Η αρχαιότερη, ολοκληρωμένη μουσική σύνθεση

ΣΕΙΚΙΛΟΣ-ΕΥΤΕΡ[ΠΗ]
“Οσον ζής φαίνου,
Μηδέν όλως σύ λυπού
Προς ολίγον εστί το ζήν
Το τέλος ο χρόνος απαιτεί”.
(“Όσο ζεις, να λάμπεις
Μη λυπάσαι καθόλου
Η ζωή είναι σύντομη
Ο χρόνος οδηγεί στο τέλος”)
Η αρχαιότερη, ολοκληρωμένη μουσική σύνθεση (με μουσική σημειογραφία) στον κόσμο, που έχει ανακαλυφθεί, μέχρι τώρα. Πρόκειται για
επιτάφια επιγραφή που ένας λυρικός ποιητής και μουσικός των…
…ελληνιστικών χρόνων, ο Σείκιλος, αφιέρωσε στη γυναίκα του, Ευτέρπη, πάνω σε μια μικρή στρογγυλή μαρμάρινη στήλη, χρονολογούμενη από τον 2ο αι. π.Χ .Ανακαλύφθηκε από το W. Μ. Ramsay το 1883, κοντά στις αρχαίες Τράλλεις της Μ. Ασίας. Η στήλη χάθηκε κατά τη διάρκεια του ολοκαυτώματος της Μικράς Ασίας (1922), αλλά αργότερα βρέθηκε πάλι, σπασμένη στη βάση της.
Μια γυναίκα τη χρησιμοποιούσε ως ανθοστήλη στον κήπο της, και η βάση ήταν κομμένη οριζόντια. Σήμερα εκτίθεται στο εθνικό μουσείο της Δανίας.
Το ποιητικό κείμενο της επιγραφής αποτελείται από δύο μέρη: το πρώτο, χωρίς μελωδία, είναι η αφιέρωση.
“Εικών η λίθος ειμί, τίθησί με Σείκιλος ένθα μνήμης αθανάτου, σήμα πολυχρόνιον”
(Εικόνα είμαι, αυτή η πέτρα· ο Σείκιλος με αφιερώνει σε αθάνατη μνήμη, ένα μνημείο για πολλά χρόνια).
Το δεύτερο μέρος, το κυρίως επιτάφιο, με μουσική, είναι οι στίχοι, την μετάφραση των οποίων είδαμε στην αρχή.
Το επιτάφιο τελειώνει με τις λέξεις ” Σείκιλος-Ευτέρ[πη] ” (ο Σείκιλος στην Ευτέρπη).
Οι νότες της αρχαιοελληνικής σημειογραφίας δεν ήταν παρά γράμματα που γράφονταν πάνω από τις συλλαβές των στίχων, ενώ οι χρονικές αξίες συμβολίζονταν με κάποιες γραμμές που γράφονταν πάνω από τα γράμματα (π.χ. ένας χρόνος = καμία γραμμή πάνω από το γράμμα, δύο χρόνοι = μία παύλα πάνω από το γράμμα, τρεις χρόνοι = μια γωνία και ένας κύκλος κτλ.)

Στην παραπάνω εικόνα διακρίνονται καθαρά τα μουσικά σύμβολά πάνω από τις συλλαβές και στην κορυφή της σελίδας, η μελωδία “μεταφρασμένη” στη σημερινή δυτική σημειογραφία. Το όνομά του Σεικίλου έγινε γνωστό χάρη σε μια επιτάφια επιγραφή πού βρέθηκε κοντά στις αρχαίες Τράλλεις της Μ. Ασίας. Tο επιτάφιο του Σεικίλου, χρονολογούμενο από τον 2ο αι. π.Χ. ως τον 1ο μ.Χ.· ανακαλύφθηκε από το W. Μ. Ramsay το 1883, χαραγμένο σε επιτύμβια πέτρα, “μια μικρή στρογγυλή μαρμάρινη στήλη, που ανήκε στον κ. Purser και μεταφέρθηκε από το Αιδίνιο”, καθώς έγραφε (Bulletin de Correspondance Hellenique VIII, 1883, 277). Το Αιδίνιο βρίσκεται κοντά στην αρχαία πόλη Τράλλεις της Μ. Ασίας, γι’ αυτό και το Επιτάφιο είναι γνωστό και ως Επιγραφή των Τράλλεων (Tralleis Inscription). Η μικρή επιτύμβια στήλη ήταν εκτεθειμένη ως το 1922 στη συλλογή του Young στον Μπουτζά, προάστιο της Σμύρνης, όπου ο Laumonier, μέλος της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, μπόρεσε να τη φωτογραφίσει. Για πρώτη φορά, τη δημοσίευσε στο Bulletin de Correspondance Hellenique XLVIII, 50. Η στήλη χάθηκε μετά την πυρπόληση της Σμύρνης, 13 Σεπτ. 1923 (πρβ. Th. Reinach, La mus. gr. σσ. 191-192· Emile Martin, Trois documents de mus.gr., Παρίσι 1953, σ. 49, και φωτογραφία της στήλης).
Η Επιγραφή αποτελείται από δύο μέρη, από τα οποία το δεύτερο είναι το Επιτάφιο με μουσική· ο Ramsay, ωστόσο, “δεν κατάλαβε, καθώς γράφει, τη σημασία αυτών των μικρών γραμμάτων που βρίσκονταν πάνω από τις γραμμές του δεύτερου μέρους”. Ο δρ Carl Wessely ήταν ο πρώτος που ανακάλυψε πως αυτά τα “γράμματα” ήταν στην πραγματικότητα μουσικές νότες· μετέγραψε τη μουσική στη νεότερη σημειογραφία και δημοσίευσε και τις δύο, την Επιγραφή και τη μεταγραφή του, με σχόλια στο Antike Reste griechischer Musik (1891, σσ. 17-26· η μουσική στις σελίδες 21-24). Συζήτησε το θέμα της Επιγραφής με τον Ch.-Em. Ruelle στη Revue des Etudes Grecques (V, 1892, 265-280).
Το Επιτάφιο δημοσιεύτηκε πολλές φορές· μπορούν να αναφερθούν οι ακόλουθες: (1) D. Β. Monro The Modes of Ancient Greek Music 89-90 (η μεταγραφή Wessely) με μια σημαντική διόρθωση στο τέλος της τελευταίας λέξης (απαιτεί la-fa δίεση) που πρότεινε ο J. Α. R. Munro (ό.π. σ. 145)· (2) C. v. Jan, Mus. script. Gr. σσ. 452-453, και Συμπλήρωμα, αρ. 4, Sicili epitaphium σ. 38 (στο Συμπλήρωμα το τέλος είναι διορθωμένο [οι τρεις νότες, la-fa δίεσ.-mi, αντί la-fa δίεσ.], όπως στου Monro, παραπάνω)· (3) Th. Reinach La mus. gr. 191-192. Η μελωδία, αποτελούμενη από 37 νότες συνολικά και με έκταση μιας ογδόης, είναι αυτή καθαυτή πλήρης και έχει μια ξεχωριστή χάρη για μας. Όπως λέει ο Reinach, “είναι το πιο πλήρες και πιο ευανάγνωστο δείγμα της αρχαίας γραφής που έφτασε σε μας”. Το ποιητικό κείμενο της επιγραφής αποτελείται από δύο μέρη: το πρώτο, χωρίς μουσική, είναι η αφιέρωση: “Εικών ή λίθος ειμί, τίθησί με Σείκιλος ένθα μνήμης αθανάτου, σήμα πολυχρόνιον” [Εικόνα είμαι, παρά πέτρα· ο Σείκιλος με τοποθέτησε στη θέση της αθάνατης μνήμης, ένα μνημείο για πολλά χρόνια]. Το δεύτερο μέρος, το κύριο επιτάφιο, με μουσική, είναι ένα μικρό εγκώμιο: Οσον ζής φαίνου, Μηδέν όλως σύ λυπού Προς ολίγον εστί το ζήν Το τέλος ο χρόνος απαιτεί.

Όσο ζεις, φαίνου [να χαίρεσαι], Μη λυπάσαι διόλου, Η ζωή είναι σύντομη, Ο χρόνος οδηγεί στο τέλος. Το επιτάφιο τελειώνει με τις λέξεις Σείκιλος-Ευτέρ[πη] (ο Σείκιλος στην Ευτέρπη).Το αρχαιότερο παγκοσμίως γνωστό τραγούδι, του οποίου σώζονται πλήρως και οι στίχοι και η μουσική, περιέχει ένα σαφές και διαχρονικό επικούρειο μήνυμα. Το έγραψε μετά το 200 πx σε επιτύμβια στήλη κάποιος Σείκιλος από τις Τράλλεις της Μικράς Ασίας, μιας μεγαλούπολης στην κοιλάδα του ποταμού Μαίανδρου. Η στήλη είναι κυλινδρική, έχει ύψος περίπου 40 εκατοστά και περιέχει στην κοινή ελληνική της ελληνιστικής εποχής ένα επίγραμμα δώδεκα λέξεων και ένα μέλος (τραγούδι) δεκαεφτά λέξεων μαζί με τη μουσική του. Στην κορυφή της στήλης, το επίγραμμα αναφέρει τον άνθρωπο που το έγραψε, καθώς και το σκοπό για τον οποίο το έγραψε: ΕΙΚΩΝ Η ΛΙΘΟΣ ΕΙΜΙ. ΤΙΘΗΣΙ ΜΕ ΣΕΙΚΙΛΟΣ ΕΝΘΑ ΜΝΗΜΗΣ ΑΘΑΝΑΤΟΥ ΣΗΜΑ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΝ (Εγώ η πέτρα είμαι μια εικόνα. Με έβαλε εδώ ο Σείκιλος σαν διαχρονικό σήμα αθάνατης μνήμης). Στη μέση υπάρχουν οι στίχοι του τραγουδιού μαζί με τα σύμβολα της μελωδίας, η οποία είναι του λεγόμενου φρυγικού τύπου: ΟΣΟΝ ΖΗΣ ΦΑΙΝΟΥ, ΜΗΔΕΝ ΟΛΩΣ ΣΥ ΛΥΠΟΥ. ΠΡΟΣ ΟΛΙΓΟΝ ΕΣΤΙ ΤΟ ΖΗΝ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΑΠΑΙΤΕΙ (Όσο ζεις λάμψε, καθόλου μη λυπάσαι. Για λίγο διαρκεί η Ζωή, ο χρόνος καθορίζει το τέλος). Στο κάτω μέρος της στήλης αναγράφεται η αφιέρωση ΣΕΙΚΙΛΟΣ ΕΥΤΕΡΠΗΙ (Ο Σείκιλος στην Ευτέρπη), αλλά δεν γίνεται κατανοητό εάν πρόκειται για τη σύζυγο, την ερωμένη, τη φίλη, την αδελφή ή την κόρη του, ή και απλώς τη Μούσα της μουσικής.Την τελευταία υπόθεση προσωπικά τη θεωρώ πιθανότερη επειδή δεν αναφέρεται κάποια συγγένεια, όπως συνήθιζαν οι πρόγονοί μας στις επιτύμβιες στήλες.
Είναι ολοφάνερο πως το διαχρονικό μήνυμα της στήλης, που αναφέρει το επίγραμμα, παραδίδεται από το τραγούδι. Το μήνυμα αυτό αντιστοιχεί στο επικούρειο απόφθεγμα «όσο ζούμε πρέπει να χαιρόμαστε όπως οι θεοί» γιατί ο θάνατος είναι το τέλος και δεν υπάρχει συνέχεια. Εμφανώς επικούρεια είναι όλα τα αναφερόμενα συστατικά του μέλους: η ηδονή της ζωής, η αταραξία, καθώς και το τελικό όριο της ζωής, ο θάνατος. Αυτό το διαχρονικό μήνυμα αθάνατης μνήμης πιθανότατα ήθελε να μεταδώσει ο Σείκιλος στους συνανθρώπους του, όπως αργότερα ο άλλος μεγάλος επικούρειος Μικρασιάτης, ο Διογένης Οινοανδεύς, που κατέγραψε τη διδασκαλία του Επίκουρου σε τοίχο της πόλης του για να δείξει το δρόμο της ευτυχίας στις επόμενες γενιές, όπως έγραψε ο ίδιος. Διότι οι αληθινά ευτυχισμένοι άνθρωποι δεν είναι μεμψίμοιροι, φθονεροί και μισάνθρωποι, αλλά θέλουν αυτή τη γλυκύτητα που τους πλημμυρίζει να τη μοιραστούν με τον πονεμένο, τον καταπιεσμένο και το φοβισμένο συνάνθρωπό τους. Ο Επίκουρος, ο πρώτος μεγάλος διαφωτιστής της ανθρωπότητας και ένας από τους ελάχιστους πραγματικά ευτυχισμένους ανθρώπους του καιρού του, έδειξε τον δρόμο της φιλίας, της συμπόνοιας, της επιδίωξης της κοινής ευτυχίας. Και εκείνοι που ακολούθησαν το Δάσκαλο συνέχισαν στον ίδιο δρόμο. Για το λόγο αυτό δεν υπάρχουν στην ιστορία παραδείγματα επικουρείων που κυνήγησαν άλλους ανθρώπους ή συνεργάστηκαν με τυραννικά καθεστώτα για προσωπικά οφέλη.
Όμως, είναι ενδιαφέρον πως, από όσο γνωρίζω, κανείς αρχαιολόγος ή μουσικολόγος ως τώρα δεν έχει συνδέσει την επιτύμβια στήλη του Σείκιλου με την Επικούρεια φιλοσοφία! Η πιο διαδεδομένη άποψη, που προτάθηκε προ εικοσαετίας από τον Αμερικανό καθηγητή Γιον Σόλομον και κυκλοφορεί στους πανεπιστημιακούς κύκλους, είναι ότι ο Σείκιλος έγραψε στην επιτύμβια στήλη κάποιου προσφιλούς του προσώπου, ίσως της συζύγου του, ένα τραγούδι του κρασιού! Για ποιό λόγο το έκανε αυτό ο Σείκιλος δεν το εξηγεί ούτε ο καθηγητής Σόλομον ούτε κανείς άλλος, ίσως γιατί τα νεκροταφεία όλου του κόσμου είναι γεμάτα από…τραγούδια του κρασιού, με διαχρονικά μηνύματα όπως το «ακόμη ένα ποτηράαακι» ή το «παίξτε μου διπλοπενιά και ο μήνας έχει εννιά»… Και δεν πέρασε από το μυαλό κανενός αρχαιομαθούς καθηγητή ότι η μόνη κοσμοθεωρία στην ελληνιστική εποχή που πρέσβευε συγχρόνως και την χαρά της ζωής και το οριστικό τέλος του θανάτου (χωρίς το μύθο της επιβίωσης της ψυχής) ήταν η διδασκαλία του Επίκουρου. Ή μήπως κάποιοι το αντιλήφθηκαν αυτό και το αποσιώπησαν;
Η επιτύμβια στήλη ανακαλύφθηκε το 1883 στην τουρκική πόλη Αϊδίνιο, όπως είναι το σύγχρονο όνομα των αρχαίων Τραλλέων. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής καταστροφής του 1922 η στήλη χάθηκε και πολλά χρόνια αργότερα ξαναβρέθηκε σε έναν κήπο τουρκικού σπιτιού. Η ιδιοκτήτρια του σπιτιού είχε κόψει τη βάση της στήλης για να την χρησιμοποιήσει σαν βάζο για λουλούδια… Σήμερα φυλάσσεται στο Εθνικό Μουσείο της Δανίας στην Κοπεγχάγη, αλλά πιστά αντίγραφά του υπάρχουν σε διάφορα μουσεία. Όταν επισκέφθηκα την Ολλανδία τον περασμένο Μάιο, είδα στο Μουσείο Άλλαρντ Πίερσον του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ ένα από αυτά τα αντίγραφα μαθαίνοντας για πρώτη φορά την ύπαρξη αυτού του μοναδικού μνημείου υψηλού πολιτισμού. Αυτού του σπάνιου συνδυασμού της ομορφιάς της τέχνης με το ρεαλιστικό μήνυμα της χαράς της ζωής και της άφοβης και γενναίας αντιμετώπισης του θανάτου. Γιατί η αληθινή τέχνη, όπως μας απέδειξαν οι αρχαίοι φίλοι μας Σείκιλος και Λουκρήτιος, είναι διαχρονική και μιλάει για τη φύση των πραγμάτων, κατευθείαν στο μυαλό και την καρδιά του ανθρώπου ειλικρινά και ευχάριστα.
Βιβλιογραφία
Norton Anthology of Western Music: Ancient to Baroque. Norton & Company, 2006.
Epitaph of Seikilos. C.V. Palisca, Burkholder, 2006.
Άρθρο του Χρήστου Γιαπιτζάκη,
Ιατρού – γενετιστή από τον Β τόμο του περιοδικού Ο Κήπος του Επίκουρου
Ξυπνήστε Ρε!