετά από 74 χρόνια αδιάκοπης λειτουργίας του στο παλιό στρατόπεδο στην οδό Δεινοκράτους (1897 – 1971) και ο χώρος με τα κτίρια περιέρχεται, κατόπιν ανταλλαγής, στην ιδιοκτησία της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Τελειώνοντας αυτό το σύντομο ιστορικό, θα θέλαμε να σας αναφέ-ρουμε ότι τρία από τα υπάρχοντα κτίρια (κτίρια αρ. 4, 6 και 10 στο Το-πογραφικό Σκαρίφημα) χρησιμοποιούνται πλέον των 37 χρόνων από το Ενιαίο Εκκλησιαστικό Λύκειο Αθηνών η διεύθυνση του οποίου θεωρεί τον χώρο ώς τον καταλληλότερο γιά τα Σχολεία και ζητά την «αφιέρωσιν του εις την στέγασιν όλων των Αθηναικών Εκκλησιαστικών Εκπαιδευτηρίων».
Πηγή ιστορικών στοιχείων: savepr401.wordpress.com, Ελισάβετ Ηλιοπούλου, αρχιτέκτων