Ο Αθανάσιος Κανακάρης (Πάτρα, 1760 – Ερμιόνη, 14 Ιανουαρίου 1823) ήταν Πατρινός πολιτικός και προεστός. Έλαβε μέρος στην επανάσταση του 1821 και διατέλεσε πρόεδρος του Εκτελεστικού Σώματος του νέου ελληνικού κράτους.
Γεννήθηκε στην Πάτρα και ήταν γιος του καθολικού Μπενιζέλου Ρούφου, γόνου παλιάς αρχοντικής οικογένειας με Σικελική καταγωγή, και της Αγγελικής Κανακάρη, αδερφή των πλούσιων πατρινών εμπόρων Ρόδη και Λουκά Κανακάρη. Περίπου στα 1770 υιοθετήθηκε από τον θείο του Ρόδη Κανακάρη, ύστερα από συμφωνία με τον γαμπρό του καθιστώντας τον παράλληλα και μοναδικό κληρονόμο της τεράστιας περιουσίας του.
Όταν ήταν μικρός δέχθηκε επίθεση στο ίδιο του το σπίτι από έναν ψυχοπαθή Οθωμανό, ο οποίος εκμεταλλευόμενος την απουσία των γονιών του επιτέθηκε στον μικρό τότε Αθανάσιο, που άρχισε να φωνάζει. Ευτυχώς για αυτόν έσπευσαν σε βοήθεια οι έμποροι Νικόλαος Σταθακόπουλος και Ζαχαρίας Θωμόπουλος, οι οποίοι κατάφεραν να τον σώσουν. Από τότε η οικογένεια Ρούφου-Κανάκαρη διατήρησε στενές σχέσεις με τις οικογένειες αυτών των δύο.
Η εκπαίδευση που έλαβε ήταν ικανοποιητική. Συγκεκριμένα εκπαιδεύτηκε στο σπίτι από ιδιαίτερους δασκάλους. Με τον αδερφό του Αγγελή φαίνονται ως συνδρομητές σε πολλούς καταλόγους βιβλίων του εξωτερικού.
Από νεαρή ηλικία ασχολήθηκε με το εμπόριο, συνεχίζοντας έτσι την οικογενειακή παράδοση. Συνεργάστηκε στενά με τον συγγενή του Ανδρέα Κωστάκη ενώ διατηρούσε και γραφείο στο Λιβόρνο. Το 1785 εκλέχτηκε προεστός της επαρχίας Πατρών. Τόση ισχύ είχε αποκτήσει ώστε ο ιστορικός Φιλήμων να τον κατατάξει μέσα στους πέντε ισχυρότερους προεστούς του Μοριά.
Το 1816 φυλακίστηκε από τον τότε Πασά του Μοριά στο σπίτι του Αναστάσιου Δεληγιάννη στην Τρίπολη επειδή αντιστάθηκε στον παράνομο νόμο που φορολογούσε την ταφή των νεκρών. Ο Κανακάρης προσποιούμενος τον βαριά άρρωστο, αλείφοντας το σώμα του με κίτρινο χρώμα, θεωρήθηκε από τον γιατρό του Πασά ετοιμοθάνατος και μεταφέρθηκε στην Πάτρα για καλύτερη νοσηλεία. Ο ίδιος όμως δραπέτευσε με την βοήθεια του Παπαρρηγόπουλου, διερμηνέα του ρωσικού προξενείου, και κατευθύνθηκε για την Κωνσταντινούπολη, όπου πέτυχε την ανάκληση του Πασά της Πελοποννήσου και την κατάργηση του παράνομου φόρου.
Στην Κωνσταντινούπολη παρέμεινε για αρκετά χρόνια ως βεκίλης (=αντιπρόσωπος) του Μοριά. Εκεί φαίνεται να μυήθηκε και στην Φιλική Εταιρεία από τον Παναγιώτη Σέκερη. Με την έναρξη της επανάστασης του 1821 οι Τούρκοι εξέδωσαν φιρμάνι για την σύλληψη και θανάτωσή του. Κρύφτηκε όμως έγκαιρα στη ρωσική πρεσβεία και στην συνέχεια δραπέτευσε με υδραϊκό πλοίο φτάνοντας στην Πάτρα τον Μάιο του 1821. Εκλέχτηκε, αν και απών, μέλος της Πελοποννησιακής Γερουσίας και στις 15 Ιουλίου μάχεται στο Σαραβάλι.
Πολέμησε στην αποτυχημένη πολιορκία της Πάτρας και συγκρούστηκε με τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, αφού ήταν υποστηριχτής του Μαυροκορδάτου τον οποίο και υποδέχτηκε στο Πουρναρόκαστρο. Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου ορίστηκε παραστάτης της Εθνικής Βουλής, η οποία απαρτιζόταν από 20 μέλη. Στις 22 Ιουλίου του 1822 κατέβαλε υπέρ του αγώνα 20.000 γρόσια. Στην Α΄ εθνοσυνέλευση εκλέχτηκε αντιπρόεδρος ενώ κατά διαστήματα αναπλήρωνε τον πρόεδρο Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο.
Αρρώστησε τον Χειμώνα του 1822 και απεβίωσε στις 14 Ιανουαρίου του 1823 στην Ερμιόνη. Ενταφιάστηκε στον ναό των Ταξιαρχών, όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα ο τάφος του. Ο θάνατός του αποδόθηκε σε δραστικό φάρμακο, το οποίο περιείχε 16 κόκκους εμετικής τρυγός και το οποίο φαίνεται να το ήπιε όλο.
Πολλοί υποστήριξαν ότι δολοφονήθηκε από τον Ιωάννη Κωλέττη, ο οποίος ήταν προσωπικός γιατρός του. Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια του Χιώτη γιατρού Χρυσοβελώνη, ο οποίος δήλωσε σχετικά με τον θάνατο του Κανακάρη ότι «εφαρμακεύθη ο άνθρωπος». Το 1823 η εθνοσυνέλευση τον ανακήρυξε γνήσιον τέκνον της πατρίδας του και άξιον πολίτη της ανεξαρτήτου Ελλάδος ενώ με τον υπό αριθμόν νόμο 19 οριζόντουσαν οι τιμές που έπρεπε να λάβει. Το Δημοτικό συμβούλιο Πατρών στις 17 Φεβρουαρίου του 1911 ζήτησε τον επαναπατρισμό των οστών του Αθανασίου Κανακάρη χωρίς όμως να καρποφορήσει αυτή η προσπάθεια.
Ο Αθανάσιος Κανακάρης ήταν από τις ευγενέστερες μορφές της επαναστάσεως και πολλοί ιστορικοί έγραψαν για το ήθος του. Χαρακτηριστικά ο Σπυρίδων Τρικούπης τον χαρακτήρισε ως «τον δημοκρατικώτερον των προυχόντων», ο Παναγιώτης Σούτσος του αφιέρωσε στίχους στους οποίους θαυμάζει την προσωπικότητα του, ο Αλέξανδρος Σούτσος τον χαρακτήρισε «άριστο Αχαιό» κ.α.
Ήταν παντρεμένος με την Παρασκευή Κωστάκη και είχε δύο παιδια, τον μετέπειτα πρωθυπουργό Μπενιζέλο Ρούφο και την Αγγελική-Αντζουλίνα Ρούφου που αργότερα παντρεύτηκε τον Ιωάννη Ζαΐμη, πρώτο δήμαρχο Πατρέων και γόνο της αρχοντικής οικογένειας των Ζαΐμηδων.