ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ ΚΛΕΙΣΟΥΡΑΣ, 5 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1944

Ναζιστικές θηριωδίες…

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ
(Από την αφήγηση της Ε. Καλφόγλου, εθελόντριας Ε.Ε.Σ. Φλώρινας, 8-4-1944)
Στις 4 Απριλίου 1944 το βράδυ, ομάδα ενόπλων ανταρτών, άλλοι είπαν ότι ήταν γύρω στους 150 και άλλοι γύρω στους 300 με αρχηγό τον Υψηλάντη, διανυκτέρευσαν μέσα και γύρω από το χωριό. Την επομένη το πρωί, 5 Απριλίου 1944, οι αντάρτες που βρίσκονταν στα γύρω υψώματα της Κλεισούρας επιτίθενται στη φάλαγγα των Γερμανών, που περνούσε από τον αμαξιτό δρόμο και σκοτώνουν δύο Γερμανούς, καταστρέφοντας 2 μοτοσικλέτες και ένα αυτοκίνητο. Μετά οι αντάρτες διασκορπίστηκαν στο βουνό, όπου και κρύφτηκαν. Οι κάτοικοι της Κλεισούρας, όταν έμαθαν τα γεγονότα, τρομοκρατούνται και οι άντρες, φοβούμενοι γνωστές αντεκδικήσεις, φεύγουν προς διάφορες κατευθύνσεις (κοντινά χωριά κ.λ.π).
Το απόγευμα της ίδιας μέρας, καταφθάνουν γερμανικά αυτοκίνητα. Οι πρώτοι Γερμανοί περιέρχονται το χωριό και συγκεντρώνουν πολλά γυναικόπαιδα στους δρόμους και την πλατεία χωρίς κακές δήθεν διαθέσεις. Όμως δεύτερη ομάδα ταυτοχρόνως ορμά και με τα πολυβόλα και όπλα βάλλει κατά των συγκεντρωμένων, περιέρχεται δε τα σπίτια, ανοίγει διά της βίας του όπλου, ορμά μέσα, σκοτώνει, ξεκοιλιάζει, βάζει φωτιά. Ο κόσμος κρύβεται, σκορπίζει…για να ξαναπέσει σε λίγο στα χέρια τους. Μαζί με τους Γερμανούς ήταν και Βούλγαροι και συγκεκριμένα ο Κάλτσεφ.
Οι Γερμανοί ήρθαν από κάτω, άρχισαν το καταστρεπτικό τους έργο σκοτώνοντας και καίγοντας και έφτασαν μέχρι την πλατεία, που βρίσκεται στη μέση του χωριού, όπου και σταμάτησαν. Ίσως να κουράστηκαν, να χόρτασαν. Πάντως ικανοποιήθηκαν με ό, τι έκαναν και σταμάτησαν. Το βέβαιο είναι, ότι δοκιμάστηκε το μισό χωριό, το οποίο και παραδόθηκε στη σφαγή και στη φωτιά…
Επιστρέφουμε…..αφήνοντας πίσω μας ένα χωριό 2.000 κατοίκων να κλαίει για 280 γυναικόπαιδα αδικοσκοτωμένα, να πονά για 40 τραυματίες, να βλέπει αστέγους (150 σπίτια καμένα), να κλαίει για τον παπά του και δέκα γέροντες, εργατικούς συγχωριανούς του, που έμειναν και βρήκαν σκληρό θάνατο και να διερωτάται κανείς κάθε στιγμή για την ύπαρξή του, γενικά, από απόψεως ασφάλειας, ζωής, τροφής, κατοικίας και ενδυμασίας.

ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΤΗΣ ΚΛΕΙΣΟΥΡΑΣ, 5 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 1944
Είναι γνωστό σε όλη την ανθρωπότητα ότι η Ελλάδα κατέχει την πρώτη θέση σε θυσίες υπέρ της ελευθερίας. Σε ποιο κεφάλαιο της ιστορίας θα ανατρέξουμε και δεν θα συναντήσουμε σφαγές, ολοκαυτώματα και τόσα άλλα δεινά που διέπραξαν οι εκάστοτε επιδρομείς κατακτητές, που κατά καιρούς επιβουλεύονταν τον ιερό αυτό τόπο, τη γη αυτή που αιώνες ολάκερους ποτίζεται με το αίμα των ηρωικών παιδιών της και αναζωογονείται απ’ αυτό προσφέροντάς τους την αιώνια μνήμη από τους απογόνους τους με τους διάσπαρτους στην ελληνική γη τύμβους και τα κενοτάφια, που έχουν στηθεί σε ανάμνηση της θυσίας τους.
Ποια είναι όμως η ιστορική περίοδος κατά την οποία εκτυλίχθηκαν τα όσα σήμερα ενθυμούμαστε εδώ; Μετά την οπισθοχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων της εποποιίας του 1940-1941, η ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας παραχωρήθηκε από τις δυνάμεις του Άξονα στην ιταλική κατοχή και εποπτεία με τη συμμαχία της Ρουμανίας. Με την εναλλαγή της κατοχικής ευθύνης και το πέρασμα από τους Ιταλούς στους Γερμανούς, σειρά στις «ευλογίες» των κατακτητών παίρνουν άλλοι σύμμαχοι και συνεργάτες του Άξονα, που εκδηλώνονται σε οικισμούς της ευρύτερης περιοχής Καστοριάς-Φλώρινας. Παράλληλα, την ίδια εποχή, αναπτύσσονται στην περιοχή τα πρώτα εθνικοαπελευθερωτικά σώματα με σπουδαιότερο και ισχυρότερο το ΕΑΜ.
Μια σπουδαία θυσία εκείνης της χρονικής περιόδου της γερμανικής κατοχής είναι και αυτή της ηρωικής κωμοπόλεως της Δυτικής Μακεδονίας, της Κλεισούρας, στις 5 Απρίλη 1944, που συγκαταλέγεται στις θυσίες των Καλαβρύτων Αχαΐας (13 Δεκεμβρίου 1943), του Φαναρίου Πρέβεζας, του Λουτρότοπου και του Κομμένου Άρτας (16 Αυγούστου 1943), της Μουσιώτιτσας και των Λιγγιάδων Ιωαννίνων, του Διστόμου Λιβαδειάς (10 Ιουνίου 1944), του Δομοκού Λαμίας, του Καρπενησίου Ευρυτανίας, του Αλμυρού Βόλου, της Δράκειας Μαγνησίας (18 Δεκεμβρίου 1944), του Μονοδενδρίου Λακωνίας (26 Νοεμβρίου 1943), των Φαρσάλων Λάρισας, της Τσαρίτσανης και του Δομένικου Ελασσόνας, των Κερδυλίων Σερρών (17 Οκτωβρίου 1941), του Δοξάτου και της Προσωτσάνης Δράμας, του Χορτιάτη Θεσσαλονίκης, των Πύργων Εορδαίας (24 Απριλίου 1944), του Μεσόβουνου Κοζάνης και άλλων πόλεων και χωριών. Διακόσιες ογδόντα (280) αθώες ψυχές θυσιάστηκαν στο βωμό της ελευθερίας εκείνη την Τετάρτη του Απρίλη του 1944. Οικογένειες ολόκληρες ξεκληρίστηκαν, έγκυες γυναίκες ξεκοιλιάστηκαν, βρεφοκρατούσες μητέρες έπεσαν νεκρές με τα τέκνα τους στην αγκαλιά, αφρόπλαστες παρθένες σφαγιάστηκαν πάνω στο άνθος της ηλικίας τους, σεβάσμιοι γέροντες που σ’ όλη τους τη ζωή υπερασπίστηκαν τα ιδανικά της πατρίδας έγιναν παρανάλωμα του πυρός μέσα στις οικίες τους. Ούτε και τον σεβάσμιο ιερέα που με τον Τίμιο Σταυρό στο χέρι εκλιπαρούσε για έλεος και προσπαθούσε να καταπραΰνει το μένος των αιμοσταγών οργάνων του Χίτλερ υπερασπιζόμενος το ποίμνιό του, δε σεβάστηκαν τα απάνθρωπα κτήνη των Ες-Ες και τον κατακρεούργησαν.
Η ηρωική Κλεισούρα όμως δέχτηκε το πρώτο καταστροφικό πλήγμα στα 1878 από τα αιμοχαρή τουρκικά στίφη των Γκέγκηδων του Ισμαήλ αγά, τα οποία όμως κατατροπώθηκαν από τα αρματολικά σώματα που λημέριαζαν στο Μουρίκι. Ακολούθως, στις 22 Ιουλίου 1903 κατά την ψευδεπανάσταση του Ίλιντεν και στη συνέχεια στις 2 Νοέμβρη 1912 που λεηλατήθηκε από τους Τούρκους, όταν αυτοί οπισθοχωρούσαν από τη Μακεδονία. Η τριήμερη εκείνη λεηλασία, κατά την οποία καταστράφηκαν 400 από τις 700 οικίες της, σήμανε το τέλος μιας ένδοξης για την ιστορική Κλεισούρα εποχής, κατά την οποία ο ρόλος της κωμοπόλεως ήταν σημαντικότατος για τα γράμματα, τις τέχνες, τον πολιτισμό, το εμπόριο, αλλά και για τον ελληνισμό της ευρύτερης περιοχής της Δυτικής Μακεδονίας.
Η Κλεισούρα, η Κοσμόπολη όπως την είχε αποκαλέσει ο Γάλλος περιηγητής Pouqueville, απέκτησε λαμπρή πνευματική και εμπορική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα και πλούτισε με τις οικονομικές συνδρομές των αποδήμων Κλεισουριέων, οι οποίοι είχαν δημιουργήσει σπουδαίες και ανθηρές παροικίες στις ευρωπαϊκές και βαλκανικές χώρες και ενίσχυαν τα αξιόλογα εκπαιδευτικά ιδρύματα της ιδιαίτερης πατρίδας τους, που απέφεραν και την πνευματική ακμή της κοινότητας, την καλλιέργεια των γραμμάτων με τους λόγιους και επιστήμονες και την μετεξέλιξη του οικισμού σε μια δραστήρια μικροαστική κοινωνία
Η Κλεισούρα υπήρξε η κοιτίδα μεγάλων προσωπικοτήτων, παιδαγωγών και ανθρώπων των Γραμμάτων και του Πνεύματος. Είναι η γενέτειρα των λογίων Δαρβάρεων και Παρτζούλα, του κωμωδιογράφου Νούσια, του μητροπολίτη Μολδαβίας Δοσοφτέι, του συγγραφέα και ποιητή Μπέζα, του Κόκου, του Τσιαγάνη, του Σίνα, του Νικολίδη Πίνδου, του Μανδρίνου, του ιατροφιλοσόφου Δήμητσα, των αρχιάτρων Νάτση, Χερτούρα και Αργυρόπουλου, αλλά και των μελών της Φιλικής Εταιρείας και αρχόντων της Μολδαβίας Μάσιου και Μάτσα.
Η Κλεισούρα, η αγέρωχη πατρίδα των μεγάλων εμπορικών οικογενειών και ευεργετών Τζημούρτου, Παρτάλη, Παπάνα, Ουρμάνη, Σαΐτου, Κίκη, Ανθούλα, Μάνου, Κάρζια, Σιόντου, Μπάσια, Βούτσιου, Λέκου, Σπίρτα, Νάσλα, Κανάρα, Όκα, Τάρτσα, Βαρβέρη, Βαραβάκη, Τσιούλη, Σιμώτα, Παγγέλα, Μπουκουβάλα, Κώτσιου και Κιάντου.
Η Κλεισούρα της ευημερίας και της ανάπτυξης, η αρχόντισσα της Δυτικής Μακεδονίας, συνέχισε να αποτελεί σημαντική κωμόπολη της περιοχής μέχρι τη μοιραία ημέρα της 5ης Απριλίου 1944, ημέρα που ο θάνατος σαβάνωσε την μαρτυρική και πολύπαθη κωμόπολη.
Το πρωινό εκείνο κανείς δε μπορούσε να φανταστεί το κακό που επρόκειτο να συμβεί. Αντιστασιακές ομάδες του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, που δρούσαν στην περιοχή με επικεφαλή το Σιατιστινό Αλέξη Ρόσιο, γνωστό ως καπετάν Υψηλάντη, είχαν πληροφορηθεί ότι μια γερμανική φάλαγγα από φορτηγά αυτοκίνητα επρόκειτο να περάσει την ημέρα εκείνη μεταφέροντας τα λάφυρα που οι αγκυλόσταυροι είχαν αποκομίσει από τη λεηλασία των εβραϊκών εμπορικών καταστημάτων της Καστοριάς με κατεύθυνση το Αμύνταιο˙ έτσι επέλεξαν το στενό στη θέση Νταούλι, θέση στρατηγική με πολλά φυσικά πλεονεκτήματα, και έστησαν ενέδρα. Όταν η εμπροσθοφυλακή της φάλαγγας έφτασε στην τοξωτή γέφυρα του Νταουλιού άρχισε μάχη που είχε σαν αποτέλεσμα να σκοτωθούν τρεις (3) προπομποί Γερμανοί μοτοσικλετιστές.
Σε λίγη ώρα κινήθηκε προς το σημείο αυτό ισχυρή κατοχική δύναμη κι έτσι η αντιστασιακή ομάδα αναγκάστηκε να υποχωρήσει, αφού πρώτα οι αντάρτες ακρωτηρίασαν οικτρά τους τρεις μοτοσικλετιστές και τους εγκατέλειψαν αιμόφυρτους παραταγμένους σε στάση προσοχής στη γέφυρα και αφού μετέφεραν τις μηχανές τους μέσα στην Κλεισούρα. Οι επικεφαλείς αξιωματικοί των Ναζί αντικρίζοντας το αποκρουστικό θέαμα των κατακρεουργημένων βέβηλα συντρόφων τους, οργίστηκαν αφάνταστα επιζητώντας άμεση εκδίκηση και σκληρά αντίποινα. Η στρατηγική του «προληπτικού» πυρός και σιδήρου, δηλαδή η εξόντωση κάθε δυνάμει εχθρού, για να μη διακυβευθεί «πολύτιμο γερμανικό αίμα», ακολουθείται και πάλι. Στόχος τους φυσικά το πιο κοντινό χωριό˙ η Κλεισούρα. Ειδοποιούν τα φρουραρχεία της Καστοριάς και της Κοζάνης, καθώς και το τάγμα των Ες-Ες της Πτολεμαΐδας και δίνουν εντολή να προβούν σε πράξεις αντιποίνων κατά του ανυποψίαστου άμαχου πληθυσμού, που εκείνη τη μέρα αποτελούνταν μόνο από γυναικόπαιδα και γέροντες, μια και οι άνδρες είχαν φροντίσει να απομακρυνθούν για ασφάλεια στα γύρω βουνά και στο Μοναστήρι της Παναγίας με την ελπίδα ότι η γερμανική δολοφονική μανία θα άφηνε άθικτους τους γέροντες και τα γυναικόπαιδα, όπως τους είχε καθησυχάσει γι’ αυτό ο αρχηγός των ανταρτών, ο οποίος προτίμησε να απομακρυνθεί στο απέραντο δάσος και να παρακολουθήσει από εκεί ό,τι επρόκειτο να συμβεί. Όλα αυτά επιτρέπουν να εξάγουμε επιχειρήματα υπέρ ή κατά της αποτελεσματικότητας, της σκοπιμότητας και κατά συνέπεια του θεμιτού της Αντίστασης.
Οι αρχιτέκτονες όμως του εγκλήματος έστειλαν πρώτα μέσα στην αρχοντική κωμόπολη ανιχνευτές για να τους καθησυχάσουν ότι δεν θα τους πειράξουν ώστε να μην τραπούν σε φυγή. Οι κατακτητές δεν διστάζουν να δίνουν ακόμα και απατηλές «εγγυήσεις» για να τις αθετήσουν τη δεδομένη στιγμή. Πίσω τους ακολουθούσαν πάνοπλοι οι εκτελεστές και οι εμπρηστές των Ναζί. Τα Ες-Ες και οι γερμανοφορεμένοι Βούλγαροι κομιτατζήδες υπό την αρχηγία των Γερμανών διοικητών της Καστοριάς Ράισελ και Χίλντεμπραντ και την καθοδήγηση του βουλγαρίζοντα αρχικομιτατζή Κάλτσεφ, αφού πήραν το σύνθημα με φωτοβολίδα από το Νταούλι στις 3 μ.μ., άρχισαν να φονεύουν τους κατοίκους με αυτόματα, αμφίστομους πελέκεις και ξιφολόγχες και να πυρπολούν τα αρχοντικά με ειδική εμπρηστική σκόνη. Σπέρνουν το θάνατο χωρίς διάκριση. Ξεκοιλιάζανε έγκυες, λογχίζανε βρέφη αβάπτιστα και νήπια, κοπέλες σαν τα κρύα τα νερά έπεφταν νεκρές στο νωπό χορτάρι των αυλόγυρων από το καυτό μολύβι των πολυβόλων˙ μαζί με τις αρχόντισσες νοικοκυρές, έπεφταν νεκροί και οι σεβάσμιοι γέροντες κι οι γερόντισσες μέσα στα περίφημα αρχοντικά τους. Κανείς δεν μπόρεσε να σταματήσει τους αιμοδιψείς επιδρομείς από το φρικιαστικό έργο της ομαδικής σφαγής και πυρπολήσεως, ούτε και ο παπα-Γιώργης Μήτρας που με το σταυρό στο χέρι εκτελείται ως νεομάρτυρας και κατακρεουργείται. Μέσα στο δίωρο διάστημα που όριζε η διαταγή μετατρέπουν τα πάντα σε κόλαση σπέρνοντας το αίμα, τη φρίκη και το θάνατο και αφήνοντας πίσω τους διακόσια ογδόντα (280) αθώα θύματα, που κλείνουν τον ευρύ κατάλογο των νεκρών της Επιχείρησης Maigewitter (Μαγιάτικη καταιγίδα) τον Απρίλη του 1944.
Στο μεταίχμιο της δίωρης προθεσμίας είχαν στήσει στον τοίχο επτά (7) γυναίκες και τη στιγμή που το αυτόματο ετοιμαζόταν να κροταλίσει εκείνη ακριβώς τη στιγμή, γύρω στις 5 μ.μ., είχε ανάψει πάνω από την άμοιρη Κλεισούρα η φωτοβολίδα που σήμανε τη λήξη της ανείπωτης ανθρωποθυσίας και στάθηκε η σωτηρία των επτά γυναικών, που από τη μνήμη και την ψυχή τους δεν θα σβήσει ποτέ η εικόνα του Γερμανού των Ες-Ες με το κόκκινο απ’ το αίμα αδιάβροχο, αλλά και της νεκρής μάνας με το παιδί της στην αγκαλιά.
Ο σφαγέας της Κλεισούρας συνταγματάρχης Karl Schümers (Καρλ Σύμερς), διοικητής του 7ου Συντάγματος της 4ης Τεθωρακισμένης Μεραρχίας των Ες Ες, χαρακτηρίζεται ως άτεγκτος και άκαμπτος χαρακτήρας και η ωμότητα στη συμπεριφορά του οφείλεται στην πεποίθησή του ότι ο ελληνικός πληθυσμός περιέθαλπε και υποστήριζε τους αντάρτες και ως εκ τούτου γι’ αυτόν ήταν όλοι συνένοχοι στην αντίστασή τους κατά του Άξονα. Οι αντιανταρτικές επιχειρήσεις έπρεπε να προσφέρουν «τρόμον αντί τρόμου», έτσι ώστε ο άμαχος πληθυσμός να φοβηθεί τελικά περισσότερο τις γερμανικές δυνάμεις παρά τις συμμορίες. Η απάνθρωπη συμπεριφορά του Karl Schümers (Καρλ Σύμερς) είχε σαν αποτέλεσμα ο πολιτικός εντεταλμένος του Γ΄ Ράιχ στα Βαλκάνια Herman Neubacher (Χέρμαν Νοϋμπάχερ) να ονομάσει την επιχείρηση στην Κλεισούρα «λουτρό αίματος» και να επισημάνει με οργή πως οι φρικαλεότητες που διεπράχθησαν παρέβαιναν τις πάγιες διαταγές περί αντιποίνων. Όσα όμως υποστήριξε ο Νοϋμπάχερ τα απέρριψε ως αβάσιμα ο Στρατιωτικός Διοικητής Θεσσαλονίκης – Αιγαίου, ενθαρρύνοντας έτσι τον Karl Schümers (Καρλ Σύμερς) να επαναλάβει με τους αιμοσταγείς άνδρες του λίγο αργότερα και στο Δίστομο παρόμοιες σφαγές αμάχων. Η μοίρα όμως του επιφύλασσε οικτρό τέλος, όταν το αυτοκίνητό του πάτησε νάρκη λίγο έξω από την Άρτα στις 18 Αυγούστου 1944.
Τις επόμενες μέρες οι κάτοικοι των γύρω περιοχών με τρόμο θα βλέπουν την πανέμορφη Κλεισούρα να καίγεται, τη φωτιά να συμπληρώνει το έργο της καταστροφής και να φωτίζει τις νύχτες της σκλαβιάς. Όσοι είχαν καταφύγει στα δάση επιστρέφοντας το επόμενο πρωί δεν βρίσκουν τίποτε άλλο παρά μόνο ερείπια και νεκρούς. Άλλοι αγκάλιαζαν τα πτώματα των οικείων τους και άλλοι μάταια αναζητούσαν τους καμένους. Η Κλεισούρα είχε μετατραπεί σε ένα τεράστιο νεκροταφείο αφού το κοιμητήριο του χωριού δεν επαρκούσε για να ταφούν τα διακόσια ογδόντα (280) θύματα, που θάβονταν στις αυλές των εκκλησιών και των σπιτιών και στις πλαγιές του βουνού. Ο φοβερός ναζιστικός Ηρώδης είχε χορτάσει εκείνη τη μέρα από ελληνικό αίμα και ερείπια, μεταξύ των οποίων και το ημιγυμνάσιο, η αστική σχολή, το νέο δημοτικό σχολείο (που είχε ιδρυθεί το 1919) και η μεγάλη βιβλιοθήκη τους.
Ήταν παραμονές Μεγάλης Εβδομάδας και η πολύπαθη Κλεισούρα σήκωσε μαζί με τον Εσταυρωμένο τον σταυρό της και ανήλθε στον Εθνικό Γολγοθά του μαρτυρίου της για να διδάξει και να δείξει στους ελεύθερους λαούς τον δρόμο της αυτοθυσίας, της αρετής και της ελευθερίας. Τις επόμενες ημέρες οι θρήνοι και οι κοπετοί της Θεοτόκου για το Μονογενή της συνοδεύονται από το κλάμα και τις κραυγές απόγνωσης των κατοίκων, που αντηχούν στα γύρω φαράγγια και στα δάση επαναλαμβάνοντας το μακρόσυρτο μοιρολόγι για τα αγαπημένα τους πρόσωπα.
Ο λαός θέλοντας να χαρακτηρίσει το ολοκαύτωμα αυτό δίκαια το ονόμασε σφαγή, γιατί έτσι μόνο μπορεί να χαρακτηριστεί ο τρόπος με τον οποίο διαπράχθηκε. Το γεγονός αυτό δεν πέρασε στην ιστορία, είναι ακόμη ζωντανό στη μνήμη των πιο ηλικιωμένων, στη μνήμη των ανθρώπων που έχασαν τόσο άδικα τις οικογένειές τους και φέρουν έκτοτε αιώνιο το πένθος.
Η πολιτεία αναγνωρίζοντας το μέγεθος της προσφοράς της Κλεισούρας, της απένειμε τον Πολεμικό Σταυρό Α΄ τάξης και πριν λίγα χρόνια μετονόμασε την Κοινότητα σε Δήμο για ιστορικούς λόγους, ενώ ο Σύλλογος των Απανταχού Κλεισουριέων «Ο Άγιος Μάρκος» τιμώντας τη μνήμη των θυμάτων εκείνων ανήγειρε μνημείο, πάνω στο οποίο ο γλύπτης απαθανάτισε τη στιγμή της δολοφονίας των γυναικόπαιδων και στις τρεις πλευρές χαράχτηκαν τα ονόματά τους. Το μνημείο αυτό στεφανώνουν κάθε χρόνο με άνθη οι Κλεισουριώτες στην επέτειο εκείνου του ολοκαυτώματος.
Οι ζωές που χάθηκαν όμως δεν πήγαν χαμένες˙ η θυσία τους, θυσία απλών ανθρώπων, δεν ήταν μάταιη. Βοήθησαν τον αγώνα για τη λευτεριά, αφού όπλισαν με θάρρος και αυταπάρνηση τους πατριώτες αγωνιστές στις τάξεις της αντίστασης και συνετέλεσαν στην γρήγορη ήττα του φασισμού. Είναι αλήθεια πολύ βαρύ το τίμημα της Λευτεριάς και η πατρίδα μας τον καιρό εκείνο το πλήρωσε με εκατοντάδες χιλιάδες ψυχές ανάμεσα στις οποίες συγκαταλέγονται και οι διακόσιες ογδόντα (280) αθώες ψυχές που θυσιάστηκαν στο βωμό της ελευθερίας στην αρχόντισσα της Δυτικής Μακεδονίας, την Κλεισούρα. Από τα βάθη της ψυχής μας ανεβαίνει στα χείλη η υπόσχεση προς τους οικτρά σφαγιασθέντες Κλεισουριώτες ότι δεν θα λησμονήσουμε ποτέ τη θυσία τους και ότι θα δώσουμε νέα ζωή από την τέφρα των οστών τους.
Αθάνατοι νεκροί αιωνία σας η μνήμη!
(Ομιλία που εκφωνήθηκε από τον Νικ. Δημ. Σιώκη στην Κλεισούρα στις 4 Απριλίου 2004 στο μνημόσυνο που τελέστηκε για την 60η Επέτειο του Ολοκαυτώματος της Κλεισούρας από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής)
Πηγή: www.kleisoura.gr
https://www.dmko.gr/martyrikes-polis-2/martyrikes-polis/klisoura/