Της Μόνικας  Αθαν. Παπά

Μέσα από ένα συνεκτικό δεσμό εννοιών και ιδεών με συμπεριφοριστικό περιεχόμενο και κοινωνικούς συνειρμούς οριοθετούνται οι αξίες, που συνιστούν και επηρεάζουν το ΕΙΝΑΙ και το ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ στη ζωή των ατόμων και των λαών. Οι ρίζες των αξιών έχουν την αφετηρία τους από τη χωροχρονική θεώρηση στο απώτατο παρελθόν και αντλούν το γενικό και το μερικό από την ακένωτη δεξαμενή των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, με έμφαση στην πλατωνική θεωρία των ιδεών¹. Όταν μιλούμε για αξίες τίθεται επί τάπητος το θέμα της ηθικής αναγκαιότητας που θέτει A PRIORI τις νόρμες και τους κανόνες για την οικοδόμηση μιας υποκειμενικής και βουλησιαρχικής στάσης, ώστε να αποτελεί φραγμό στη ρευστότητα και την ανατροπή των κοινωνικών ρόλων. Οι αξίες επομένως δεν είναι φτωχά αντίγραφα και απεικάσματα φαντασιώσεων και ονειροπολήσεων ούτε καν απαρχαιωμένες δέσμες αξιακού περιεχομένου. Θα λέγαμε με περισσότερη σαφήνεια ότι αναδύονται από το ΟΦΕΙΛΕΙΝ και το ΔΡΑΝ της ανθρώπινης ύπαρξης και δρουν ως βουλητικά στοιχεία στην εξισορρόπηση των όντων και των κοινωνιών². Στο ίδιο πνεύμα μπορεί να αλιεύσει κανείς την αντοχή των αξιών στο πεπερασμένο και το εφήμερο. Πρόκειται για την ταυτότητα και την στερεότητα των αξιών που ανθίστανται στο χρόνο και ακόμα ισχυροποιούν τη συνειδητή αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση ατόμων, φυλών, εθνών και κρατών. Το ζητούμενο εδώ ανάγεται στην ωφελιμότητα ή τη χρήση των αξιών σε διάφορους τομείς κοινωνικής δραστηριότητας. Με το πρόσχημα αυτό ασκήθηκε κριτική στο αξιακό STATUS της κοινωνίας που υποκρύπτει μία τάση για οντολογική αναζήτηση και ακόμα για προσπέλαση της φοβίας των κοινωνικών ομάδων με σύνθημα τις ανησυχητικές διαπιστώσεις για κρίση των ΑΞΙΩΝ³. Οι παραδοσιακές κοινωνίες αισθάνονται την επερχόμενη θύελλα της αλλοτριωτικής παρέμβασης νεοφανών θεωριών που απειλούν την καθεστηκυία τάξη και τείνουν να ανατρέψουν τις πάγιες κρατικοθεσμικές και τις ευρύτερες κοσμοθεωρητικές αρχές για το ΕΙΝΑΙ και το ΓΙΓΝΕΣΘΑΙ στη διαπάλη της διαλεκτικής με την επιστημονική θεώρηση των αρχών και των ιδεών, όπως μας τις έχει ενοφθαλμίσει η αστική κοινωνία και το οριοθετημένο πεδίο των πολιτισμικών προοπτικών. Καλείται εδώ η φιλοσοφία να στηρίξει και να εξωραΐσει τις αξίες, ίσως ακόμα να καταγράψει νέες αξίες που χωρίς την ανατροπή των κατεστημένων θέσεων να συγκεντρώνουν την απαραίτητη συναίνεση για κοινωνική συνοχή και λειτουργική αντιμετώπιση των έλλογων όντων. Το σημαντικό ερώτημα που τίθεται εδώ είναι πολύ απλό: Μπορούν οι αξίες να τροποποιηθούν ή και να διαφοροποιηθούν, ώστε να θεωρηθούν αξίες με σχετική αξία;⁴ Είναι δηλαδή δυνατόν να μειωθεί ή ακόμα να αυξομειωθεί η ισχύς, η διάρκεια, η αίγλη, η καθολικότητα και το κύρος κατά τη διαχρονική τους πορεία; Πως είναι δυνατόν αξίες όπως η δικαιοσύνη, η αγάπη, η ειρήνη, ο ανθρωπισμός, η ελευθερία, ο άνθρωπος αυτός καθαυτός και μια άλλη δέσμη αξιών να θεωρηθούν ως πλαίσια αναφοράς και να πάρουν μια αλλοτριωτική μορφή καταγράφοντας ταυτόχρονα ένα έλλειμμα ειδικού βάρους και καταστολής; Πως είναι δυνατόν μια αξία να είναι αντικείμενο μεγέθυνσης ή σμίκρυνσης και ακόμα πως μπορούμε να ελαχιστοποιήσουμε την εξακτίνωσή της, περιορίζοντας τους ορίζοντες που έχει κατακτήσει μέσα στο χώρο και το χρόνο; Ειδικότερα οι ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ της ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ μπορούν να αποτελέσουν ΑΝΤΙΠΑΛΟ ΔΕΟΣ στο επερχόμενο κύμα της ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ⁵;
ΟΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΈΣ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ:
Τα κριτήρια επιλογής των διαχρονικών αξιών της ελληνικής παιδείας είναι βουλησιαρχικά και υποκειμενικά. Η βαρύτητα, η ευρύτητα, το κύρος, η αποδοχή, η καθιέρωση και επέκεινα η προβολή των αξιών δημιουργεί την εύλογη δυσκολία κλιμάκωσής τους. Από την άλλη πλευρά η επιλογή αυτή εγκυμονεί πολλούς κινδύνους τόσο στην ποσοτική καταγραφή της όσο και στην προτεραιότητα ή και τη συχνότητα με την οποία εμφανίζεται στους σκοπούς και στόχους της ελληνικής παιδείας. Η δυνατότητα καταγραφής των διαχρονικών αξιών αντλείται ακόμα από την αρχαία και από την νεοελληνική διανόηση αλλά και τις επιδράσεις σε παγκόσμια κλίμακα ιδιαίτερα από την κειμενική παρουσία τους και από το ρωμαλέο ελληνικό λόγο, που με τη γραπτή αλλά και την προφορική του διάσταση χαράσσει ανεξίτηλα την έλλογη και τη βιωματική αναφορά αυτών των αξιών. Είναι επίσης πασιφανές ότι η επιχειρηματολογία μας ακολουθεί τη δεσμευτική δισημία, όπου η επιστημονική αντικειμενικότητα για «το πράγμα καθεαυτό» και την υπέρβαση της θεώρησής του, έχει ταυτόχρονα χρέος να αναφερθεί στις πολιτισμικές αξίες που η χροιά τους δεν υποτάσσεται στη λογική και επιστημονική αναγωγή, κάτι που το αντικείμενο επιλογής των αξιών δεν αφορά μόνο τα όντα αλλά και τις αξίες, που μας οδηγούν στις αξιολογικές κρίσεις. Η δεοντολογία όσο προσεκτική και αν είναι δεν μπορεί να παρακάμψει την αξιολογία και να συμβιβάσει την απολυτότητα των θετικών επιστημών με τα αναμενόμενα από τις αξίες σε μια μελλοντική κοινωνία αποτελέσματα. Μέσα από τις εισροές και τις εκροές στο αξιακό σύστημα της ελληνικής παιδείας, αναζητούμε τα αποτελέσματα που θα μπορούν αν έστω και κατά προσέγγιση να χαρακτηριστούν ως ΑΝΤΙΠΑΛΟ ΔΕΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ. Με τις επιβεβλημένες αυτές διαπιστώσεις δε θεωρούμε τις θέσεις μας αυτές ως παγκόσμιο θέσφατα ούτε υποταγμένες στην αρχή της απόλυτης βεβαιότητας, αλλά ως μία προσπάθεια ανίχνευσης και οριοθέτησης του ευκταίου αν μη και του εφικτού!⁶ Όταν όμως αυτές οι θέσεις αντικειμενικοποιούνται και δεν υπάρχουν στοιχεία αμφισβήτησης τουλάχιστον ορατά στο πεδίο μιας έλλογης και συνειδητής συναίνεσης, δηλαδή πέραν από τον πειθαναγκασμό και την κομφορμιστική αναφορικότητα, όπου τίθενται εκποδών οι διανθρώπινες προσδοκίες και επιβάλλονται ΔΟΓΜΑΤΙΚΑ συστήματα μαζικοποίησης, όπου με την ολότητα υποκρύπτεται ο κίνδυνος καθυπόταξης του ανθρώπου και η καθοδήγησή του σε μία αυτοματοποίηση λίαν επαχθή χωρίς την συναίνεσή του που εξοβελίζεται από τον ΕΠΙΚΑΡΠΩΤΗ των ειδικών και επιμέρους στόχων της ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ, προαπαιτείται δράση⁷. Αντί λοιπόν να αναλωθούμε σε θεωρητικά σχήματα και να δημιουργήσουμε την εύλογη απορία για τη χρήση ή μη των πηγών, προτιμήσαμε συνειδητά να παραθέσουμε τα κείμενα, που ως διαχρονικές αξίες που εμπεριέχουν αυτές τις αξίες και δίνουν μια άμεση ή έμμεση απάντηση στο πρωταρχικό μας ερώτημα. Επίσης τα κείμενα διατηρούν τη γοητεία της ανάπλασης των παραστάσεων που εμπεριέχουν το ΔΕΟΣ χωρίς φυσικά να γράφτηκαν ως προτάσεις ή επιχειρήματα ανασκευής των θέσεων ή εμφαντικότερα ως ΑΝΤΙΠΑΛΟ ΔΕΟΣ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ. Η εισήγηση επομένως λόγω και του οριοθετημένου χρόνου παρουσίας της δεν μπορεί να εξαντλήσει το θέμα. Θα ζητήσω μάλιστα την επιείκεια του ακροατηρίου μου για οποιαδήποτε αθέλητη ακαιρολογία παρεισφρύσει στο λόγο της εισήγησής μου. Δηλωτικό επίσης της όλης προσπάθειας συνιστά και η σκέψη μου ότι παρουσιάζω την εισήγηση αυτή σε Καθηγητές, ερευνητές και διανοούμενους, που έχουν εντρυφήσει περισσότερον εμού στα κείμενα, την έρευνα και γενικότερα τη φιλοσοφική θεώρηση του προκείμενου θέματος. Αυτό σημαίνει ότι η ενθάρρυνση στην παρούσα φάση θα ήταν ευεργετική και εκ των προτέρων εκφράζω τις ευχαριστίες μου για αυτήν την κατανόηση. Γνωρίζουμε σήμερα πολύ καλά ότι η παγκοσμιοποίηση ενέσκηψε «ως κεραυνός εν αιθρία» και εκτός από τις δυναμικές κινητοποιήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο δεν ήταν λίγες οι φορές όπου υπήρξε και απώλεια ζώων. Οι πρωτεργάτες της Παγκοσμιοποίησης με πολιτική και οικονομική ισχύ διατείνονται ότι η παγκοσμιοποίηση θα λύσει τα προβλήματα σε παγκόσμια κλίμακα και υπόσχονται να υλοποιήσουν τις προσδοκίες των λαών για ένα καλύτερο μέλλον φυσικά με σεβασμό στη σφαίρα της αξιακής και βιολογικής τους υπόστασης⁸. Έτι πλέον η παγκοσμιοποίηση επαγγέλλεται αγαθά δια της οικονομικής ανάπτυξης, καλύτερες εργασιακές σχέσεις, θέσεις εργασί
ας και μια ζωή αξία ζωής τουλάχιστον από οικονομικής απόψεως. Δεν πείθουν όμως όλες αυτές οι διακηρύξεις. Η μέχρι τούδε πορεία των πτωχών και των πλουσίων λαών ήταν εκ διαμέτρου αντίθετη. Από τη μια πλευρά η χλιδή, ο πλούτος, η περίσσια υλικών αγαθών, οι εξουσιαστικές δομές, η ηγεμονική θέση και η επιβολή της βίας του ισχυροτέρου με όλα τα επακόλουθα αυτής της συγκέντρωσης της εξουσίας και χρήματος και από την άλλη πλευρά οι λαοί που παραπαίουν στην αθλιότητα, τις ασθένειες, την καταπίεση, την πείνα, την ανεργία και την εύκολη λεία στις ορέξεις των ισχυρών. Η ανθρωπότητα δεν κατόρθωσε παρά τις επαγγελίες των ισχυρών να φτάσει σε ένα πλέγμα αμοιβαιότητας και ισότητας. Υπάρχουν κατανεμημένοι ρόλοι, οι φυλετικές διακρίσεις, η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, η κατάλυση των δημοκρατικών πολιτευμάτων κατά τις επιθυμίες των ισχυρών, η ένδεια και η έλλειψη στοιχειωδών ανθρωπίνων συνθηκών καταδεικνύουν τις παγκόσμιες ανισότητες και ελεεινολογούν τις μεγαλόστομες υποσχέσεις της παγκοσμιοποίησης. Γιατί πραγματικά αν όλα εξελιχτούν όπως διακηρύσσουν οι εισηγητές της παγκοσμιοποίησης, αλήθεια ποιος θα είναι ο επικαρπωτής όλων αυτών των αγαθών; Στο ερώτημα αυτό η απάντηση είναι αινιγματική και συγκεχυμένη. Η κατανομή της πολιτικής εξουσίας στις εξουσιαστικές της δομές δεν είναι δυνατόν να καταστήσει κοινωνούς τους φτωχούς και τους πένητες. Όσον αφορά δε τα οικονομικά αγαθά η ιστορία διδάσκει ότι σπάνια έγινε ισομερής κατανομή τους και ακόμα ότι η οικονομική δύναμη αποτελεί τη χειρότερη μορφή καταπίεσης. Το χρήμα δίνει δύναμη και η δύναμη δίνει ελευθερία⁹. Αντίθετα η οικονομική δυσπραγία, η στενότης του χρήματος φαλκιδεύει την πρόοδο, την ανάπτυξη και την επιβίωση των λαών. Χρειάζονται λοιπόν μια αντιστασιακή και αγωνιστική παιδεία¹⁰. Χρειάζεται το αντίπαλο δέος που θα αναχαιτίσει την κακώς εννοούμενη παγκοσμιοποίηση. Χρειάζεται αξιακή θωράκιση που θα οδηγήσει τον HOMO FABER στον HOMO RATIONALIS. Χρειάζεται ο άνθρωπος να καταστεί ιερό πράγμα: HOMO HOMINI RES SACRA.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΤΗ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΣΚΟΠΟΘΕΣΙΑ ΤΗΣ:
Είναι σαφέστατο ότι το Σύνταγμα αποτελεί το θεμελιώδη νόμο του κράτους από τον οποίο απορρέουν όλοι οι άλλοι νόμοι. Εκεί λοιπόν και μάλιστα στο άρθρο 16 του Ελληνικού Συντάγματος καταγράφεται ο σκοπός της παιδείας των Ελληνοπαίδων που έχει ως εξής¹¹:
«Η παιδεία αποτελεί βασική αποστολή του κράτους που έχει σκοπό την ηθική, πνευματική, επαγγελματική και φυσική αγωγή των Ελλήνων, την ανάπτυξη της εθνικής και θρησκευτικής συνείδησης και τη διάπλασή τους σε ελεύθερους και υπεύθυνους πολίτες.»
Είναι δηλαδή πρόδηλο ότι οι βασικές αξίες της ελληνικής παιδείας διασώζονται και επικαιροποιούνται στα εκάστοτε Ελληνικά Συντάγματα, ώστε να αποτελέσουν την πυξίδα για την αγωγή και μάθηση της ελληνικής νεότητας. Εκτός από την ηθική, θρησκευτική, εθνική και φυσική αγωγή των Ελλήνων ο σκοπός καταλήγει με την προτροπή να διαπλάσουμε: ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΣ ΚΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΥΣ ΠΟΛΙΤΕΣ. Μέσα από τη Συνταγματική επιταγή αναδύεται και ο γενικός σκοπός της ελληνικής παιδείας, όπως έχει καταγραφεί στο Νόμο 1566/85 ¹²:
«Ο γενικός σκοπός της εκπαίδευσης στο νόμο 1566/85:
Στο νέο νόμο 1566/85 προτάσσεται ο γενικός σκοπός για όλες τις βαθμίδες της γενικής εκπαίδευσης, που έχει ως εξής: Σκοπός της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης είναι να συμβάλλει στην ολόπλευρη, αρμονική και ισόρροπη ανάπτυξη των διανοητικών και ψυχοσωματικών δυνάμεων των μαθητών, ώστε, ανεξάρτητα από φύλο και καταγωγή, να έχουν τη δυνατότητα να εξελιχθούν σε ολοκληρωμένες προσωπικότητες και να ζήσουν δημιουργικά. Ειδικότερα, υποβοηθεί τους μαθητές:
1)             Να γίνονται ελεύθεροι, υπεύθυνοι, δημοκρατικοί πολίτες, να υπερασπίζονται την εθνική ανεξαρτησία, την εδαφική ακεραιότητα της χώρας και τη φύση και να διακατέχονται από πίστη προς τη πατρίδα και τα γνήσια στοιχεία της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης. Η ελευθερία της θρησκευτικής τους συνείδησης είναι απαραβίαστη.
2)             Να καλλιεργούν και να αναπτύσσουν αρμονικά το πνεύμα και το σώμα τους, τις κλίσεις, τα ενδιαφέροντα και τις δεξιότητές τους. Να αποκτούν μέσα από τη σχολική τους αγωγή, κοινωνική ταυτότητα και συνείδηση, να αντιλαμβάνονται και να συνειδητοποιούν την κοινωνική αξία και ισοτιμία της πνευματικής και χειρονακτικής εργασίας. Να ενημερώνονται και να ασκούνται πάνω στη σωστή και ωφέλιμη για το ανθρώπινο γένος χρήση και αξιοποίηση των αγαθών του σύγχρονου πολιτισμού, καθώς και των αξιακών της λαϊκής μας παράδοσης.
3)             Να αναπτύσσουν δημιουργική και κριτική σκέψη, αντίληψη συλλογικής προσπάθειας και συνεργασίας, ώστε να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες και με την υπεύθυνη συμμετοχή τους να συντελούν αποφασιστικά στην πρόοδο του κοινωνικού συνόλου και στην ανάπτυξη της πατρίδας μας.
4)             Να κατανοούν τη σημασία της τέχνης, της επιστήμης και τεχνολογίας, να σέβονται τις ανθρώπινες αξίες και να διαφυλάσσουν και προάγουν τον πολιτισμό.
5)             Να αναπτύσσουν πνεύμα φιλίας και συνεργασίας με όλους τους λαούς της γης, προσβλέποντας σε ένα κόσμο καλύτερο, δίκαιο και ειρηνικό.»
Είναι και εδώ σαφές ότι οι αξίες της ανθρώπινης προσωπικότητας του ελεύθερου και υπεύθυνου πολίτη, της δημοκρατικότητας, της υπεράσπισης της εδαφικής ακεραιότητας και ανεξαρτησίας της πατρίδας καθώς και της διδασκαλίας της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης, τονίζονται κατά κόρον. Εδώ επίσης αναφέρεται η ευθύνη των πολιτών για σωστή και ωφέλιμη για το ανθρώπινο γένος χρήση των αγαθών. Γενικά οι πολιτισμικές αξίες προβάλλονται ως μοχλός που κινεί προς τα εμπρός τα άτομα και τα έθνη. Δεν μπορεί να παραλείψει κανείς και την εξειδίκευση των επιμέρους σκοπών, όπου στη Μέση Εκπαίδευση και κατά κανόνα στο ΛΥΚΕΙΟ εκθειάζεται Η ΚΡΙΤΙΚΗ και ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ και ο προβληματισμός για τον ελληνικό και τον παγκόσμιο πολιτισμό:
«Ο σκοπός του Λυκείου¹³:
Ο σκοπός του Λυκείου σύμφωνα με το νόμο 1566/85 έχει ως εξής:
Το Λύκειο επιδιώκει την ολοκλήρωση των σκοπών της εκπαίδευσης. Ιδιαίτερα βοηθάει τους μαθητές:
1)             Να κατανοούν βαθύτερα την κοινωνική πραγματικότητα, να κάνουν σωστές επιλογές για τις παραπέρα σπουδές και την επαγγελματική τους αποκατάσταση και να διαμορφώνουν το χαρακτήρα και την προσωπικότητά τους έτσι, ώστε να εντάσσονται αρμονικά στο κοινωνικό σύνολο και να συμβάλλουν στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της πατρίδας.
2)             Να συνειδητοποιούν τη βαθύτερη σημασία του ορθόδοξου χριστιανικού ήθους και της σταθερής προσήλωσης στις πανανθρώπινες αξίες και να κατανοούν τη σπουδαιότητα του δημοκρατικού διαλόγου και της συμμετοχής σε συλλογικές δραστηριότητες.
3)             Να αποκτούν βαθύτερη και ουσιαστικότερη γνώση και αυτογνωσία, ώστε να αντιμετωπίζουν με κριτικό δημιουργικό πνεύμα τη ζωή, την επιστήμη, την τέχνη και τον ελληνικό και παγκόσμιο πολιτισμό.
4)             Να αναπτύσσουν τον προβληματισμό τους με τη μελέτη και τη βαθύτερη γνώση των ιστορικών γεγονότων (Ελληνικών και Παγκόσμιων) και της ιστορίας της τέχνης και της επιστήμης.
5)             Να εμπλουτίζουν το γνωστικό και γλωσσικό εξοπλισμό και να αναπτύσσουν συγκεκριμένες αθλητικές συνήθειες που να αναβαθμίζουν την ποιότητα της ζωής τους.
6)             Να εμπεδώνουν τις κινητικές ικανότητες και τις κλίσεις μέσα από συγκεκριμένες αθλητικές συνήθειες που αναβαθμίζουν την ποιότητα της ζωής τους.
7)             Το Τεχνικό – επαγγελματικό Λύκειο επιδιώκει επιπλέον να μεταδώσει στους μαθητές τις απαιτούμενες τεχνικές ή άλλες επαγγελματικές γνώσεις και να αναπτύξει τις δεξιότητές τους ώστε μετά την αποφοίτησή τους να μπορούν να απασχοληθούν με επιτυχία σε ορισμένο τεχνικό επαγγελματικό κλάδο.
Σε ό,τι αφορά τις αξίες όπως αυτές παραδίδονται τόσο από τον αρχαίο και νεότερο ελληνικό πολιτισμό καθώς και τη γνήσια ορθόδοξη χριστιανική παράδοση διαπιστώνουμε την εν σπέρματι και τη διαχρονική συνέχεια αυτών των αξιών στη σύγχρονη ελληνική παιδεία. Θα έπρεπε ίσως να γίνει εδώ ένας διαχωρισμός μεταξύ της παιδείας και την εκπαίδευσης. Το ανθρωπιστικό πνεύμα της ελληνικής παιδείας διαχέεται σε όλα σχεδόν τα κείμενα του αρχαίου και νεοελληνικού λόγου. Σε επιφυλλίδα ο Ε. Παπανούτσος έκανε μία αποσαφήνιση του όρου: ΑΝΘΡΩΠΙΣΜΟΣ και αναφέρθηκε στην καταγωγή και την αφετηρία του. Στην αναγέννηση έχουμε τη λάμψη του ανθρωπισμού  και το: HUMANISMUS μονοπώλησε σχεδόν βιβλιογραφικά την Ιταλική προέλευση και πολιτογράφηση του όρου. Ο Ε. Παπανούτσος έχει αντίθετη άποψη και καταφεύγει σε δύο σημαντικά παραδείγματα για να αποδείξει ότι ο ανθρωπισμός ανάγεται στην αρχαία Ελλάδα¹⁴. Το πρώτο παράδειγμα αναφέρεται στον ΟΜΗΡΟ. Εκεί στη Ραψωδία Ω της Ιλιάδας προβάλλεται μία από τις τραγικότερες σκηνές ανθρωπιστικής ενέργειας στη δίνη του Τρωικού πολέμου. Οι μάχες γύρω από την Πρωτεύουσα της Τροίας μαίνονται. Ο Πάτροκλος πέφτει νεκρός από το σπαθί του Έκτορα. Αυτό θα σημάνει και το τέλος του για το καμάρι της Τροίας, για το Έκτορα. Ο Αχιλλέας τον προκαλεί και ο Έκτορας δεν έχει άλλη επιλογή. Μάταια η γυναίκα του, η Ανδρομάχη, προσπαθεί να τον μεταπείσει. Κρατώντας στην αγκαλιά της τον ΕΤΟΡΙΔΗ τον μικρό γιο του Έκτορα τον παρακαλεί, τον ικετεύει γονυπετής να αποφύγει τη μονομαχία. Του θυμίζει τις συνέπειες και τις υποχρεώσεις, την ηθική δέσμευση στα αγαπημένα πρόσωπα της οικογένειας που θα υποστούν εξανδραποδισμό και θα συρθούν σκλάβοι στα πλοία των Αργείων¹⁵:

«ΕΚΤΩΡ ΚΑΙ ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ

Τότε έτσι εκείνος κοίταξε σιωπώντας το παιδί του

με θλιβερό χαμόγελο, κι η όμορφη Ανδρομάχη
ήρθε κλαμμένη, του πιάσε σφιχτά το χέρι κι είπε:
–                      Καημένε, αχ! το φιλότιμο θα σ’ αφανίσει. Πες μου,
τ’ αθώο αυτό δεν το πονάς, δεν με λυπάσαι εμένα,
που μαύρη χήρα κι έρημη σε λίγο θα μ’ αφήκεις;
Τι γλήγορα όλοι οι Δαναοί θα τρέξουν να σε σφάξουν.
…………………………………………………………………
να με σκεπάσει η μαύρη γης. Γιατί άλλο πια αντιστύλι
δεν θα μου μείνει, μον’ καημοί, τα μάτια σα σφαλίσεις.
Μη γαρ πατέρα εγώ ‘χω πια ή τη γλυκιά μου μάνα;
…………………………………………………………………
Έχτορα, τώρα εσύ γονιός κι εσύ γλυκιά μου μάνα,
συ ‘σαι σε μένα αδερφός και τρυφερό μου ταίρι,
μον’ πια λυπήσου με, κι αυτού στο κάστρο μείνε απάνου,
μήπως με ρίξεις σε χηρειά και το παιδί σ’ ορφάνια.
Και στήσ’ τους στον Άρνο κοντά τους λόφους, που πατιέται
εκεί πιο ο τοίχος εύκολα κι ανεβατή είναι η χώρα.»
Ο Έκτορας στο Ζ΄ της Ιλιάδας φαίνεται να συνειδητοποιεί το ριψοκίνδυνο του εγχειρήματος του. Όμως, προσφωνώντας την Ανδρομάχη επικαλείται την αιδώ. Είναι ντροπή γι’ αυτό το παλικάρι να κλειστεί στα τείχη και να αποφύγει τη μονομαχία. Είναι χρέος τιμής για τον ίδιο και τους Τρώες να υπερασπιστεί τη τιμή και την υπόληψη του λαού και τη δική του ελέγχοντας φυσικά και ηθικά το φόβο. Εδώ ακριβώς ακούγονται από τα χείλη του Έκτορα οι μελαγχολικές σκέψεις για το μέλλον της Τροίας και ενώ ο Αινείας προτάσσει τους γονείς στην ιεραρχημένοι κλίμακα των αξιών, ο ΈΚΤΟΡΑΣ ανατρέπει αυτή την πυραμίδα και συντρίβεται ψυχικά, όταν σκέπτεται ότι ο θάνατός του θα σημάνει την ταπείνωση και το σκλάβωμα της Ανδρομάχης¹⁶:
…………………………………………………………………
«Τότε ο μεγάλος Έχτορας της απαντάει με δυο λόγια:
-Γυναίκα, ναι, κι εγώ όλα αυτά στο νου μου τ’ αναδεύω,
όμως ντροπή απ’ τις Τρώισσες, ντροπή ‘ναι ομπρός στους Τρώες
να σέρνουμε έτσι σαν κιοτής αλάργα απ’ τους πολέμους…
Μήτε το θέλει μου η καρδιά, τι πάντα παλικάρι
έμαθα να ‘μαι και μπροστά στις κονταριές να τρέχω,
το γονικό μου θέλοντας να διαφεντέψω θρόνο.
Ναι, ξέρω, μου το λέει αυτό αλάθευτα η ψυχή μου,
θα φέξει η μέρα, δεν αργεί, που θα χαθεί η πατρίδα
κι ο βασιλιάς ο Πρίαμος κι ο ξακουστός λαός του·
μα δε μου σφάζει τη καρδιά, των Τρώων σαν λογιάζω
τα πάθια ή και των δύστυχων γονιών μου ούτε τόσο
των αδερφών μου, που πολλοί μες τα χρυσά τους νιάτα
θα κυλιστούν στο αίμα τους σφαγμένοι απ’ τους Αργίτες,
όσο για σένα, όταν κάνεις απ’ των οχτρών τ’ ασκέρι
σε σέρνει σε πικρή σκλαβιά στα δάκρυα βουτηγμένη,
κι άλλη ίσως, στο Άργος όταν πας να ‘φαίνεις θα σε βάζει
και με τη στάμνα απ’ την πηγή νερό θα πας να φέρνεις
άθελα, δόλια, μα σκληρή θα σε στενεύει ανάγκη.
Και σαν σε βλέπουν που περνάς αχνή και δακρυσμένη,
να το θα λεν του Έχτορα το ταίρι, που των Τρώων
ήταν το πρώτο αυτός σπαθί στης Τροίας τους πολέμους.
Έτσι ίσως πουν κι ο πόνος σου θα ξανανοίγει πάντα,
σαν βλέπεις πως απ’ τη σκλαβιά να βγεις δεν έχει ελπίδα.
Μα θέλω να με φάει η γης, η μαύρη πλάκα θέλω,
προτού σε δω να δέρνεσαι και σκλάβα να σε σέρνουν!»
Το αποκορύφωμα της αφοσίωσης και της μετά θυσίας εκδηλουμένης αγάπης συνοψίζεται στους στίχους του Ομήρου στη Ζ΄ Ραψωδία της Ιλιάδας¹⁷:
«Μα θέλω να με φάει η γης, η μαύρη πλάκα θέλω,
προτού σε δω να σέρνεσαι και σκλάβα να με σέρνουν!»
Καμία παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί να υποκαταστήσει αυτές τις αξίες που συγκινούν ολόκληρη την ανθρωπότητα. Οι αξίες εδώ είναι τα ισχυρά διλήμματα που εξιδανικεύουν τους ήρωες και αφήνουν τον αναγνώστη να κάνει τις δικές του επιλογές και να πει το μεγάλο ναι ή το μεγάλο όχι. Όπως λέει χαρακτηριστικά και ο Κ. ΚΑΒΑΦΗΣ: «Η αιδώς και ο φόβος – όπως έλεγαν οι αρχαίοι μας πρόγονοι – έμφυτα τοις ανθρώποις εισίν». Ο Έκτορας παραγκωνίζει το φόβο και αναφέρεται στην αιδώ. Πως λοιπόν θα διασφαλιστεί αυτή η αξία μέσα στον κυκεώνα της παγκοσμιοποίησης; Και πως ακόμα θα ξαναηχήσει το Ομηρικό: ΕΙΣ ΟΙΩΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΣ ΑΜΥΝΕΣΘΑΙ ΠΕΡΙ ΠΑΤΡΗΣ;¹⁸ Σε ποιο γεωγραφικό πλάτος και μήκος θα βρίσκεται η πατρίδα μας η ΕΛΛΑΔΑ μέσα σε μια παγκοσμιοποιημένη ανθρωπότητα; Τι θα πούμε στον ποιητή που δίνει με το χαρακτηριστικό του στίχο το στίγμα και την ανάγλυφη εικόνα της Ελληνίδας γης;¹⁹
“Ξέρεις την χώραν που ανθεί φαιδρά πορτοκαλέα
Που κοκκινίζει η σταφυλή και θάλλει η ελαία.
Ω, δεν την αγνοεί κανείς – είναι η γη η Ελληνίς!”
Γι’ αυτή την αξία της αγάπης προς την πατρίδα χωρίς σωβινισμούς, χωρίς συναισθήματα ψευδοφιλοπατρίας, χωρίς υποκριτική επίδειξη σημαιών και συμβόλων με γνώμονα τα διδάγματα της τρισχιλιετούς ιστορίας μας δεν μπορούμε να εγκλωβιστούμε σε διασταλμένη γεωγραφική, οικονομική, πολιτική και πολιτιστική κοινωνία, όπου στο όνομα της παγκοσμιοποίησης θα εξαφανιστεί ο πολιτισμός, τα ήθη, η γλώσσα μας και ακόμα ό,τι ιερό και όσιο κληρονομήσαμε από τους προπάτορές μας. Αυτές οι αξίες αναδύθηκαν και εδραιώθηκαν μέσα από τις θυσίες των Ελλήνων, που καταφρόνησαν τον φόβο και αψήφησαν το ιερό δώρο της ζωής για την πατρίδα τους: Ο ποιητής Ανδρέας Κάλβος μας δίνει τη γεύση αυτής της ιερής αυταπάρνησης για τις αξίες που διακυβεύονται ή κινδυνεύουν να εξοστρακιστούν και να τεθούν σε ήσσονα μοίρα, όταν η οικουμενικότητα εξαφανίσει το μερικό και καταλήξει στο γενικό²⁰:
«Ας μη βρέξει ποτέ το σύννεφον,
και άνεμος σκληρός ας μη σκορπίσει
το χώμα το μακάριον που σας σκεπάζει
Ας το δροσίζει πάντοτε με τ’ αργυρά της δάκρυα
η ροδοπέταλος κόρη και αυτού ας ξεφυτρώσουν αιώνια
τ’ άνθη
Ως γνήσια της Ελλάδος τέκνα ψυχαί που επέσατε
εις τον αγώνα ανδρείως, τάγμα εκλεκτών ηρώων,
καύχημα νέον.
…………………………………………………………………
Αλλ’ ότε πλησιάσει την γην όπου σας έχει,
θέλει αλλάξειν τον δρόμο του ο χρόνος, το θαυμάσιον
χώμα σεβάζων.
Αυτού αφού την αρχαίαν πορφυρίδα, και το σκήπτρον
δώσωμεν της Ελλάδος, θέλει φέρειν τα τέκνα της
πάσα μητέρα.
Και δακρυχέουσα θέλει την ιεράν φιλήσειν
κόνιν, και ειπείν Τον ένδοξον λόχον, τέκνα, μιμήσατε
λόχον ηρώων.»
Οι αξίες πολλές φορές συμφύρονται και αλληλοκαλύπτονται, ως τάσεις μια έλλογης συμπεριφοράς. Ανάγονται σε μια συντριβή της ανθρώπινης ύπαρξης, και μπορούν να εξαϋλώσουν και να την οδηγήσουν σε ιδεατές μορφές βούλησης και δράσης. Το ανθρωπιστικό στοιχείο φαίνεται να κυριαρχείται από ετερόκλητα κίνητρα, αλλά το αξιακό καταληκτικό αποτέλεσμα είναι ο εξανθρωπισμός του ανθρώπου και η υπέρτατη θυσία για το ανθρώπινο όν. Ο Όμηρος θα μας δώσει μία πτυχή ανθρωπιστικής πράξης, όπου οι αποφάσεις υπερβαίνουν την ανθρώπινη βούληση και καθυποτάσσονται σε μια θεοθέλητη αναφορικότητα. Εδώ ακριβώς έχει θέση η πράξη του Αχιλλέα που συναινεί να δώσει το άψυχο κορμί του Έκτορα στο Βασιλιά Πρίαμο. Είναι ίσως η πρώτη πράξη ανθρωπισμού, όπου μετά από τη συνάντηση του Αχιλλέα με τη μητέρα του ΘΕΤΙΔΑ, τον πόνο και την οργή του για την απώλεια του επιστήθιου φίλου του Πατρόκλου, οδηγείται αμετάκλητα στην πρόκληση της μονομαχίας με τον Έκτορα μέχρι θανάτου. Ο Όμηρος περιγράφει με ανάγλυφο τρόπο τη συνάντηση των δύο θανάσιμων εχθρών, που εκπροσωπούν τα αντίπαλα στρατόπεδα. Σε αυτόν τον αμφίρροπο αγώνα πέφτει νεκρός ο Έκτορας και ο Αχιλλέας δένει στο άρμα το άψυχο σώμα του και το περιφέρει στο στρατόπεδο σκυλεύοντας το νεκρό χωρίς έλεος και οίκτο. Και ιδού η μεγάλη απόφαση του Πριάμου. Σπεύδει στο στρατόπεδο των Αργιτών με πλούσια δώρα κατά το έθος της εποχής, έτοιμος να συναντήσει αυτόν που σκότωσε τον καλύτερό του γιο. Αν αυτό ήταν θεοθέλητη πράξη, αν δηλαδή ο Αχιλλέας κάμπτεται από την άκρα ταπείνωση του Πριάμου και επιστρέφει το νεκρό ή αν η βούληση των Θεών υπαγορεύει την ανθρωπιστική πράξη της απόδοσης του νεκρού Έκτορα στο πατέρα του, παραμένει ερώτημα. Σε ότι αφορά τη συνάντηση ο Όμηρος στο Ω΄ της Ιλιάδας μας δίνει με τους στίχους του τις λεπτομέρειες αυτής της συνάντησης²¹:
«Ο Πρίαμος μες τη σκηνή μπαίνει του Αχιλλεά.
Τα γόνατά του αγκάλιασε και του φιλεί τα χέρια
και με τρεμάμενη φωνή παρακαλεί και λέει:
– Θυμήσου, παλικάρι μου, το γέρο σου πατέρα.
Μπορεί κι αυτόν να τυραννούν άλλοι γειτόνοι γύρω
και να μην έχει βοηθό. Μα ζει με την ελπίδα
να ιδεί τον λατρευτό του γιο. Μ’ αλοίμονο σε μένα,
όπου ‘χασα τόσα παιδιά! Και το καλύτερό μου
τα χέρια σου το αφάνισαν. Έτσι το ‘θελε η μοίρα,
εκείνου που μ’ ορφάνεψε τα χέρια να φιλήσω…
Λυπήσου με και παρ’ τηνε την πλούσια ξαγορά μου,
και δωσ’ μου πίσω του φτωχού παιδιού μου το κουφάρι.
Σαν είδε έτσι τον Πρίαμο, δακρύζει ο Αχιλλέας.
Κλαίει για τον πατέρα του, κλαίει και για το φίλο.
Κλαίει κι ο γέρο-βασιλιάς για τ’ άμοιρο παιδί του.
Κι άμα το κλάμα χόρτασαν, σηκώθηκε ο Αχιλλέας
Και του Πριάμου έπιασε το χέρι και του λέει:
– Δυστυχισμένε βασιλιά, πώς βάσταξε η καρδιά σου
να ‘ρθεις εδώ σε μένανε, που σου ‘χω σκοτωμένα
τόσ’ αντρειωμένα σου παιδιά; Καρδιά έχεις σιδερένια.
Μα σήκω τώρα, κάθισε, κι οι δυο μας τώρα πρέπει
τις λύπες μας να κλείσουμε στα βάθη της ψυχής μας.
– Πώς να καθίσω, στρατηγέ, προτού να ιδώ το γιό μου!
Δώσ’ μου το παλικάρι μου, και πάρε, με χαρά σου,
τα πλούσια δώρα που ‘φερα. Και οι θεοί να δώσουν
πίσω να πας στον τόπο σου για το καλό που κάνεις.»
Όταν ο Πρίαμος εκστομίζει την ευχή: «… πίσω να πας στον τόπο σου για το καλό που κάνεις». Ο ήρωας εξανίσταται. Ερεθίζεται, αντιμετωπίζει τους θεούς με προκλητικότητα, θα λέγαμε με ιταμότητα, όταν υποστηρίζει ότι οι θεοί συντάσσονται με τη θέλησή του. Ακόμα απειλεί το Γέρο-Πρίαμο να μην τον ερεθίσει – γιατί ενδέχεται να μετανιώσει και να μην αποδώσει το νεκρό, όπως αυτό  μέχρι εκείνη τη στιγμή ήταν πλέον βέβαιο²²:
Τότε λοξά τον κοίταξε και του είπε ο Αχιλλέας:
-Μη μ’ ερεθίζεις, γέροντα, να μην το μετανοιώσω
Κείνο που θέλει η γνώμη μου και οι θεοί προστάζουν.
Κι ο Πρίαμος φοβήθηκε κι άλλο δεν είπε λόγο.
Κι εκείνος σαν λιοντάρι ευθύς απ’ τη σκηνή του βγαίνει
κι οι παραγιοι του παν κοντά. Ξεζεύουνε τ’ αμάξι
και παίρνουνε του Έκτορα την ξαγορά την πλούσια.
Κι ο Αχιλλέας φώναξε και πρόσταξε τις σκλάβες
καλά να πλύνουν το νεκρό, να τον αλείψουν λάδι,
εκεί κάπου παράμερα, μην τον ιδεί ο γέρος.
Και οι σκλάβες σαν τον πλύνανε, με λάδι τον αλείψαν
και τον ομορφοστόλισαν. Και τότε ο Αχιλλέας
μονάχος τον εσήκωσε, τον έβαλε στο στρώμα
κι οι παραγιοί του, οι δυο μαζί, τον πήγανε στ’ αμάξι.
Η απόδοση του νεκρού και πιο κάτω η εκεχειρία για την ταφή του Έκτροα αποτελούν ανθρωπιστική πράξη και υποδηλώνουν την αφετηριακή πορεία του ανθρωπισμού από την Ελληνική Ομηρική κοινωνία. Η δεύτερη πράξη ανθρωπισμού ανάγεται στον ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ. Η τραγικότητα του προμηθέα σε όλο το μεγαλείο της. Ο Γύπας κατατρώγει τα σπλάχνα του. Ο ίδιος δεμένος στον Καύκασο υποφέρει το μαρτύριο. Η αμαρτία του είναι γνωστή. Κλέβει το ΠΥΡ από τον Ουρανό και το μεταφέρει στη γη. Το θέτει στην υπηρεσία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι ΕΝΔΕΗΣ. Η μοίρα του είναι σκληρή και ανελέητη. Θέλει να τον λυτρώσει και υποβάλλεται για χάρη του στο έσχατο μαρτύριο της καθημερινής τιμωρίας. Έτσι ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ γίνεται ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΟΣ. Είναι μια ανθρωπιστική πράξη. Είναι μία υπέρτατη αξία και μάλιστα γαλουχεί επί αιώνες τους Έλληνες είτε με την εγκύκλια παιδεία, είτε το θέατρο, που ήταν το σχολείο της Ελλάδας, είτε με την ελεύθερη ανάγνωση και τους υπομνηματισμούς που έχουν επιχειρήσει κορυφαίοι Φιλόλογοι και διανοούμενοι. Ιδού πως περιγράφει ο τραγικό ποιητής το μαρτύριο αυτό²³:
«ΠΡΟΜΗΘΕΥΣ:
Ω ουρανέ, ω σεις γοργόφτερες
πνοές του ανέμου, ποταμών πηγές,
ως χαμογέλιο αναρίθμητο
των κυμάτων της θάλασσας
και συ Γη, μάνα ολωνών μας,
Συ που τα πάντα βλέπεις, ήλιε,
να ιδέστε εδώ, θεός εγώ,
απ’ τους θεούς πόσα παθαίνω!
Ιδέστε τη φριχτή την παιδωμή μου
που αμέτρητους αιώνες θα υποφέρω.
Αφού τέτοιο για μεν’ αποφάσισε
ο καινούργιος αφέντης ψηλά των θεών
άτιμο δέσιμο, επάνω στο βράχο.
Δερνοχτυπιέμαι, ωιμέ και στενάζω