Αφελείς ερωτήσεις για τα δάση και τις φωτιές
Οι αρχαίοι Ελληνες μάθαιναν πολλά από τις τραγωδίες που παρακολουθούσαν στα θέατρά τους. Οι νέοι Ελληνες μαθαίνουν πολλά από τις αναρίθμητες τραγωδίες που εκτυλίσσονται κάθε τόσο στη χώρα τους και τις βλέπουν στην οθόνη του τηλεοπτικού δέκτη τους. Τώρα είναι ώρα να πληροφορηθούμε για δάση, φωτιές και κουκουνάρια. Ο καταιγισμός των εικόνων πάντως αφήνει αναπάντητες κάποιες απορίες που μπορούν να θεωρηθούν από τους επαΐοντες ως και παιδαριώδεις. Συλλέξαμε κάποιες από αυτές και τις παρουσιάζουμε.
1. Γιατί τα δάση μας είναι γεμάτα πεύκα τα οποία – ταυτόχρονα – πιάνουν και τόσο εύκολα φωτιά;
Δεν είναι όλα τα δάση μας γεμάτα πεύκα. Το φαινόμενο το συναντάμε κυρίως σε Πελοπόννησο, Χαλκιδική, Θάσο και Εβρο. Ούτε τα φυτέψαμε εμείς εκεί. Ενας έμπειρος σχετικά με τα δάση καταλαβαίνει ότι όπου υπάρχουν πολλά πεύκα δείχνει κάποια εξελικτική πορεία προς τα κάτω. Για παράδειγμα στην Πελοπόννησο κάποτε υπήρχαν περισσότερα δάση με άλλα δέντρα όπως οι βελανιδιές. Μετά την απογύμνωση κυριολεκτικά από κάθε δέντρο την εποχή της Τουρκοκρατίας, με πυρκαϊές προκληθείσες από τους κατακτητές της Ελλάδας, εμφανίστηκαν κυρίως πεύκα. Διότι τα κουκουνάρια έχουν την ικανότητα να μένουν κλειστά και να ανοίγουν μετά τη φωτιά.
2. Τα πεύκα εμποδίζουν άλλα είδη δέντρων να αναπτυχθούν;
Στον «ανταγωνισμό» που υπάρχει πάντα μέσα στο δάσος πολλές φορές επικρατούν γιατί είναι ολιγαρκή. Οταν υπάρξουν καλύτερες συνθήκες, αναπτύσσονται και άλλα είδη δέντρων.
3. Είναι αλήθεια ή αποτελούσε απλή φαντασίωση πολιτικού ότι τα φλεγόμενα κουκουνάρια στέλνουν ακόμη πιο μακριά τη φωτιά;
Είναι αλήθεια ότι με τα ρεύματα θερμού αέρα που δημιουργούνται μεταφέρονται κάποιες φορές μακριά. Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 στην πυρκαϊά της χωματερής του Αυλώνα διέσχισαν την εθνική οδό κατά πλάτος.
4. Το θαλασσινό νερό που ρίχνεται από τα ελικόπτερα με το αλάτι του δεν επιφέρει βλάβη στο περιβάλλον όταν τα φυτά θέλουν να ξαναβλαστήσουν;
Ποτέ δεν κάνει καλό το αλάτι στο έδαφος αλλά όταν είναι να σβηστεί μια φωτιά με ανεξέλεγκτες διαστάσεις αυτό το παραβλέπουμε.
5. Το επιβραδυντικό υγρό που ρίπτεται από τα αεροπλάνα σε άλλες χώρες είναι βλαβερό για τα φυτά και τα ζώα που βρίσκονται στο έδαφος;
Υπάρχουν πολλές ενστάσεις ως προς τη χρήση του. Πρώτον, γιατί τα υγρά αυτά περιέχουν βρωμιούχες ενώσεις και έχουν εκφραστεί φόβοι για την τοξικότητά τους, άρα υπάρχει η πιθανότητα να προκαλούν βλάβη σε ζωντανούς οργανισμούς. Επίσης τα επιβραδυντικά υγρά πρέπει να ρίπτονται από τεράστια αεροπλάνα τα οποία μετά πρέπει να προσγειωθούν και να εφοδιαστούν. Και το κυριότερο έχουν αποτέλεσμα μόνο αν χρησιμοποιηθούν με την εκδήλωση της φωτιάς.
6. Αν αφήσουμε τις καμένες εκτάσεις να αυτοαναπλασθούν όπως μας συμβουλεύουν ορισμένοι δεν θα βρούμε μπροστά μας τα ίδια προβλήματα που μας οδήγησαν ως εδώ;
Πρέπει απλώς να προσπαθούμε να βελτιώνουμε τις συνθήκες βλάστησης και να μην παρεμβαίνουμε. Ας γνωρίζουμε πάντως ότι με το μικρό σχετικά ύψος που έχουν τα ελληνικά βουνά θα έπρεπε από τους πρόποδες ως την κορυφή να είναι κατάφυτα, αν η βλάστηση δεν περιοριζόταν από την οικοδόμηση και τη βόσκηση. Γι’ αυτό κανονικά πρέπει τώρα τα καμένα να περιφραχθούν ώστε την επόμενη χρονιά να μην πατηθούν από ζώα. Και αν παρ’ όλα αυτά εισέλθουν ζώα, να κατάσχονται, για να μη φαγωθεί το πράσινο που θα φυτρώσει – πρώτα από όλα τα απαραίτητα ψυχανθή που ανθίζουν πρώτα και χρειάζονται γιατί δίνουν στο έδαφος το αναγκαίο για τον μεταβολισμό άζωτο αφού το δεσμεύσουν από την ατμόσφαιρα χάρη σε μικροοργανισμούς που αποικούν στις ρίζες τους. Αλλά αυτά τα ψυχανθή, όπως το άγριο τριφύλλι, είναι για τα ζώα που βόσκουν περιζήτητο έδεσμα.
7. Μήπως είναι καλύτερα να δημιουργήσουμε δάση που να τα εκμεταλλευόμαστε και εμπορικά όπως αυτά τα ταχείας ανάπτυξης που προσφέρουν ξύλο για έπιπλα; Κάποιοι πάντως θα τα προσέχουν έτσι πιο πολύ.
Ισως αυτό δεν είναι και τόσο εύκολο λόγω διαφορετικών καιρικών και οικονομικών συνθηκών. Εχει πάντως προταθεί και η ανάπτυξη δασών με δέντρα που προσφέρουν φελλό, ένα εξαιρετικό μονωτικό υλικό για τις οικοδομές. Ως σήμερα είναι ένα αποκλειστικό προϊόν της Πορτογαλίας, μιας χώρας με ανάλογες καιρικές συνθήκες με τις ελληνικές.
8. Γιατί δεν εξακολουθούν να υπάρχουν οι ασχολούμενοι με τη συλλογή του ρετσινιού από τα πεύκα οι οποίοι καθημερινά σχεδόν περνούσαν μέσα α πό τα δάση;
Γιατί οι πολιτικοί δεν κατάλαβαν πόσο καλό κάνει στο δάσος να μένουν εκεί οι ρητινοσυλλέκτες, οι υλοτόμοι και οι άνθρωποι που φτιάχνουν τα κάρβουνα. Είναι πραγματικοί προστάτες του. Δείτε ορισμένους από αυτούς που ήλθαν με τις πυρκαϊές στην Αττική τι σπουδαία δουλειά κάνουν στην Πάρνηθα.
9. Κάνει καλό στο δάσος να κόβονται κάποια από τα δέντρα του;
Ναι, αρκεί να γίνεται μελετημένα ώστε να βοηθούνται εκείνα τα δέντρα που πρέπει να αναπτυχθούν.
10. Και το 1998 είχαμε φωτιά στον Ταΰγετο αλλά κάποια τμήματά του διασώθηκαν, γιατί;
Επειδή ακριβώς τότε το δάσος είχε συντηρηθεί και ήταν ώριμο. Τι σημαίνει ώριμο δάσος; Οτι σε αυτό έχουν αραιωθεί τα δέντρα με σωστό τρόπο, δεν υπάρχουν θάμνοι και καχεκτικά δέντρα. Ετσι η φωτιά δεν έχει τη δυνατότητα να ανεβεί ψηλά και να κάψει τις κορυφές. Αν λοιπόν τα δέντρα έχουν χοντρό φλοιό όπως είναι η μαύρη πεύκη, τότε μπορούν με την έρπουσα πυρκαϊά να γλιτώσουν μια χαρά.
11. Ολα τα δέντρα καίγονται με τον ίδιο τρόπο;
Οχι βέβαια. Τα έλατα κατακαίονται γιατί έχουν λεπτό φλοιό. Επειδή ευδοκιμούσαν συνήθως σε ψυχρά και υγρά κλίματα δεν ανέπτυξαν μηχανισμούς άμυνας απέναντι στη φωτιά γι’ αυτό και είναι πολύ δύσκολη η ανάπλαση του ελατοδάσους. Επίσης οι κουκουναριές καίγονται πιο δύσκολα από τα πεύκα αλλά δυστυχώς τις έχουμε εξολοθρεύσει. Ακόμη δυσκολότερα καίγονται τα κυπαρίσσια και τα πλατάνια. Τα διάφορα φυτά, όμως, όταν δεν παίρνουν όσο νερό χρειάζονται, όπως συμβαίνει σε εποχές ξηρασίας, στρεσάρονται και εκπέμπουν στο περιβάλλον αιθυλένιο, ένα εύφλεκτο αέριο, οπότε είναι ευκολότερο να ξεσπάσει φωτιά από το τίποτα.
12. Μήπως είναι καλύτερα η γη να είναι σπαρμένη και όχι δασωμένη;
Πολλοί θα συμφωνήσουν σε αυτό. Να έχουν όμως υπόψη τους ότι το δάσος παρέχει στους ανθρώπους αγαθά που δεν θα τους τα προσφέρει η καλλιεργημένη γη.
13. Γι’ αυτό όλοι υποστηρίζουν πως το δάσος αποτελεί πνεύμονα οξυγόνου;
Ναι, αλλά εδώ κάνουν κάποιο λάθος. Το καθημερινό οξυγόνο μας δεν περιμένουμε να το πάρουμε από το δάσος, άλλωστε οι καλλιέργειες προσφέρουν περισσότερο. Η κυριότερη πηγή οξυγόνου είναι τα φυτά των θαλασσών.
14. Τι χρειάζεται για να εμφανιστεί μια φλόγα;
Καύσιμο-θερμότητα-οξυγόνο. Αυτό είναι το λεγόμενο τρίγωνο της φωτιάς. Οποιο από τα τρία αφαιρεθεί, παύει η φωτιά. Γι’ αυτό και το νερό σβήνει τη φωτιά. Εχει πολύ μεγάλη ειδική θερμότητα σε σχέση με άλλα υλικά, και αυτό σημαίνει πως όταν βρεθεί στη φωτιά απομακρύνει πολύ γρήγορα τη θερμότητα από αυτήν και το τρίγωνο χάνει ένα από τα συστατικά του.
15. Γιατί όταν φυσήξουμε ένα αναμμένο κερί η φλόγα σβήνει εύκολα αλλά ο αέρας αντί να σβήνει τη φωτιά στο δάσος τη θεριεύει;
Και στις δύο περιπτώσεις χρειάζεται οξυγόνο για την καύση. Αλλά στην περίπτωση του κεριού με τη βοήθεια της θερμότητας δημιουργείται εξάχνωση της παραφίνης και αυτή είναι που καίγεται, αντιδρά δηλαδή με το οξυγόνο και παράγει φλόγα. Οταν όμως φυσήξουμε, διώχνουμε τον απαραίτητο θερμό αέρα μακριά και το καύσιμο που είναι οι ατμοί του κεριού, έτσι το τρίγωνο της φωτιάς χάνει τα δύο από τα τρία απαραίτητα συστατικά του. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι εκείνα τα κεριά που παιδεύουν μερικούς γιατί φαίνεται να μη σβήνουν με τίποτα διαθέτουν πρόσμειξη μιας ουσίας όπως το μαγνήσιο που παρουσιάζει πολύ χαμηλότερη θερμοκρασία καύσης και έτσι το φύσημα των ταλαίπωρων δεν κατεβάζει αρκετά τη θερμοκρασία ώστε να μην ξανανάψει το κερί. Αντίθετα, δυστυχώς, στη δασική φωτιά όταν το ξύλο ανάψει ο θερμός αέρας ανεβαίνει προς τα πάνω και ρουφάει άλλον από κάτω, προσθέτοντας οξυγόνο στο τρίγωνο της φωτιάς οπότε τη διατηρεί ή και την αυξάνει.
16. Ποια χώρα είναι σήμερα πιο μπροστά σε τεχνογνωσία γύρω από τις δασικές φωτιές;
Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν εξελίξει ένα σύστημα με καθημερινές μετρήσεις για την ταχύτητα του ανέμου σε αναρίθμητα σημεία μέσα σε κάθε δάσος, για τη θερμοκρασία, την υγρασία ακόμη και των φύλλων, όσων είναι στα δέντρα και όσων έχουν πέσει κάτω, την κλίση του εδάφους, το ύψος της βροχής. Τα στοιχεία αυτά διοχετεύονται σε ένα πρόγραμμα που «τρέχει» σε υπολογιστή και ανά πάσα στιγμή είναι έτοιμες προειδοποιήσεις για πιθανή εκδήλωση πυρκαϊάς ενώ όταν έχει ήδη εκδηλωθεί φωτιά οι δασοπυροσβέστες εφοδιάζονται αυτόματα με χάρτες που όχι μόνο δείχνουν την τοπογραφία της περιοχής αλλά παρέχουν και προβλέψεις για τον δρόμο που πιθανόν να ακολουθήσουν οι φλόγες. Εχετε παρατηρήσει εσείς εδώ στην Ελλάδα έστω και έναν πυροσβέστη να πηγαίνει στο επίμαχο σημείο με τον χάρτη στο χέρι; Βέβαια στις Ηνωμένες Πολιτείες πιστεύουν πως είναι καλύτερα σε μερικές περιπτώσεις να βάζουμε μόνοι μας φωτιά στο δάσος.
17. Να βάζουμε μόνοι μας φωτιά; Τι άλλο θα ακούσουμε;
Στη Φύση από παλιά εκδηλώνονταν φωτιές από μόνες τους. Αυτό μερικές φορές γινόταν και για λόγους αυτοκάθαρσης και υγείας του δάσους, όταν για παράδειγμα, είχε συγκεντρωθεί πολύ νεκρό υλικό ή όταν πολλά έντομα και παράσιτα απειλούσαν την υγεία του δάσους. Τώρα οι άνθρωποι σκέπτονται να υποβοηθούν αυτή τη λειτουργία. Το άλλο που θα ακούσετε είναι ότι στην Αμερική σκοπεύουν να ξαναφέρουν πίσω τα λιοντάρια και τα άλλα μεγάλα ζώα που κάποτε κατοικούσαν εκεί, γιατί κατέληξαν έπειτα από σχετικές μελέτες με μαθηματικά μοντέλα ότι το δάσος είναι ένα τόσο κλειστό και ισορροπημένο σύστημα ώστε δεν μπορείς να θίξεις καμία παράμετρό του χωρίς να προκαλέσεις προβλήματα.
18. Κάθε χρόνο όμως καίγονται όλο και περισσότερες εκτάσεις και εκεί. Γιατί;
Αυτό σχετίζεται με το ότι συσσωρεύεται πολλή ξυλεία και άλλο καύσιμο υλικό στα δάση. Κάτι που συμβαίνει και σε εμάς εδώ στην Ελλάδα αφού έχουν υποχωρήσει οι τιμές του ξύλου λόγω υπερπροσφοράς από τις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ και έτσι δεν μπαίνουν πια με την ίδια προθυμία ξυλοκόποι να μαζέψουν τα ξύλα. Ετσι δημιουργούνται ακόμη χειρότερες προϋποθέσεις για την ανάφλεξη του δάσους.
19. Υπάρχει κάτι πιο ανησυχητικό από τις φωτιές;
Ναι, η έλλειψη νερού που γίνεται όλο και μεγαλύτερη σε σημείο ώστε να φθάσουμε να μην έχουμε καν νερό για να τις σβήσουμε ενώ σε αυτή τη χώρα εξακολουθούμε να μην κάνουμε την παραμικρή προσπάθεια για οικονομία και ανακύκλωση. Λέγεται ότι θα παίρνουμε το νερό από τον βιολογικό καθαρισμό της Ψυττάλειας, αλλά ποιος είναι σίγουρος ότι θα είναι απαλλαγμένο από τα βαριά μέταλλα και τα άλλα επιβαρυντικά για το έδαφος στοιχεία; Η αλλαγή του κλίματος στην Ελλάδα με εμφάνιση όλο και μεγαλύτερης ξηρασίας και η απαίτησή μας να έρχεται το κράτος να σβήσει και την πιο μικρή φωτιά που μπορεί να σιγοκαίει ακριβώς δίπλα μας είναι ό,τι πιο ανησυχητικό.
20. Μήπως ήταν καλύτερα όταν οι άνθρωποι πίστευαν πως σε κάθε δέντρο κρύβεται και μια νύμφη;
Η αλήθεια είναι ότι ο φόβος φυλάει τα έρ(η)μα… Και η απόλυτη γνώση συχνά μας σπρώχνει προς τον κυνισμό. Παρ’ όλα αυτά είμαστε ως είδος καταδικασμένοι να την κυνηγάμε, ακόμη και αν δεν μας κάνει αναγκαστικά καλύτερους…
Τι είναι δάσος;
Είναι σύστημα στοιχείων και διαδικασιών που βρίσκονται σε αρμονική ισορροπία μεταξύ τους. Τέτοια στοιχεία είναι τα φυτά, τα έντομα, τα πουλιά, τα ερπετά, διάφορα τετράποδα, αλλά και εδάφη, νερό, αέρας, φωτιά. Ως διαδικασίες θεωρούμε τις σχέσεις που έχουν αυτά μεταξύ τους.Δηλαδή τις εντάσεις ακόμη και τους «ανταγωνισμούς» τους για την επιρροή στον χώρο, τη σχέση του εδάφους με το νερό, τη σχέση των φυτών με το έδαφος, τη σχέση της φωτιάς με τα φυτά και τα ζώα. Ολο αυτό το σύστημα το υποδιαιρούμε μερικές φορές σε μικρότερα για να έχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες, τις οποίες θα χρησιμοποιήσουμε για προστασία και διαχείριση. Αυτός ο διαχωρισμός είναι τεχνητός γιατί και ένας θάμνος ή ένα φρύγανο συμμετέχει στη διαμόρφωση του παγκόσμιου κλίματος και πρέπει να συνειδητοποιήσουμε το εξής: τα δάση που κάηκαν εδώ τα στερείται αυτή τη στιγμή ολόκληρη η Γη. Τι δεν είναι δάσος;
Τα δέντρα μόνα τους. Τα οικόπεδα μέσα στα δέντρα. Και γενικά ό,τι αντιμετωπίζει την ιδέα του δάσους μεμονωμένα και αποσπασματικά.
Για τη συγκέντρωση του παραπάνω υλικού εκτός των άλλων πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια του συμβούλου Περιβάλλοντος κ. Ηλ. Αποστολίδη, του μηχανικού-χωροτάκτη κ. Κ. Τσίπηρα, των πρακτικών από την ημερίδα με θέμα «Δασικές πυρκαϊές» της 20.7.2007 και της σχετικής εργασίας «Fire in the Garden» του Stephen Payne.
* Διαβάστε περισσότερα για το πώς καίγονται τα δάση στις «Νέες Εποχές».