ΜΑΖΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΤΥΠΟΣ ΠΟΛΙΤΟΥ

Τοῦ Γιώργου Νικολακάκου

Τίς τελευταῖες δεκαετίες ἔχει ἔνσκύψει στήν πολιτική καί κοινωνική σκηνή ἕνας τῦπος ἀνθρώπου τόν ὀποῖον ο Χοσέ Ορτέγκα Γκασσέτ ἀποκαλεῖ μαζάνθρωπον. Ὀ τῦπος αὐτός δέν λογαριάζει καθόλου τό παρελθόν καί δέν άναγνωρίζει   κλασσικές ἡ παραδειγματικές ἐποχές. Ἡ ζωή του ξέφυγε ἀπό τά χέρια του καί περιφέρεται χωρίς καθορισμένη πορεῖα. Πράγματι, τόν τῦπον αύτόν σήμερα τόν συναντοῦμε σέ ὀλόκληρο τό ἰδεολογικό φᾶσμα καί  φέρει πολλά ἀπό τά χαρακτηριστικά τοῦ μαζανθρώπου ποῦ περιγράφει Χοσέ Ορτέγκα Γκασσέτ.

Ο  Χοσέ Ορτέγκα Γκασσέτ, κατ΄ ἐξοχήν φιλόσοφος τῆς ἐποχῆς του, ἀφιέρωσε ὄλες τίς πνευματικές του δυνάμεις γιά νά κατανοήση τα ίστορικῶς δρώμενα καί εἶχε προβέψει ὄτι ή κοινωνία θά ὑποστῆ ἐκφυλισμό ἐπειδή στήν κοινωνική, πολιτική καί πολιτιστική σκηνή θά ἐνέσκυπτε ὁ τῦπος ἀνθρώπου

τόν οποῖον ἀπεκάλεσε μαζάνθρωπο.  Προέβλεψε ότι αυτό θά ήταν  το μεγαλύτερο γεγονός τῆς ἐποχῆς μας καί τό απεκάλσε « Ἡ ἐξέγερσις τῶν μαζῶν». Δηλαδή ἡ ἔλευσις στό προσκήνιο τῆς ἰστορίας ὄλου ἐκείνου τοῦ πλήθους, πού μέχρι τῶρα ἤταν κρυμμένο στό βᾶθος τῆς ἰστορικῆς σκηνῆς. Το γεγονός αὐτό ἀλλοιώνει ποιοτικά τόν πολιτισμό μας καί ἀνατρέπει τίς μέχρι τῶρα προοπτικές. Δημιουργοῦνται νέες δυνατότητες εὐτυχίας, άλλά καί δυστυχίας, προόδου, ἀλλά καί ὀπισθοδρόμησεως , δημιουργίας, ἀλλά καί καταστροφῆς. Ὡστόσο, ὄσο καί νά θέλη κανεῖς νά παραμείνη ἀμερόληπτος παρατηρητῆς, δέν μπορεῖ ἐν τέλει νά μήν ἐκφράση τοὐς φόβους του γιἀ τούς κινδύνους πού ἐγκυμονεῖ αὐτή ἡ μαζοποίησις τοῦ συνόλου τῆς συγχρόνου ἰστορικῆς ζωῆς.

Ο Ορτέγκα διεπίστωσε ὄτι οἱ ἀρχες ἐπάνω στίς ὀποῖες στηρίζεται ὁ πολιτισμένος κόσμος δέν ὑπῆρχαν γιά τόν σημερινό μέσο ἄνθρωπο. Ὁ ἄνθρωπος « δέν τρέφει κανένα ἐνδιαφέρον γιά τίς βασικές πολιτιστικές ἀξίες, δέν νοιώθει ἀλληλέγγυος μέ αὐτές, δέν εἶναι ἔτοιμος νά θέση τόν ἐαυτόν του στήν ὑπηρεσία του». Αυτό τό ἀποδίδει στό ὄτι τοῦ λείπουν οἰ κεφαλές πού μποροῦσαν νά ἤγηθοῦν τῆς κοινωνίας καί αυτό ἀποτελεῖ τήν «βασική τραγωδία τῆς ἐποχῆς μας». 

Στήν σημερινη ἐποχή, ἔλεγε ὀ Ορτεγκα, τίποτα δέν εἶναι σταθερό καί ἡ ζωή τοῦ κόσμου ἔχει καταντήσει σκανδαλωδῶς προσωρινή καί κανεῖς δέν γνωρίζει  κατά ποῦ θά στραφοῦν τά ἀνθρωπινα πράγματα. Ἀπό τήν ὀπτική τῆς ζωῆς, ὄλα εἶναι ψεὐδος. Βρισκόμεθα μπροστά σέ μιάν άντίφασι, ἕνὀς τύπου ζωής, ὁ ὀποῖος καλλιεργεῖ τήν εἰλικρίνεια ἐνῶ ταυτοχρόνως εῑναι ἀπάτη.  «’Υπάρχει ἀλήθεια  μόνον σέ μιά ὕπαρξη πού νοιώθει οἱ ἐνέργειες της νά εἶναι ἀνέκκλητα άναγκαῖες». Οἰ ἄνθρωποι δέν εἶναι βέβαιοι ποίους θεσμούς πρέπει νά ὑπηρετήσουν ἀληθινά καί ὄταν οἰ λαοί δεν μποροῦν νά ἐπινοήσουν κάτι νέο, ὑποθἀλπεται ο φασισμός.

Ὁ Ορτέγκα προέβλεψε ὄτι ἐκεῖνο πού θά συνέβαινε  στό πεδίον τῆς κουλτούρας, αύτής τής είσβολῆς τῶν μαζῶν στήν πολιτική καί κοινωνική ζωή θά εἶναι ὁ ἐκχυδαϊσμός, δηλαδή ἡ ἀντικατάστασις τοῦ γνήσιου καλλιτεχνικοῦ προϊόντος ἀπό τήν καρικατούρα του ἥ τἠν τυποποιημένη καί μηχανική παραλλαγή του, καθῶς καί μιά πλημμυρίδα κακογουστιάς, χοντροκοπιάς καί ἀνοησίας. Ὄταν μιλοῦσε γιά τήν λογοτεχνία, καί τήν κατάταξιν τους μέ βάσι μιάν ἀπαιτητική κλίμακα ἀξιῶν.. Ὁ Ορτέγα ὑποστήριξε ὄτι τά αίσθητικά καί διανοητικά πρότυπα τῆς πολιτιστικῆς ζωῆς ὄφειλαν νά τά προσδιορίζουν οι μεγάλοι καλλιτέχνες καί οί πιό σημαντικοί στοχαστές, δηλαδή ἐκείνοι οί ὀποῖοι ἔχουν ἀνανεώσει τήν παράδοσιν καί ἔχουν ἐδραιώσει νέες μορφές, είσάγοντας ἕναν ἄλλον τρόπον κατανοήσεως τῆς ζωῆς καί τῆς καλλιτεχνικῆς τῆς ἀναπαραστάσεως. Και ότι, αν αὐτό δέν συμβεῖ  καί τίς αἱσθητικές καί διανοητικές ἀναφορές τῆς κοινωνίας τίς καθόριση τό μέσο γοῦστο τῆς μάζης, τό ἀποτέλεσμα θα εἶναι  ἕνα μεγάλο φτώχεμα τῆς πολιτιστικῆς ζωῆς, σχεδόν μιά ἀσφυξία τῆς δημιουργικότητος.

Πράγματι, ὁ¨ἄνθρωπος ποῦ ἔχει ἐνσκύψει στήν κοινωνικη ζωῆ εἶναι ὄπως τόν περιέγραφε ὁ  OrtegayGasset, εῖναι  ὁ τύπος ποῦ διαλέγεται με ἰσχυρισμούς και διαξιφισμοῦς, ποῦ περιφρονεῖ τίς μαρτυρίες ὀποιουδήποτε τρίτου. Φιλοδοξεῖ να δημιουργήση μιά νέα κοινωνία δίχως να εἶναι βέβαιος ὄτι «οἱ ταπεινές κοινοτυπίες τῆς ἰστορικῆς ἐμπειρίας θά ἀπαξιωθοῦν ἀπο τήν κατάστασιν ποῦ πάει νά δημιουργήση.» Σιγά—σιγά, οἱ κοινοτυπίες, οἱ δοξασίες του γίνονται οἱ τροχιοδρόμοι τῶν διανοητικῶν μεταφορῶν. Καί ὄπως ἐνεργεῖ αυτός, ἐνεργοῦν καί πολλοί   ἄλλοι .Σήμερα βλέπομε αυτόν τόν τῦπο νά λειτουργῆ μέ τό ἀπόθεμα τῶν προκαταλήψεων του καί μέ μία βεβαιότητα πού μόνον ἡ ἀφέλεια του ἐξηγεῖ. Περιφέρεται ἄσκοπα στόν κοινωνικό χώρο, παριστάνει τόν πνευματικόν άνθρωπον καί λοιδωρεῖ ὀποιονδήποτε δεν συμμερίζεται τήν νοοτροπία του καί δεν συμφωνεῖ με τούς σκοπούς καί τίς ἐπιδιώξεις του. Κάνει τό πάν γιά νά ὑποσκελίση  τήν κάθε ἐκλεκτική μειοψηφία καί προσπαθεῖ να ἐπιβάλλη τά δικαιώματα τῆς κοινοτοπίας του ἥ τήν ίδια τήν κοινοτοπία του ὡς δικαίωμα. Ἔτσι βλέπομε σήμερα νά ἔχη ἐξοβελίση ἀπό τήν πνευματική μας ζωή ὄτι ὡραῖο καί πνευματικῶς ἀνώτερο εἴχαμε δημιουργήσει καί να ἔχη ἐπιβάλη τήν δική του πνευματική ἀνεπάρκεια (τόν δημοτικισμό του καί τόν ἄξεστο λόγο του) καί ἀπό ἐπάνω ἀξιώνει ἀπό τήν κοινωνία να ὑιοθετήση τήν δική του κοινή γλῶσσα, εῖτε γραπτή εῖτε προφορική, τήν δική του κοινή ἀντίληψιν καί τό πῶς θά πρέπη νά ασκεῖται ἡ πολιτική ἐξουσία, καί τήν δική του κοινωνική συμπεριφορά.

Σήμερα μποροῦμε νά διαπιστώσωμε ὄτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει χάσει τήν αὐτονομία του καί δέν ἐνδιαφέρεται νά ἀρθῆ πάνω ἀπό τό ἐπίπεδο τῆς μᾶζας ἡ νά διαμορφώση ἕνα δικό του πρότυπο ζωῆς γιατί ή σκέψις του δέν μπορεῖ νά ὑπερβῆ τά δεδομένα τῆς ὑπαρχούσης καταστάσεως. Ἡ δημιουργία ἑνός προτύπου ζωῆς προϋποθέτει τήν ἀμφισβήτησιν τοῦ βασικοῦ πλαισίου τοῦ κοινωνικοῦ περιβάλλοντος, καί αὐτό ὑπερβαίνει τήν πνευματική καί διανοητική ἐμβέλεια τοῦ ανθρώπου.Ο Γκασσέτ ἔβλεπε  τήν ἐξαφάνισιν τοῦ ἀτόμου στό ἐσωτερικό τῆς ἀγέλης ,μιάν ὀπισθοδρόμησιν τῆς ίστορίας καί μιά βαρύτατη άπειλή για τόν δημοκρατικό πολιτισμό.Αύτη ἡ ἀγέλη μεταποιεῖται σε μαζάνθρωπο, χωρίς δημιουργικές ἰκανότητες καί μέ μοναδικόν στόχο, συνειδητά ἥ μη-συνειδητά, ἀπό εξουσιαζόμενος να γίνη ἐξουσιαστής. Αὐτοί εἶναι, ὄπως μοναδικά σημειώνει ὁ Ορτέγκα υ Γκασσέτ, «απλοί φελλοίπου επιπλέουν στα κύματα». Αὐτός ὁ τῦπος  διεκδικεῖ πάντοτε μια θέσι στό προσκήνιο τῆς κοινωνικῆς, πολιτικῆς, πολιτιστικῆς και πνευματικῆς ζωῆς. Πῶς τήν διεκδικεῖ; Με τό νά θέλη νά ὑποσκελίση, παντί τρόπω, τἀ δημιουργικά ἄτομα ἥ τίς δημιουργικές ὀμάδες ἀτόμων: «ἡ μᾶζαπιστεύει πῶς ἔχει τό δικαίωμα νά επιβάλη και να δώση ισχύ νόμου σε κοινοτοπίες που γεννήθηκαν στα καφενεῖα». Πόσα, γιά παράδειγμα, ίκανότερα καί άξιότερα ἀτομα τῆς δημοσιογραφίας ἥ τῆς δημόσιας τηλεοράσεως δέν ὑποσκελίζονται αὐτήν τήν στιγμή ἀπό τά ἀπαίδευτα τρωκτικάτῆς συνδικαλιστικῆς-πολιτικῆς συντεχνίας που εἶχαν ἐγκατασταθῆ ἑντός καί ἐκτός ΕΡΤ.  Τα τρωκτικά αυτά – καί ὄλα τά παρόμοια στούς διάφορους κοινωνικούς τόπους– γνωρίζουν πῶς δεν ὑπερβαίνουν τό κοινότοπο, τό μέτριο, το συμφεντορολογικό· καί ὅμως βρίσκουν τὀ θράσος να διεκδικοῦν τό αἰώνιο ρίζωμα τοῦ δικοῦ τους ἐξουσιασμοῦ.  

Σήμερα πράγματι μποροῦμε νά παρατηρήσωμε ὄτι ἡ λέξις εὐγένεια ἔχει ἐκφυλιστεῖ καί μεταβληθῆ σάν κάτι ὄμοιο μέ τά κοινά δικαιώματα, στατική, παθητική ἰδιότητα πού λαμβάνεται καί μεταδίδεται σάν κάτι τό ἀδρανές. Εὐγενής εῖναι ό ἄνθρωπος πού ἔχει ὑψωθῆ έπάνω ἀπό τήν ἀνώνυμη μᾶζα. Προϋποθέτει μία ἀσυνήθη προσπάθεια ή ὀποῖία ἀποτελεῖ τό αἴτιο τῆς φήμης. Ωστε τό εὐγενές εἶναι ἰσοδύναμο μέ τό δυναμικός, ἐξαίρετος, Σέ αυτό τό ἄτομο ὑπάρχει τό κίνητρο πού παρακινεῖ τούς κατιόντες νά διατηρήσουν τό ἐπίπεδο τῆς προσπάθειας πού κατέκτησε ό πρόγονος.

Ὁ Ὁρτέγκα καταδικάζει αύτόν τόν αντιφιλελευθερισμό τῶν μαζῶν ἐξαιτίας τῶν ὀποίων ἀναπτύχθηκαν στήν Εὐρώπη οἱ δῦο μορφές ὀλοκληρωτισμοῦ: ο φασισμός καί ὁ κομμουνισμός. Ὁκτῶ δεκαετίες ἀργότερα ὡστόσο το έργο μοιάζει πολύ πιό ριζοσπαστικό άπό τότε πού δημοσιεύθηκε καί τό ἐνδιαφέρον γιά  αὐτόν τόν μεγάλον στοχαστή καί θαυμάσιο στυλίστα. Πράγματι οί δημοκρατίες στίς δυτικές χῶρες σήμερα εῖναι μία πιστή ἀντανάκλασις τῆς μιᾶς τῶν «ἠμαρτημένων» πολιτειῶν τοῦ Πλάτωνος. Τό ερώτημα εἶναι: θά διαπράξωμε τό τελευταῖο ὀλοίσθημα πού θά φέρη τήν κατατάργησιν τοῦ πολιτεύματος καί τήν κατάρρευσιν τῆς κοινωνίας; Η ίστορία ἔχει ἀποδείξει πολλές φορές ὄτι ὄταν μιά κοινωνία  περνᾶ ἀπό τέτοιες φάσεις καταλήγει στά τενάγη τοῦ ὀλοκληρωτισμοῦ.

 Ὄσο καί νά θέλη κανεῖς νά παραμείνη ἀμερόληπτος παρατηρητῆς, δέν μπορεῖ ἐν τέλει νά μήν ἐκφράση τούς φόβους του γιά τούς κινδύνους πού ἐγκυμονεῖ αὐτή ἡ μαζοποίησις τοῦ συνόλου τῆς συγχρόνου ἰστορικῆς ζωῆς. Οἱ μάζες  ἔχουν ἐπιβληθῆ στήν κοινωνική ζωή καί προσπαθοῦν νά ὑποσκελίσουν τίς εκλεκτές μειοψηφίες καί νἀ ἐπιβάλλουν τόν ἄξεστο λόγον τους καί τίς κοινοτοπίες τους. Κάνουν κατάχρησιν τῶν ἀγαθῶν πού τούς προσφέρει ἡ φιλελεύθερη δημοκρατία καί ὑποβαθμίζουν τήν πολιτισμική ζωή.Οἱ μᾶζες ἐκφράζονται μέ ἕναν λαϊκιστικο λόγο τόν ὀποῖον θεωροῦν ὡς ὑψιστο πνευματικό μεγαλεῖο.