Απελευθερωτικές επιγραφές στους Δελφούς

Οι απελευθερωτικές επιγραφές («ὡναί») στον αρχαιολογικό χώρο των Δελφών αποτελούν ίσως την πιο μεγάλη κατηγορία επιγραφών στον χώρο αυτόν, προσεγγίζοντας αριθμητικά τις 1300 και είναι ιδιαίτερα σημαντική πηγή πληροφοριών για την αρχαία ελληνική επιγραφική.

Στην αρχαιότητα οι δούλοι ανήκαν στους κυρίους τους δια βίου ή εωσότου είχαν υπηρετήσει αρκετά ή εωσότου συγκέντρωναν το απαραίτητο ποσό για την απελευθέρωσή τους. Όταν ερχόταν η ώρα εκείνη, η απελευθερωτική πράξη ήταν καλό να έχει ως εγγυητή κάποιον θεό, πολύ συχνά τον Απόλλωνα. Ο δούλος πωλούνταν εικονικά στον θεό για να μην είναι δυνατόν να παραβιασθεί στη συνέχεια ή να αναιρεθεί η απελευθέρωση. Η απελευθερωτική πράξη (ὡνή) καταγραφόταν σε επιγραφές με στερεότυπες εκφράσεις.
Η πλειονότητα των απελευθερωτικών επιγραφών στους Δελφούς ήταν συγκεντρωμένες σε δύο κυρίως σημεία: στον αναλημματικό τοίχω των παρόδων του θεάτρου και στον πολυγωνικό τοίχο, ιδιαίτερα στο σημείο που χρησίμευε ως οπίσθιος τοίχος στη Στοά των Αθηναίων. Οι περισσότερες επιγραφές χρονολογούνται μεταξύ του 200 π.Χ. και του 100 μ.Χ.
Οι απελευθερωτικές επιγραφές ως πηγή πληροφοριών
Παρά τις στερεότυπες εκφράσεις τους, οι επιγραφές αυτές παρέχουν πληροφορίες για την κοινωνική και δημογραφική ιστορία της περιοχής κατά την ελληνιστική και πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο. Πάνω από το 60% των απελευθερωτικών επιγραφών των Δελφών αφορούν σε γυναίκες δούλες.
Μια σύγκριση τιμών φανερώνει ότι οι γυναίκες “πωλούνταν” σε τιμή περίπου 20% χαμηλότερη από αυτήν των ανδρών. Ωστόσο, φαίνεται ότι σε κάποιες περιπτώσεις η απελευθέρωση δεν ήταν οριστική: με τον όρο της “παραμονής” οι δούλοι υποχρεώνονται να παραμείνουν με τους πρώην κυρίους τους για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα ή ως τον θάνατο των τελευταίων. Αναρωτιέται κανείς τι είδους ελευθερία αποκτούσαν, ωστόσο φαίνεται ότι σε αρκετές περιπτώσεις ήταν καλύτερη από το τίποτε, καθώς ο κύριος έπαυε να έχει δικαίωμα ζωής και θανάτου επί του δούλου. Σε άλλες περιπτώσεις δε, οι δούλοι φαίνεται ότι γίνονταν σταδιακά μέλη της οικογένειας, οπότε και οι ίδιοι δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν την οικία του κυρίου τους και να αποχωριστούν από το άμεσο κοινωνικό τους περιβάλλον.
Οι απελευθερωτικές πράξεις συνήθως γίνονταν με την παρουσία μαρτύρων, των οποίων τα ονόματα αναγράφονται επίσης στις επιγραφές, όπως και αυτά των ιερέων του Απόλλωνα κατά την ημερομηνία της απελευθέρωσης. Για το λόγο αυτό οι απελευθερωτικές επιγραφές αποτελούν εξαιρετική πηγή για την αποκατάσταση των καταλόγων διαδοχής των ιερέων στους Δελφούς.
Η διατύπωση των “ωνών”
Μια τυπική απελευθερωτική επιγραφή είναι αυτή της νεαρής δούλας Μήδας:
1 ἄρχο[ντος Ἀμφι]στ[ράτου]
μηνὸς [— — —]
κου, ἐπὶ τοῖσ[δε ἀπέδ]ο[τ]ο Τι-
μὼ Εὐδίκου, συνεπαινέοντος
5 τοῦ υἱοῦ αὐτᾶς Λαδίκου, σῶμα γυ-
ναικεῖον κοράσιον ἇι ὄνομα Μήδα,
τιμᾶς ἀργυρίου δύο μνᾶν, καθὼς ἐπί-
στευσε Μήδα τῶι θεῶι τὰν ὠνάν, ἐφ’ ὧι-
τε ἐλευθέρα εἶμεν καὶ ἀνέφαπτος
10 ἀπὸ πάντων τὸμ πάντα χρόνον, ποιοῦ-
σα ὅ κα θέληι. βεβαιωτὴρ κατὰ τοὺς
νόμους τᾶς πόλιος· Δρομοκλείδας. τρε-
φέτω δὲ Μήδα Σωσίβιον τὸν ἴδιον πατέ-
[ρ]α καὶ τὰμ ματέρα Σωσὼ καὶ εὐσχημο-
15 νιζέτω, ἐπεί κα ἐν ἁλικίαν ἔλθη, εἰ χρείαν ἔ-
χοισαν Σωσίβιος ἢ Σωσὼ τροφᾶς ἢ εὐσχημονι-
σμοῦ, εἴτε δουλεύοντες εἶεν εἴτε ἐλεύθεροι
γεγονότες· εἰ δὲ μὴ τρέφοι ἢ μὴ εὐσχημονίζοι Μήδα
Σωσίβιον ἢ Σωσὼ χρείαν ἔχοντας, ἐξουσία ἔστω
20 Σωσιβίωι καὶ Σωσοῖ κολάζειν Μήδαν ὧ[ι] θέλοιν
τρόπωι, καὶ ἄ[λλ]ωι ὑπὲρ Σωσίβιον ἢ Σωσὼ ὅγ κα κε-
λεύη Σωσίβιος ἢ Σωσώ. εἰ δέ τις ἐφάπτοιτο Μήδας
ἐπὶ καταδουλισμῶι, βέβαιον παρεχόντω τῶι
θεῶι τὰν ὠνὰν ἅ τε ἀποδομένα Τιμὼ καὶ ὁ βεβαι-
25 ωτὴρ Δρομοκλείδας· εἰ δὲ μὴ παρέχοισαν, πράκτιμοι
ἔστων Μήδαι καὶ Σωσιβίωι καὶ Σωσοῖ ἀργυρίου μνᾶν
{μ[ν]ᾶν} τεσσάρων κατὰ τὸν νόμον ἅ τε ἀποδομένα καὶ
ὁ βεβαιω[τ]ήρ. ὁμοίως δὲ καὶ ὁ παρατυχὼν κύριος ἔστω
Μήδαν σ[υλ]έων ὡς ἐλευθέραν ἀνυπόδικος ἐὼν καὶ ἀ-
30 ζάμιος πάσας δίκας καὶ ζαμίας, καθώς κα συλάση ἐπ’ ἐ-
λευθερίαι. μάρτυρες· οἱ ἱερεῖς τοῦ Ἀπόλλωνος Ἀμύντας
καὶ τῶν ἀρχόντων Ἄσανδρος, ἰδιῶται Μένης, Εὐκλῆς Ἐτυ-
μώνδα, Μεσατεύς, Ἄρχων Καλλία, Ἄθαμβος Ἀγάθω-
νος, Τυρβαῖος.
Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσεις κανείς ότι ο δούλος αναφέρεται σε όλες τις απελευθερωτικές επιγραφές ως «σῶμα». Η Μήδα είναι ένα νεαρό κορίτσι, που απελευθερώνεται στην τιμή των δύο μνων, δηλαδή στη χαμηλότερη κλίμακα. Υποχρέωσή της είναι να φροντίσει τους γονείς της μέχρι να ενηλικιωθεί. Μια πιθανή εξήγηση γι΄αυτόν τον κάπως ασυνήθιστο όρο είναι ότι οι γονείς πλήρωσαν για την απελευθέρωσή της, καθώς και οι δύο εμφανίζονται να είναι επίσης δούλοι.
Μια προσεκτική έρευνα σχετικά με τα ονόματα και την καταγωγή όσων απελευθερώνουν τους δούλους τους στους Δελφούς αποκαλύπτει ότι η απελευθέρωση στο ιερό του Απόλλωνα έγινε ιδιαίτερα δημοφιλής πρακτική κατά την περίοδο της μεγάλης ισχύος των Αιτωλών. Η πλειονότητα των κυρίων είναι Αιτωλοί, τουλάχιστον κατά τον 2ο αιώνα π.Χ. Ωστόσο, η τάση αυτή σύντομα εξαπλώθηκε και στη συνέχεια συναντάμε και άλλους, ιδιαίτερα Λοκρούς και Φωκείς, οι οποίοι μεταβαίνουν στο κοντινό τους ιερό για να τελέσουν την πράξη της απελευθέρωσης.
wikipedia